Аудио
Молон багша
17 ноября 2023
1353
Буряадай түүхэдэ дурсагдаһан дээрэһээ заяатай сэсэн мэргэн Молон багша Хориин дүүмэдэ хабаатай Зүүн-Үльдэргэ нютагта 1768 ондо түрэһэн юм
Уг гарбалынь гэбэл: Улаалзай хүбдүүд угай Сүлтэгэр, Сүлгөө, Түлэгэн, Тогтохо, Балтагар, Балтагарай Молон, тэрэ 2 хүбүүтэй байһан. Балтагарай Молон 20 гаран жэлдэ будын шажанай ном судар шудалһанай удаа ёгоозори, лүндэншэ, Ямандагын хубилгаан Молон-багша гэгдэн арадай дунда хэтэ мүнхэдөө алдаршаа.
Молон хүбүүн 9-10 наһаяа гүйсэжэ, Худанай дасанда хубарагаар үгтэһэн. Тэрэ үедэ Худанай дасан 1775 ондо баригдажа, Яруунын, Хориин, Загарайн, Хэжэнгын, Шэтын хойморой, Хёлгын Балягаһаа нааша байһан буряадуудай мүргэлэй орон болоо. Дасанда 14 баталгата ламанар, хожомынь 70-аад албанай ламанар тоологдожо байгаа. Иигэжэ Хэжэнгын дасан Доодо-Худанда шэнэлэгдэн, 77 жэлэй туршада Худанай дасан гэгдэжэ байһан. Дасанай рамнай Дэрэстэйн дасанай шэрээтэ Пүнсог Жамса Тангадун үргэжэ, «Дэчен анай Даши Лхумболин» гэжэ һахилай нэрэ үгэһэн. Дасанай шэрээтээр түбэд яһанай Лубсан Шиираб лама баталагдаа. Тиигэжэ һаяхан мүндэлһэн шэнэ дасанда хубараг хүбүүн Молон эрмэлзэл ехэтэйгээр шажанай эрдэм шудалжа 20 наһандаа гэбшэ гараһан.
1795 ондо ахамад тайшаа Дамба-Дугар Ринчинэй гэгшэ Худанай дасанһаа амяарлажа, өөрынгөө зөөреэр бишыхан модон дуган Аалан горхоной баруун эрьедэ бодхоожо, хурал ном бүтээлгэдэг болоһон. 1804 ондо тайшаагай наһа барахада, Шойжод хатаниинь тайшаагай туһамарша байһанаа шэрээдэнь һууһан Галсан Мардаевтай зүбшэжэ, Ринчеев тайшаагай дурасхаал мүнхэлэе, шулуун дасан бодхоое гэлсэбэ. Тиин «Гандан Шаддублин» Анаа дасан баригдажа, буряадта түрүүшын шулуун дасан бодоһон. Дасанай хорёо соо олон дугангууд баригдажа эхилээд, лама хубараггүй бултадаа гарта хүлтөөрөө барилгада хабаадалсаа. Иишэ ерээд байһан Молон-ламашье хамсыгаа шаман барилгын хэрэгтэ оролсожо байгаа.
1807 ондо хориин тайшаа Галсан Мардайн гэгшэ Молондо хандажа, Гааргын аршаанда амархаяа намтай ошолдо гэжэ дурадхаба. Тиин тэдэнэр зунай һайхан сагта хойто дабаа дабажа, Баргажан гол руу буугаа һэн. Гааргын аршаанда ерэмсээрээ тэндээ бумхан табижа, бурханай ном дэлгээн уншаа. Тэрэ бол Баргажан дайдаар зэдэлһэн будын шажанай түрүүшын уншалга байгаа гэжэ түүхэдэ хэлэгдээ. Амаржа байха сагтань баргажан буряадай хоёрдохи тайшаа 57 наһатай Эмэшхэ Бойтогой наһа баража, Молон багша тон түрүүшын ламын ёһоной хойтын буян энэ нютагта үнгэргэһэн байна.
