Урданай хурим түрын заншалнууд

Эртэ урда сагта Хориин 11 эсэгын уг залгажалһан хүбүүд үшөө орон дэлхэйгээр тарашоодүй байха үедөө нэгэнэйнгээ наһанайнгаа эсэстэ хүрэжэ наһа барахадань, нүгөө арбан омогойнь хүбүүд түрэ хуримай газарта суглараад, мяха, архи болон халзан сагаан хониной төөлэй табижа, тэрэ нүгшэһэн нэгэнэйнгээ буян ехэ хүндэтэйгөөр үндэр хэмжээндэ үнгэргэдэг ёһо гуримтай байһан гэхэ. 

 Тэндэ үнгэргэгдэдэг ёһо гуримуудай зарим нэгэниинь саашадаа дамжан, түрэ хуримай заншал боложо, мүнөө хүрэтэр дамжан, Хориин зоной дунда хэрэглэгдэн ябадаг болонхой. 1994 оной апрелиин 5-да “Буряад үнэндэ” толилогдоһон “Буряад түрэ — аяншалагшын нюдөөр” гэһэн Т. Батуевагай статья уншаад байхадаа, абгайнарайнгаа болон үбгэдэй хөөрэлдэдэг байһан үгэнүүдые баримта болгон, тэрэ хуушанай түрэ хуримай заншалнууд тухай хуряангыгаар бэшэхэ дурам хүрэбэ. 


ТҮРЫН ЗАҺАЛНУУД ГЭЭД ИИМЭ ЗҮЙЛНҮҮД БАЙГАА:

1. Үрмэ буляалдалга 
Басага мордохуулхын урда үдэшэ басаганай гэртэ сугларжа, нааданда ерэһэн уладта хүнэг дүүрэн шанаһан зөөхэй бүгэдэдэ уулгаад байхадань, үлэһэн зөөхэйень буляалдадаг байгаа. 

2. Нара буляалдалга 
Худа урагуудай хүрэжэ ерэхэ үедэ тэдэнэй нарые буляаха гэжэ оролдохо. Ерэһэн худа урагууд нараяа буляалгахагүй гэжэ шанга тэмсэжэ, маша ехэ мориной гүйдэл, урилдаан, тэмсээн болодог байһан гэхэ. 

3. Угтамжын төөлэй буляалдалга 
Худа урагуудай ерэхэдэ, гурбан ондоо газарта гурба дахин угтадаг байгаа ха. Һүүлшын угтамжада хониной төөлэй табигдадаг байһан. Тэрэ төөлэй ерэһэн худануудта хэрэгтэй һэн тула, тэрэнээ эрхэ бэшэ абаха гэжэ баһа ехэ носолдоон, тэмсээн болодог байгаа. 

4. Үүдэ буляалдалга 
Бэри болохо басаган хүргэгдэжэ ерээд, шэнэ баригдаһан гэртэ орожо, тэндэ һамган болгохын тула басаган гэзэгые хоёр гэзэгэ болгон гүрэжэ, туйба зүүхэ, һамган дэгэл үмдэхэ. Тэндэһээ гаража хадам эсэгын гэртэ орохоёо ошохо. Ябаха замдань эгээл баян, ноён түрүү зиндаагай хүн томилогдоһон юрөөлшэ гээд угтажа байха. Тэрээндэ бэри басаган болоод, тэндэ ябагшад гурба дахин мүргэхэ ёһотой. Тэрэ бэриин хоёр тээ 2-3 залуу бэреэдүүд хүтэрэлдөөд ябаха. Урда тээнь солбон шиираг хүбүүн түрүүлээд, удаань 5-10 хүбүүд дахаад ябаха. Хадам эсэгын гэртэ оролгон дээрэ түрын зон хоёр анги боложо, үүдэ буляалдажа буха ехэ тэмсэл болоод, ехэ хүсэ гаргажа, гэртэ ородог байһан гэхэ. 

5. Сахимжа сахиха ёһо 
Хүбүүн, бэриин шэнэ гэртэ юрөөлшэ түрүүтэй наһатай үбгэд, һамгад уригдажа ерэнхэй һуужа байха. Тэрэ гэрэй тулгатай гал дээрэ мяхан төөлэйтэйгөөр шанаатай байха. Энээниие хоёр тэбшэ соо хэжэ абаха. Энээнһээ үбгэд, хүгшэд ама хүрэжэ, архяар сэржэм үргэхэ, юрөөлшэ урдын ёһололой элдэб олон үреэл үгэнүүдые дурдажа байгаад, тоонын гал дээрэ мяхаяа табиха. Энэ үедэ хоолой һайтай залуушаг хүн нэгэ үхэрэй шагайта гэдэг сэмгэтэй яһа баряад, гэрэй доторой дээдэ уняануудые (һэеы гэр болоно) шударан, нара зүб тойрон, “Тоорог, тоорог, — тооһониинь газаашаа, тоһониинь досоошоо” гэжэ хашхаран ябаха. Энэ үедэ тэбшэтэй сахимжа гээд мяханһаа абажа, зүг бүхэн тээшэ гэрэй үрхөөр шэдэхэ. Тэдээниие газаа байһан залуушуул буляалдажа абажа эдихэ. Энэ дурсагдаһан зүйлнүүд үхинэй заһал гээд нэрлэгдэдэг байһан. 

