Чингис Богдын заабари һургаалнууд

«Гений, пассионарий» гэһэн үгэнүүд Чингис хаанда сэхэ хабаатай. Дундаа дай, хёмороо үүсхэжэ ябаһан нүүдэлшэдэй отогуудые, ородойшье княжествонуудые нэгэдүүлжэ гүрэн түрэ тогтоогоо. Дайлан абаһан газарнуудтаа шажан мүргэлэй, хэлэ бэшэгэй талаар эрхэ сүлөө үгэжэ ябаа, даяар дайдые холбоһон хэлхеэ холбоо байгуулаа, худалдаа наймаа гүйлгэхэ аргануудые зохёогоо гэхэ мэтэ һанаашалан байгуулһан зүйлнүүдынь хүн түрэлтэнэй хүгжэлтые урагшань һайса татаа, тиимэһээ тэрэниие «варвар» гэжэ нэрлэдэгынь тон буруу. Түбидэ анхан үзэгдөөгүй хатуу журамтай сэрэг эмхидхэн дахуулаа, арба дахин үсөөнөөр түгэс зэбсэгтэ хүсые дарадаг арга шадабаряар гайхуулаа. Хэзээдэшье урбахагүй хүлэг баатарнуудаа ойроо дүтэ тойруулан, сэрэгэй арбангуудһаа эхилээд, түмэнэй түмэниие жагсаан, бэедээ этигүүлжэ шадаа.

Чингисхааниие мүнөөнэй ноёдтой жэшээд үзэхөөр, тэрэнэй хэлэһэн үгэнүүд оршон сагташье зохилдоно гэхээр. Арад түмэн, нютаг орон, байгаалияа ёһотоор анхаржа, хамгаалжа ябаһаниинь доро үгтэһэн һургаалнууд сооһоонь ойлгохоор. Тус һургаалнуудынь монгол хэлэнһээ буряадшалан үгтэбэ.


«Эзэн Чингис хааны билэг сургаалиуд» 

Хэн өөрын гэрэй ажабайдал һайн зохёожо шаданаб, тэрэ харьяата уласаашье захиржа шадаха.
Хатан хүндэ гурбан эрэ байха:
Түрүүшынь эрэ — алтан түрэнь,
Хоёрдохи эрэ — арюун нэрэнь,
Гурбадахи эрэ — эрэ нүхэрынь мүн болоно.
Алтан түрөө хатуужан дагабал, арюун нэрэ боломой,
Арюун нэрээ бүхэлбэл, абасан эрэнь буруу харахагүй.
Алда бэемни амилхаа болижо,
Алтан түрэмни алдагдагшаб.
Бүтэн бэемни амилхаа болижо,
Бүрин уласни һандарагшаб.
Алда бэемни һуларангүй байг,
Асари түрэмни унангүй байг,
Бүтэн бэемни зоболонгүй байг,
Бүрин түрэмни һандарангүй байг,
Бэе хэбэрэг, бэлиг мүнхэ.

«Эзэн Чингис хааны билэг сургаалиуд» 
Хоёр наран гарабал, худагай уһан шэргэхэ,
Хоёр хаан һуубал, хамаг улас барагдаха.
Хаанай хүбүүд эсэгын бэлиг дагадаггүй, дүүнэрынь аханарайнгаа үгэ тоодоггүй, гэргэниинь, нүхэрэйнгээ зааһаниие дагадаггүй, хадамуудынь бэриеэ тоожо өөгшөөдэггүй, бэринь хадамаа хүндэлдэггүй, дээдэсынь доодосоо хамгаалдаггүй, доодосынь дээдэсээ дагадаггүй, дээдэсэнь бараа бологчдынхоо сэдьхэлдэ ойро байжа, өөһэдыгөө тойроһон хүнүүдһээ бусад хүниие таладаа татадаггүй, засаг ёһо оюун бодолые тоодоггүй байхаһаа гадна түрын жолоо баригшадай дайсан боложо, арадын Нарые таглана гэхээр.
«Гурбан сэсэн хүндэ тоогдоһоноо алишье газарта дурдажа болоно. Этигэмээр хэлэжэ шадаагүй һаа, өөрынгөө хэлэһые сэсэн зоной үгэтэй жэшэн тааруулаад дуугара, шадаагүй бол бү үгүүлэ».

«Эзэн Чингис хааны билэг сургаалиуд» 
Алда бэеэ засахын эрдэмдэ
Арай балшар наһанһаа хэшээжэ һура.
Алда бэеэ засахын (хүмүүжэхын) бэлиг
Аха ехэшүүлээ хүндэлхэһээ эхилэ.
Эсэгэеэ хүндэлжэ, эхынгээ аша харюулан,
Эрхые һурахаяа сээрлэн, эрдэм хэшээн хүмүүжэ.
Аргал түүжэ, хони хурьга харюула,
Алда бэеэ засахын нэгэ бэлиг.
Адуу манажа, ан абада (агнуурида) мордохо,
Ажа түрэн, хатуужахын эрдэм олохо.
Балшар бага наһанһаа
Бэеэ засан хүмүүжэгтүүн,
Хүмүүжэл гараагүй бол,
Хүмүүн боложо шадахагүй.
Хойто удамни нойрто һэргэг, нүхэртэ үнэншэ
Үгэдэ мэргэн, үйлэдэ шударгы хүмүүн болтогой!