1798 ондо Молон-лама тэбхэр гуша наһандаа габжын дамжаа барижа гараад, Анаа дасандаа байтараа, жэгтэй һонёор зүүдэлжэ хоноо гэхэ. Тэрэ зүүдэндэнь Утайшань уулын табан оройгоор табан үнгын һолонго татажа, Манзушри бурхан харагдаад, тэнсэлгүй гэрэлээр нюдыень һаргаан айладхаба: «Ши мүнөө бурханай ном хүсэд шудалааш, тус эрдэмэйнгээ үндэһөөр ерээдүй сагуудые нэбтэ хаража шадаха болоош, ши Ямандагын хубилгаан гээшэш, хүдөө гаража, зондо туһалжа бай, уридшалан мэдэжэ абаралдахадаа, муу сагыень арюудхажа байгаарай» — гээд харагдахаяа болишобо. Молон габжын һэрин гэхэдэ, харахын аргагүй, зубхинь даашагүй хүндэ болошонхой, нюдынь бүглэжэ байба. Гараараа зубхинуудаа үргөөд, онгойлгоходонь, гурбан наран бэе бэеэ сахариглан хүреэлжэ, газар түбиие шарахадань, уурал манан һабажа харагдаба.
Удаань Молон багша Үльдэргэ нютагаа бусажа, һамга абажа түбхинөөд, хоёр хүбүүтэй болоо. Жэгмэд хүбүүниинь Анаа дасанда һуралсаад, Һалхитын һаарамба солотой ехэ лама болоһон. Сэбэг хүбүүниинь уг гарбалаа саашань дамжуулаа. Сэбэг хүбүүнэйнь Санжаал басаган үбгэн абаяа 19 наһатай болотороо үргэһэн, хараһан хадаа айладаһан лүндэнгүүдынь сээжээр хадуужа, арад зондоо хүргэһэн юм. Үшөө олон лэ юумэ бэшэгдэнгүй үлэһэн байха, юуб гэхэдэ, Молон багша орон дээрээ хэбтээд лэ, таһалгаряагүй дуугаржа байдаг һэн гэлсэдэг, дууһыень яагаад хуруу-хухадгүй хадуужа абалтайб даа.
Тиигэбэшье мүнөө мэдээжэ зарлигуудынь 1907 ондо Дамба Шойсоронов гэжэ хүн 77 наһатай болоод байһан Сэбэгэй Санжаал аша басаганһаань һуража бэшээ, мүн 1930 ондо Аюшиин Цыремпил, 1934 ондо Будажаб Гэндэнэй гэгшэд бэшэжэ абаа. Эдэ зон түүхын аргагүй һонин зүйлые мүнхэлөө гээшэ. Санжаал басаганининь хөөрөөгөө эхилхэдээ:
МОЛОН-БАГШАТАЙ БОЛОҺОН УШАРАЛНУУД
Доржо Гомбоевай зураг
Анаа дасандаа байхадаа Манзушри бурхантай уулзажа зүүдэлһэнэй удаа нюдэ харахагүй болохоһоо гадна бурхандаа һунажа мүргэхэдэнь толгойнь газарта хүрөөгүй, һабардаад үзэхэдэнь, үхэрэй эбэрнүүд тулгажа байгаа. Ямандагын хубилгаанши гүүлэһэн хадаа юун эбэр байһынь гансата ойлгоо.
Үльдэргэ нютагтань Номогон гэжэ ехэ баян хүн Урда хүндыдэ зуһалантай байһан. Тэрэ үхибүүгүй байжа, Молон-багшада хандажа, яалтай гээшэб, яаха гээшэбиб гэжэ һураба. Молон-багша тиихэдэнь Ойхон баабайда ошожо мүргэ, хүбүүн үри заяагдаха гээ. Тэрэ Номогон үргэлэй ехэ бэлэгтэй Ойхон худар ошоходонь, тэндэнь бөө мүргэлэй тайлган тахигдажа байгаа. Ехэ бөөдэ мүргэжэ зальбархадань, иигэжэ хэлэбэ гэхэ: «Аа, шамайе аргагүй ехэ мэдэлшэ хүн иишэ эльгээбэ ха юм, хэрэгшни бүтэхэ. Харин ши газаагууршни гараһан ябаган мүргэлшэдтэ 99 тоо хүрэтэр морин унаа үргэжэ байгаарай, тиибэлшни уг удамһаашни зөөриин хэшэг таһархагүй» гээ. Номогон-баян эндэ-тэндэ ябахадаа, эрдэниин шулуу, сагаан мүнгэ таблаһан үнэтэй сэнтэй мориной зэмсэгтэй байжа, хүнээр жолоогоо барюулдаг хүн-сэргэтэй баян гэжэ нэршэһэн байна. Молон багшын заабаряар Ойхон баабайда мүргэжэ ерэһэнэйнь дараань тэрэ айлайда 2 хүбүүд заяагдаа гэхэ.