Энэ үхинэй заһалнуудһаа гадна баһал элдэб янзын ёһо гуримууд байһан гэхэ. Жэшээнь: 

1. Үхиниие буляалдалга 
Энэ хадаа басага хүргэжэ мордохо болоходо, түрэһэн эсэгын гэрһээ гараха үедэ бэри басагантай сугтаа ябаһан басагад тэрээнээ үгэхэгүй гэжэ гар хүлнүүдээ, үһэ гэзэгэнүүдээ бүхөөр холбон уяжа, маша ехэ носолдоон, тэмсэлдээн болодог байгаа ха. Носолдоһоор байтараа, саанаһаа абаашахаяа ерэгшэд диилэжэ, газаашань басагаяа гаргахадань, гэрэй үүдэндэ хүндэлүүлэн табигдаһан эмээлтэй морин бэлдээтэй байха. Тэрэ морин дээрэ эмээлэй хойно нэгэ хүн бэлэн мордонхой һууха. Гэртэһээ гаргагдаһан бэри басаган тэрэ мори унажа, саашадаа тэрэ хүнтэеэ ябаха. 

2. Дэрэ буляалдаха ёһо 
Шэнэ бэриин хүргэгдэжэ ерэхэдэ, хадамай гэрэй баруун тээ табигдаһан һэеы гэр байха. Тэрэ бэриин тэргэтэй бараае нэгэ хэды шиираг хүбүүд хинажа, хаража байха. Худа урагуудай ерэхэдэ, эрэшүүлыень гэртэ оруулжа, сайлуулдаг байгаа. Тиигээд газаа гаража, бүгэдөөрөө дүхэриг боложо һуугаад, найр наадаяа эхилхэ. 

Дүхэригэй газаа талада гурбан модондо холбожо бариһан урса байха. Тэрэ урса соо нэгэ мориной тохом дэбдигдэхэ. Дэрэ ашаһан бараатай тэргэеэ дүхэриг тойруулаад ябуулха. Эгээл энэ үедэ хүбүүнэй талынхид тэрэ дэрэ буляаха гэжэ тэмсэжэ эхилхэ. Ерэгшэд (басаганай тала) дэрэеэ алдахагүй гэжэ тэмсэхэ. Али нэгэ диилэһэн талань тэрэ дэрэеэ урса соо хэбтэһэн тохом дээрэ хаяха. 

3. Хони барилга 
Хоёр ондоо һууһан урагууд ниилэжэ, бэлэг сэлэгээ барилсаха. Энээнэй һүүлдэ урагуудай залуушуул хоёр талаһаа сугларжа, шэнэ гэртэ орохо. Энэ үедэ нэгэ хони гаргажа, төөлэйтэйгөөр найр хэхэ. 

4. Үбсүү үлгэлгэ 
Эхэнэрэй дүхэригэй хажуудахи үндэр модоной оройдо үхэрэй үбсүүн үлгөөтэй байжа, тэрэниие ямар нэгэ хүн модондо абиржа абаха гэжэ оролдохо. Шадажа абаһан нэгэн шэнэ гэртэ оруулжа, зоноор тэрэнээ эдихэ. 

5. Тэмээ бэдэрэлгэ 
Басаганай талаһаа эхэ эсэгэ хоюулаа басагаа хүргэжэ ерэбэл, тэмээ бэдэрхэ гэһэн ёһо байдаг байгаа. Басаганай талын хазаар моритой хоёр-гурбан хүнүүд хүбүүнэй талын газаа ерээд, “Хүн зондоо хүндэтэй Бүдэ Лушинай тэмээн һүрэг сооһоо таһаржа, үгы болоһыень бэдэрнэбди. Тэмдэгынь – шара хоёр бүхэнтэй, шэрүүн хара зогдортой энгин хара тэмээн юм. Эндэхи хүнэй хэлэһээр, танай һүрэгтэ байна гэжэ дуулаабди. Тиимэ зүһэтэй тэмээн бии болоо гү?” 