«Эзэн Чингис хааны билэг сургаалиуд» 
Бэеэ мэдэбэл, хүн болохо, 
Би гэгээн гэбэл, ухаан һамаруутай.
Өөрын зүбые бата гэбэл,
Үреэлтэй зүбтэйень жэшэн шэнжэгты.
Өөрын гэмые мэдэхэб гэбэл,
Үреэлэй үгые хүлисэн соносогтун.
Гэм буруугаа зэмэлэн хэлэгшэ
Гэмтэн бэшэ, нүхэр байха.
Гэм буруугаа зүбшөөн дагагша
Нүхэр бэшэ хорлогшо байха.
Үлдэхэһээ урда хүнэһөө гарга,
Үгүүлхэһээ урид үгэеэ һунга.

«Эзэн Чингис хааны билэг сургаалиуд» 
Ойлгомжоор сайн хүмүүн аажам, гүн бүрин ухаатай,
Ойлгомжоор дутуу хүн уйтан охор ухаатай.
Өөрын алдуу гэмые бусадһаа асуун мэдээрэй,
Түрэ засаха ёһые сэсэшүүлһээ асуун һураарай.
Бэеын бүхөөр нэгые диилэхэ,
Бэлигэй бүхөөр мянгые дахуулха.
Хүхэ монголын ганса изагуур хүмүүн
Хари ороной арбантай тэнсэхэ байха.
Хэзээш үсөөн бэшэ 
Бэетэ баатар бүгэдэһээ
Нэгэ жэлэй баатар гараха.
Бэлигтэ баатар бүгэдэһээ 
Түмэн жэлэй баатар тодорхо.

«Эзэн Чингис хааны билэг сургаалиуд» 
Эрэ хүн эдээр бэеэ шэмэнхаар
Эрдэмээр шэмэбэл дээрэ.
Эхэнэр хүн бэеэ эрдэнеэр шэмэнхаар
Эрхим ёһоор шэмэбэл дээрэ.
Наһа нэмэбэш, ухаа ороогүй,
Бэе үдэбэш, бэлиг олдоогүй.
Хүхэрэгшэ доро булай байха,
Хүрьһэн дээрэ бузар олдохо.
Хүмүүжэн бэеэ заһахада,
Хэзээш эртэдэхэгүй.
Ухаажан эрдэмдэ һурахада,
Хэзээш балшардахагүй.
Түрэлхиин тэнэг хүн
Түгсүүлдэл адли.
Эрхэлүүлһэн тэнэгэй заһархань хүшэр,
Эртэнһээ хэшээбэл, заһарха жэшээтэй.

«Эзэн Чингис хааны билэг сургаалиуд» 
Бэрхэшээлһээ сухариһан хүн зоригоо мүхэхэ,
Һурахаһаа хашарһан хүн мохоо болохо.
Хүзүү бүхэ хүбүүн ёһо заршамгүй бол
Хүнэй зэргэдэ гаража шадахагүй.
Хүмүн хэды сэсэн түрэбэшье,
Мэргэн болохогүй, һураагүй бол.
Һомоной оноо шулуун мэтэ байбаш,
Үдэгүйгөөр харбажа тудахагүй.
Эрдэмдэ һураад, хэрэглэнгүй нюубал
Ехэ ёһо мэдэхэ аад, дагангүй байбал — 
Хээрэ хэбтэһэн хүһэрэй яһан мэтэ.

«Эзэн Чингис хааны билэг сургаалиуд» 
Хүмүн хэды олон болобошье,
Сэсэн мэргэниинь хоёр.
Хүлэг хэды олон болобошье,
Хурдан шандааһатайнь хомор.
Ухаан уйтан гэжэ бэеэ бү шамарла,
Ухаанта мэргэдһээ һурабал,
Бэлиг ухаан гэгээрэхэ.
Үндэр уулын хүтэл зори,
Үргэн далайн эрье зори.
Холо гэжэ бү сүхэрэ.
Ябабал хүрэгдэхэ юм.
Хүндэ гэжэ бү сүхэрэ,
Үргэбэл даагдаха юм.
Ханилан ябахада, хашан буруу мэтэ яба,
Харатантай харбалдахада, харсага шуубуун мэтэ боло.
Эбэй хаанта засаг заларбал,
Иргэн түмэндэ үлзытэй.
Бэеын бүхөөр нэгые илана,
Сэдьхэлэй бүхөөр олониие илана.
Һаруул ухаанһаа үлүү нүхэр байдаггүй
Һаруул ухаанһаа үлүү һайхан нүхэр үгы,
Мунхаг хэлэ аманһаа үлүү дайсан үгы.
Арюун ябадалһаа үлүү аминда үлзытэй зүйл үгы.