Мүн тэрэ Номогон баян нэгэ томо бууратай байһыень, тэрэнь хүндэ добтолдог боложо, нютагай уладта амар заяа үзүүлхэеэ болибо. Хүнүүдэй Молон-багшада гомдол барихадань, тэрэнь хэлээ: «Тэрэ тэмээн хүндэ ороходоо, бэедээ ёро хараа, һаяар намда өөрөө ерэхэ» гэжэ. Тиин нэгэтэ үглөөгүүр баабайгаа харууһалжа байдаг аша басаганиинь мэгдүү гүйжэ ороод: «Галзуу буура манай газаа ерэшоод байнал» гэбэ. Молон нюдөө тэртэдүүлээд, газаашаа гаража, буурада хандаба: «Аа, ши анхан гоё эбэрнүүдээ бугада абхуулаад, хороо бусалжа ябана гүш, шинии эбэр эндэ үгы, минии эбэртэ бү һанаарха. Шинии байха газар төө тэрэ урда дабаанһаа саашаа, яба тиишээ» гэхэдэнь, тэрэ буура ойлгоһон мэтэ болоод, бэшэ харагдахаяа болёо һэн гэхэ.
Молонтоной бууса Һалхита гэжэ газарта, Үдэ голой урда эрьедэ байһан. Нэгэтэ голой саанахи Бага Булганай араар Мэгжын Нарин-горхондо байдаг баян хэрээснэг Матвей гэгшэ ерэжэ, «саашаа аша гушымни байдал ямар байхаб гэжэ һураба. Тэрэ Матвейтан өөрын мүргэлэй һүмэтэй, хоёр дабхар амбаарнуудтай, хэдэн паар моридоор гүйлгэлдэдэг тон баян айлайхин байһан. Тиин гэһээнь Молон-багша энэ ехэ байрашни Турын үндэрэй модоор баригдаһан байна, саашадаа байра байдалһааш шорыншье модон үлэхэгүй, аша гушанаршни туража үхэхэ болоходоо, туулмаг үргэлөөд, Үдэеэ уруудажа ошохо юм байна гэбэ. Тэрэнь хүсэлдэһэн.
1826 ондо Эгэтын дасанай һая рамнайлагдаад байхада, Молон-багша ошожо хараад, „Ехэ гоё дасан бодоод байна даа, теэд дасанайнь сонхоор мориной тархи харагдахань юун гээшэб?“ гэһэн. Мүн Тайлуудай үртөөгэй үнэн алдартанай һүмэ тээшэ заажа, тэрэ яларжа байһан хонхынь ооһор нарин боложо, таһархаяа байнал». — гэһэн.
Маарагтын гол хүрөөд ябатараа халаг-хухы болобо: «Хуурай Маарагта шуһаар урдахань, Гол Толгойһоо сэрэг буухань», — гэбэ. Саашаа ябантарынь мориниинь шээжэ, Молон-багша иигэжэ хэлэбэ: «Маани уншажа, зальбарһымни, шуһаар урдахаа болижо, шээһээр урдаба. Сэрэгэй болохо газарые холо болгобоб» гэбэ. Хожомынь Каппелиин сэрэг энээрүү ходоро гараад, Сагса багта байлдаан болоһон. Дэмы хэлээгүйнь элитэ.
Молон-багша ламада мүргэдэггүй байгаа. Аша басаганиинь нэгэтэ энээн тушаа һурахадань: "Минии мүргэхэ лама Ара Халхада үгы, мүргэхэ ламамни Зүүн-урдаһаа ерэхэ. Хожомынь иишэ Хоршод-гэгээнэй ерэхэдэ, өөрөө гансааран тэргэ морёороо Эгэтын дасан ошожо мүргэһэн. Молон-багшын тэргэһээ буужа байхадань, Хоршод-гэгээн зондо хандажа, танай дунда дээдэ түрэлэй ехэ хүн байна, харгы гаргагты гэжэ ерүүлээд, Молон багшатай хоюулан золгоходоо, эбэр-эбэрээрээ тулгажа байгаа гэхэ.
Эгэтын дасанһаа бусаха замдань нэгэ шара нохой морииень дахуулжа ябаһан аадаша, нютагаа хүрэмсөөрнь харагдахаяа болишоһон гэхэ.
Молон-багшын хүбүүн Жэгмэд Иисэнгын зоной уряалаар Алтанай обоодо нэгэ ехэ юумэнтэй тэмсэлдэһээр, хоюулан хосорһон гэдэг. Тиишэ ошохынь урда тээ Молон-багша хүбүүгээ хориһон, тиин зоной дуулгажа ерэхэдэ, орон дээрээ буруу хаража хэбтээд: «Би мэдэжэ байнаб, нэгэ улаан буха, минии хүбүүн хоёр «пурд» гэшоо гэжэ хэлэбэ.
Молон-багша нүгшэхэ үдэрөө мэдэжэ байһан. «Зунай эхин һарын гурбан шэнэдэ би тагаалал болохоб, долоон шэнэдэ хүдөө табихат, тиихэдээ шарилым шэрэһэн морин хаана шээнэб, тэндээл табихат» гээ. Буянгынь бүтээжэ хүдөө табихадаа, үгэ соонь, мориной шээһэн газарта хуурсагынь табяа. Тэрэ шарилынь табиһан газарынь Молон-хүнды гэжэ нэршэнхэй.
Үбгэд хүгшэдэй хэлэһээр, үхибүүн наһандаа тэдэнэр хони малаа адуулжа ябахадаа, Молон-багшын хуурсагай хабтагай дээрэ нюсэгэн хүлнүүдээ табижа дулаасуулдаг байһан. Молон-багшын субарга мүнөө Үльдэргын сээнтэртэ табигданхай. Энэ хэрэгые манай нютагай бэлигтэй хүбүүн, мэдээжэ врач, медицинын эрдэмэй кандидат Аюр Базарович Раднаев ударидажа бүтээлгэһэн. Хэды жэлэй урда Һалхитын һаарамба, Молоной лама гэгдэһэн Жэгмэд ламын нэрые мүнхэлһэн субарга Тура хадын үбэрэй Һалхитын тахилгатай газарта нютагай хүбүүн Согто Цыренжаповай ба бусадай оролдолгоор бодхоогдоо юм.
Нютагай ударидагшадай хүсөөр бодоһон арадай музей соо Молон-багшын хэтэ сахюур, бүйлөөһэн модон эшэтэй магардаан хутагань зоной гайхал болон байдаг. Тэрэ эшыень Марба үбгэжөөл бүтээһэн. Марба хэм бэ гэбэл, Молоной Сэбэг хүбүүнһээ гараһан Санжаал ашань хори гаратайдаа Сэдэб гэжэ хүндэ хадамда гараад, Шойсороной Дамбатан гэжэ айлһаа Марба хүбүүень үргэжэ абаһан юм.
Мүн Молон-багшын айхабтар томо, малгайн шэнээн гэхээр хэтэ сахюур, бухалай тухай гэхээр мүнгэн зүлгүүртэй гааһан, хусын бүтүү хууха алшуур, мүнгэн зүлгүүртэй хулхибша, шэмхүүр, ухашалуур мэтыень Буряадай гүрэнэй музейдэ Жалсан Жабон гэжэ суутай багша 1945 ондо асаржа тушааһан гэдэг. Хожомынь хэтэ сахюур, магардаан хутагыень Жамбал Доржиевич Сампилон Үльдэргынгээ музейдэ асаржа табиһан. Молон-багшамнай баатар томо бэетэй байһыень эдэ нэрлэгдэгшэ эд хогшолынь гэршэлнэ гээшэ. Хожомой сагта Үльдэргэ нютагтаа түрэлөө урилжа, бусажа ерэхэб гэһыень, нютагайнь зон хүлеэдэг, мүнөө-мүнөө түрөөдшье байһыень хэн мэдэхэб даа.
Молон хүбүүн 9-10 наһаяа гүйсэжэ, Худанай дасанда хубарагаар үгтэһэн. Тэрэ үедэ Худанай дасан 1775 ондо баригдажа, Яруунын, Хориин, Загарайн, Хэжэнгын, Шэтын хойморой, Хёлгын Балягаһаа нааша байһан буряадуудай мүргэлэй орон болоо. Дасанда 14 баталгата ламанар, хожомынь 70-аад албанай ламанар тоологдожо байгаа. Иигэжэ Хэжэнгын дасан Доодо-Худанда шэнэлэгдэн, 77 жэлэй туршада Худанай дасан гэгдэжэ байһан. Дасанай рамнай Дэрэстэйн дасанай шэрээтэ Пүнсог Жамса Тангадун үргэжэ, «Дэчен анай Даши Лхумболин» гэжэ һахилай нэрэ үгэһэн. Дасанай шэрээтээр түбэд яһанай Лубсан Шиираб лама баталагдаа. Тиигэжэ һаяхан мүндэлһэн шэнэ дасанда хубараг хүбүүн Молон эрмэлзэл ехэтэйгээр шажанай эрдэм шудалжа 20 наһандаа гэбшэ гараһан.
1795 ондо ахамад тайшаа Дамба-Дугар Ринчинэй гэгшэ Худанай дасанһаа амяарлажа, өөрынгөө зөөреэр бишыхан модон дуган Аалан горхоной баруун эрьедэ бодхоожо, хурал ном бүтээлгэдэг болоһон. 1804 ондо тайшаагай наһа барахада, Шойжод хатаниинь тайшаагай туһамарша байһанаа шэрээдэнь һууһан Галсан Мардаевтай зүбшэжэ, Ринчеев тайшаагай дурасхаал мүнхэлэе, шулуун дасан бодхоое гэлсэбэ. Тиин «Гандан Шаддублин» Анаа дасан баригдажа, буряадта түрүүшын шулуун дасан бодоһон. Дасанай хорёо соо олон дугангууд баригдажа эхилээд, лама хубараггүй бултадаа гарта хүлтөөрөө барилгада хабаадалсаа. Иишэ ерээд байһан Молон-ламашье хамсыгаа шаман барилгын хэрэгтэ оролсожо байгаа.
1807 ондо хориин тайшаа Галсан Мардайн гэгшэ Молондо хандажа, Гааргын аршаанда амархаяа намтай ошолдо гэжэ дурадхаба. Тиин тэдэнэр зунай һайхан сагта хойто дабаа дабажа, Баргажан гол руу буугаа һэн. Гааргын аршаанда ерэмсээрээ тэндээ бумхан табижа, бурханай ном дэлгээн уншаа. Тэрэ бол Баргажан дайдаар зэдэлһэн будын шажанай түрүүшын уншалга байгаа гэжэ түүхэдэ хэлэгдээ. Амаржа байха сагтань баргажан буряадай хоёрдохи тайшаа 57 наһатай Эмэшхэ Бойтогой наһа баража, Молон багша тон түрүүшын ламын ёһоной хойтын буян энэ нютагта үнгэргэһэн байна.
1798 ондо Молон-лама тэбхэр гуша наһандаа габжын дамжаа барижа гараад, Анаа дасандаа байтараа, жэгтэй һонёор зүүдэлжэ хоноо гэхэ. Тэрэ зүүдэндэнь Утайшань уулын табан оройгоор табан үнгын һолонго татажа, Манзушри бурхан харагдаад, тэнсэлгүй гэрэлээр нюдыень һаргаан айладхаба: «Ши мүнөө бурханай ном хүсэд шудалааш, тус эрдэмэйнгээ үндэһөөр ерээдүй сагуудые нэбтэ хаража шадаха болоош, ши Ямандагын хубилгаан гээшэш, хүдөө гаража, зондо туһалжа бай, уридшалан мэдэжэ абаралдахадаа, муу сагыень арюудхажа байгаарай» — гээд харагдахаяа болишобо. Молон габжын һэрин гэхэдэ, харахын аргагүй, зубхинь даашагүй хүндэ болошонхой, нюдынь бүглэжэ байба. Гараараа зубхинуудаа үргөөд, онгойлгоходонь, гурбан наран бэе бэеэ сахариглан хүреэлжэ, газар түбиие шарахадань, уурал манан һабажа харагдаба.
Удаань Молон багша Үльдэргэ нютагаа бусажа, һамга абажа түбхинөөд, хоёр хүбүүтэй болоо. Жэгмэд хүбүүниинь Анаа дасанда һуралсаад, Һалхитын һаарамба солотой ехэ лама болоһон. Сэбэг хүбүүниинь уг гарбалаа саашань дамжуулаа. Сэбэг хүбүүнэйнь Санжаал басаган үбгэн абаяа 19 наһатай болотороо үргэһэн, хараһан хадаа айладаһан лүндэнгүүдынь сээжээр хадуужа, арад зондоо хүргэһэн юм. Үшөө олон лэ юумэ бэшэгдэнгүй үлэһэн байха, юуб гэхэдэ, Молон багша орон дээрээ хэбтээд лэ, таһалгаряагүй дуугаржа байдаг һэн гэлсэдэг, дууһыень яагаад хуруу-хухадгүй хадуужа абалтайб даа.
Тиигэбэшье мүнөө мэдээжэ зарлигуудынь 1907 ондо Дамба Шойсоронов гэжэ хүн 77 наһатай болоод байһан Сэбэгэй Санжаал аша басаганһаань һуража бэшээ, мүн 1930 ондо Аюшиин Цыремпил, 1934 ондо Будажаб Гэндэнэй гэгшэд бэшэжэ абаа. Эдэ зон түүхын аргагүй һонин зүйлые мүнхэлөө гээшэ. Санжаал басаганининь хөөрөөгөө эхилхэдээ:
«Шэхэтэй бол шагнагты, шэгэбшэтэй бол хабшуулагты» — гэжэ хэлэдэг байһан ха. «Газар бүхэндэ габжа, гэр бүхэндэ гэбшэ, хаан хаяагаар ябаха, сэрэг сэргын ойгуур ябаха, гахай жэлдэ газар хүдэлхэ, нохой жэлдэ ноёд хүдэлхэ, худалша хүн хойморто һууха, үнэншэ хүн үүдэндэ һууха, уггүй хүн ноён болохо, унгигүй һүхөөр модо отолхо, эреэн могой эхэеэ эдихэ, маряан могой мяхаяа эдихэ, модон тэргэ морито болохо, буха тэргэ буруута болохо, түбиие дүүрэсэ түмэр могой гүйхэ, газар дээгүүр гал могой гүйхэ, хииһээ хии аман дуугарха, ханаһаа хадхажа сайгаа шанаха, 90, 91, 93 онуудта ехэ гайхал болохо, үхэр жэлдэ үймэхэ, барас жэлдэ барагдаха, туулай жэлдэ тоосолдохо, ой модон олон гү, орос мангад олон гү? Орос мангад, тэрэ гашуун, тэрэ зон эндэ дүүрэхэ, тиихэ сагта нүүдэл болохо, хаан нүүгты гэхэгүй, өөһэдөө нүүхэ болохот, түрүүшын нүүдэл сабдагай хорлолтой, хоёрдохи нүүдэл барагтай, гурбадахи нүүдэл росуун хорлолтой, хүгшэд хүүгэдээ хохирой хүндыдэ орхижо нүүхэ болохот, гэрнүүд һархяагтал бодохо, гэдэргээ хара хараһаар ябахат, гурбадахи нүүдэлдээ нара гараха зүгтэ бэшэгтэ сагаан шулуу хүрэхэт, бэшэгынь наашаа харанхай, тэрэнииень сабшаад саашань харуулхат. Тэрэ шулуунай саада тээ хээрын сагаан тала нютагта гурбан жэл боложо хүрэхэт, тэндэ хүрэһэн хүн-хүн болохо, мал-мал болохо, хүгшэд хүүгэдтэ бэрхэтэй саг болохо, шинии миниигүй саг болохо, модоной оройгоор үгэ гүйхэ, адха дүүрэн алтатай ябажа, аяга эдеэнэй олдохонь бэрхэтэй болохо, хормой дүүрэн алтатай ябажа, хониной гуя олдохо бэрхэ, эзэнһээ нааша эреэн бахана гүйхэ, баханын оройгоор үгэ гүйхэ, адууһа мал үсөөрхэ, алта мүнгэн элбэгжэхэ, худанай сагаан үбэртэ үсөөхэн зон үлэхэ, тэдэнэр жаргалтай һууха».
МОЛОН-БАГШАТАЙ БОЛОҺОН УШАРАЛНУУД
Доржо Гомбоевай зураг
Анаа дасандаа байхадаа Манзушри бурхантай уулзажа зүүдэлһэнэй удаа нюдэ харахагүй болохоһоо гадна бурхандаа һунажа мүргэхэдэнь толгойнь газарта хүрөөгүй, һабардаад үзэхэдэнь, үхэрэй эбэрнүүд тулгажа байгаа. Ямандагын хубилгаанши гүүлэһэн хадаа юун эбэр байһынь гансата ойлгоо.
Үльдэргэ нютагтань Номогон гэжэ ехэ баян хүн Урда хүндыдэ зуһалантай байһан. Тэрэ үхибүүгүй байжа, Молон-багшада хандажа, яалтай гээшэб, яаха гээшэбиб гэжэ һураба. Молон-багша тиихэдэнь Ойхон баабайда ошожо мүргэ, хүбүүн үри заяагдаха гээ. Тэрэ Номогон үргэлэй ехэ бэлэгтэй Ойхон худар ошоходонь, тэндэнь бөө мүргэлэй тайлган тахигдажа байгаа. Ехэ бөөдэ мүргэжэ зальбархадань, иигэжэ хэлэбэ гэхэ: «Аа, шамайе аргагүй ехэ мэдэлшэ хүн иишэ эльгээбэ ха юм, хэрэгшни бүтэхэ. Харин ши газаагууршни гараһан ябаган мүргэлшэдтэ 99 тоо хүрэтэр морин унаа үргэжэ байгаарай, тиибэлшни уг удамһаашни зөөриин хэшэг таһархагүй» гээ. Номогон-баян эндэ-тэндэ ябахадаа, эрдэниин шулуу, сагаан мүнгэ таблаһан үнэтэй сэнтэй мориной зэмсэгтэй байжа, хүнээр жолоогоо барюулдаг хүн-сэргэтэй баян гэжэ нэршэһэн байна. Молон багшын заабаряар Ойхон баабайда мүргэжэ ерэһэнэйнь дараань тэрэ айлайда 2 хүбүүд заяагдаа гэхэ.
Мүн тэрэ Номогон баян нэгэ томо бууратай байһыень, тэрэнь хүндэ добтолдог боложо, нютагай уладта амар заяа үзүүлхэеэ болибо. Хүнүүдэй Молон-багшада гомдол барихадань, тэрэнь хэлээ: «Тэрэ тэмээн хүндэ ороходоо, бэедээ ёро хараа, һаяар намда өөрөө ерэхэ» гэжэ. Тиин нэгэтэ үглөөгүүр баабайгаа харууһалжа байдаг аша басаганиинь мэгдүү гүйжэ ороод: «Галзуу буура манай газаа ерэшоод байнал» гэбэ. Молон нюдөө тэртэдүүлээд, газаашаа гаража, буурада хандаба: «Аа, ши анхан гоё эбэрнүүдээ бугада абхуулаад, хороо бусалжа ябана гүш, шинии эбэр эндэ үгы, минии эбэртэ бү һанаарха. Шинии байха газар төө тэрэ урда дабаанһаа саашаа, яба тиишээ» гэхэдэнь, тэрэ буура ойлгоһон мэтэ болоод, бэшэ харагдахаяа болёо һэн гэхэ.
Молонтоной бууса Һалхита гэжэ газарта, Үдэ голой урда эрьедэ байһан. Нэгэтэ голой саанахи Бага Булганай араар Мэгжын Нарин-горхондо байдаг баян хэрээснэг Матвей гэгшэ ерэжэ, «саашаа аша гушымни байдал ямар байхаб гэжэ һураба. Тэрэ Матвейтан өөрын мүргэлэй һүмэтэй, хоёр дабхар амбаарнуудтай, хэдэн паар моридоор гүйлгэлдэдэг тон баян айлайхин байһан. Тиин гэһээнь Молон-багша энэ ехэ байрашни Турын үндэрэй модоор баригдаһан байна, саашадаа байра байдалһааш шорыншье модон үлэхэгүй, аша гушанаршни туража үхэхэ болоходоо, туулмаг үргэлөөд, Үдэеэ уруудажа ошохо юм байна гэбэ. Тэрэнь хүсэлдэһэн.
1826 ондо Эгэтын дасанай һая рамнайлагдаад байхада, Молон-багша ошожо хараад, „Ехэ гоё дасан бодоод байна даа, теэд дасанайнь сонхоор мориной тархи харагдахань юун гээшэб?“ гэһэн. Мүн Тайлуудай үртөөгэй үнэн алдартанай һүмэ тээшэ заажа, тэрэ яларжа байһан хонхынь ооһор нарин боложо, таһархаяа байнал». — гэһэн.
Маарагтын гол хүрөөд ябатараа халаг-хухы болобо: «Хуурай Маарагта шуһаар урдахань, Гол Толгойһоо сэрэг буухань», — гэбэ. Саашаа ябантарынь мориниинь шээжэ, Молон-багша иигэжэ хэлэбэ: «Маани уншажа, зальбарһымни, шуһаар урдахаа болижо, шээһээр урдаба. Сэрэгэй болохо газарые холо болгобоб» гэбэ. Хожомынь Каппелиин сэрэг энээрүү ходоро гараад, Сагса багта байлдаан болоһон. Дэмы хэлээгүйнь элитэ.
Молон-багша ламада мүргэдэггүй байгаа. Аша басаганиинь нэгэтэ энээн тушаа һурахадань: "Минии мүргэхэ лама Ара Халхада үгы, мүргэхэ ламамни Зүүн-урдаһаа ерэхэ. Хожомынь иишэ Хоршод-гэгээнэй ерэхэдэ, өөрөө гансааран тэргэ морёороо Эгэтын дасан ошожо мүргэһэн. Молон-багшын тэргэһээ буужа байхадань, Хоршод-гэгээн зондо хандажа, танай дунда дээдэ түрэлэй ехэ хүн байна, харгы гаргагты гэжэ ерүүлээд, Молон багшатай хоюулан золгоходоо, эбэр-эбэрээрээ тулгажа байгаа гэхэ.
Эгэтын дасанһаа бусаха замдань нэгэ шара нохой морииень дахуулжа ябаһан аадаша, нютагаа хүрэмсөөрнь харагдахаяа болишоһон гэхэ.
Молон-багшын хүбүүн Жэгмэд Иисэнгын зоной уряалаар Алтанай обоодо нэгэ ехэ юумэнтэй тэмсэлдэһээр, хоюулан хосорһон гэдэг. Тиишэ ошохынь урда тээ Молон-багша хүбүүгээ хориһон, тиин зоной дуулгажа ерэхэдэ, орон дээрээ буруу хаража хэбтээд: «Би мэдэжэ байнаб, нэгэ улаан буха, минии хүбүүн хоёр «пурд» гэшоо гэжэ хэлэбэ.
Молон-багша нүгшэхэ үдэрөө мэдэжэ байһан. «Зунай эхин һарын гурбан шэнэдэ би тагаалал болохоб, долоон шэнэдэ хүдөө табихат, тиихэдээ шарилым шэрэһэн морин хаана шээнэб, тэндээл табихат» гээ. Буянгынь бүтээжэ хүдөө табихадаа, үгэ соонь, мориной шээһэн газарта хуурсагынь табяа. Тэрэ шарилынь табиһан газарынь Молон-хүнды гэжэ нэршэнхэй.
Үбгэд хүгшэдэй хэлэһээр, үхибүүн наһандаа тэдэнэр хони малаа адуулжа ябахадаа, Молон-багшын хуурсагай хабтагай дээрэ нюсэгэн хүлнүүдээ табижа дулаасуулдаг байһан. Молон-багшын субарга мүнөө Үльдэргын сээнтэртэ табигданхай. Энэ хэрэгые манай нютагай бэлигтэй хүбүүн, мэдээжэ врач, медицинын эрдэмэй кандидат Аюр Базарович Раднаев ударидажа бүтээлгэһэн. Хэды жэлэй урда Һалхитын һаарамба, Молоной лама гэгдэһэн Жэгмэд ламын нэрые мүнхэлһэн субарга Тура хадын үбэрэй Һалхитын тахилгатай газарта нютагай хүбүүн Согто Цыренжаповай ба бусадай оролдолгоор бодхоогдоо юм.
Нютагай ударидагшадай хүсөөр бодоһон арадай музей соо Молон-багшын хэтэ сахюур, бүйлөөһэн модон эшэтэй магардаан хутагань зоной гайхал болон байдаг. Тэрэ эшыень Марба үбгэжөөл бүтээһэн. Марба хэм бэ гэбэл, Молоной Сэбэг хүбүүнһээ гараһан Санжаал ашань хори гаратайдаа Сэдэб гэжэ хүндэ хадамда гараад, Шойсороной Дамбатан гэжэ айлһаа Марба хүбүүень үргэжэ абаһан юм.
Мүн Молон-багшын айхабтар томо, малгайн шэнээн гэхээр хэтэ сахюур, бухалай тухай гэхээр мүнгэн зүлгүүртэй гааһан, хусын бүтүү хууха алшуур, мүнгэн зүлгүүртэй хулхибша, шэмхүүр, ухашалуур мэтыень Буряадай гүрэнэй музейдэ Жалсан Жабон гэжэ суутай багша 1945 ондо асаржа тушааһан гэдэг. Хожомынь хэтэ сахюур, магардаан хутагыень Жамбал Доржиевич Сампилон Үльдэргынгээ музейдэ асаржа табиһан. Молон-багшамнай баатар томо бэетэй байһыень эдэ нэрлэгдэгшэ эд хогшолынь гэршэлнэ гээшэ. Хожомой сагта Үльдэргэ нютагтаа түрэлөө урилжа, бусажа ерэхэб гэһыень, нютагайнь зон хүлеэдэг, мүнөө-мүнөө түрөөдшье байһыень хэн мэдэхэб даа.