Тиихэдэнь нүгөө талынь хүн харюу үгэхэ: “Тиимэ зүһэтэй тэмээн Һарьиин Дашиин һүрэгтэ ороһон байна. Мүн бэшыень шэнжэлжэ мэдэнэ бэзэт. Уһан голой тунгалагта амсажа ябаһаар, тушаан болоһон байжа магад. Хазаарлабал, хазажа болохо, унабалтнай булгижа болохо. Урда хүлдөө ургатай, тээ хойто хүлдөө хорогтой байжа магад”. Тиигээд хатуу арза архи асаржа, хундагада хэжэ баряад: “Энэ архи тэрэ тэмээнэй һүн гээшэл даа, уужа үзэгты”, — гэхэ. Уужа үзөөд, тэдэнь хэлэхэ: “Энэ үнэхөөрөө манай тэмээнэй һүн байна даа”. 

6. Һүүлдэнь хоёр талын морид урилдаха. Хоёр талаһаа бүхэшүүл барилдаха. 
Иимэрхүү гуримаар түрэ хурим үнгэргэдэг байһан гэхэ. Дээрэ дурсагдаһан гуримуудые болон Т. Батуевагай статья соо хэлэгдэһэн түлөөһэнэй (янзын) хэмжээнүүдышье хараад үзэхэдэ, 300-400 толгой үхэр үгэдэг байгаа гэнэ, иимэ түрэнүүд имагтал шадалтай баяд ноёдой дундал үнгэргэгдэдэг байгаа ха гэжэ ойлгохоор. 

Хараһан үзэһэнөө болон дуулаһанаа согсолон бодожо үзэхэдэ, залуу зоной һаналаа нэгэдэжэ гэр бүлэ, айл бололгон гээшэ саг сагайнгаа байдалһаа дулдыдажа, элдэб янзаар хубилан бэелүүлэгдэдэг байна. Мүнөө XX зуунай эсэстэ ямар гуримаар түрэ хурим үнгэргэдэг болоод байнаб гэжэ харанабди. Бүри урдандаа үхибүүдээ түрэлхидынь баалалтаар тэдэнэйнгээ дуран зүбшөөлгүйгөөр айл болгодог, зарим ушарта үхибүүдшье байхадань нэгэдүүлдэг байгаа гэжэ мэдэнэбди. Эртэ урда сагай байдалһаа баримталан бэшэгдэһэн Х. Намсараевай “Цыремпил” гэжэ зохёолшье эдэ бүгэдые гэршэлнэ ха юм. Эндэ Цыремпил тухай дурдаа хадаа, арюухан Должодой гунигта дууе хабсаруулая:

Алтаарш баяндань 
Гэхэгүйлби, 
Амарагхан нүхэрни 
Яагаа юм! 
Мүнгөөрш баяндань 
Гэхэгүйлби, 
Мүнөөхихэн нүхэрни 
Яагаа юм!

Д-Р. Батожабайн “Төөригдэһэн хуби заяан” гэжэ трилоги соо хэлэгдэһэн Лонхо баян үншэн барлаг Дарима басаганда хандажа: “Шинии балшар нарай байхада, эсэгэшни туража үхэхэ болоходоо, шамайе намда һамгамни болгожо үгэхэб гээд, тугалтай үнеэ намһаа абажа малтай болоо һэн”, — гэнэ. 

Энэ баянай ахань болохо хэрзэгы дээрэлхүү Намдаг баянай: “Басаганаймни арба найма хүрэхэдэнь, Лонходо үгөөрэй гэжэ эсэгэшни үхэхынгөө урда тээ намда захяа һэн. Ерэхэ һарын хориндо үдэр саг гаргуулааб. Шиид гэжэ арсаа һаашни, гулваа ноёндо хэлэжэ, яһанайшни бултайжа гаратар богоол хэхэб”, — гээд, хэрхирэн занан байһыень һананабди. Тэрэ Намдаг баянай барлаг үншэн хэнзэ Дарима басаганай: “Хэдэн хүүгэдтэй, һамгатай байхаһаа гадна үбгэн зүнэг болоһон хүн аад, үншэн дорой намайе...” – гээд, бархиран байһые олон уншагшад һанана бэзэ. Зарим нэгэн ушарнуудта урдандаа иигэжэл сэбэрхэн арюухан басагад баяд ноёдой һабарта баалалтаар хабшуулдажа, зободог тулидаг байгаа гээшэл даа. 

Зүгөөр Совет засагай үедэ барга заншалнууд болинхой байһан гээшэ. Гэбэшье 1920-оод оной эхеэр хуушанай үзэгдэлнүүд үшөөл тохёолдодог байгаа гээшэ ха. Манай Тулдуун нютагта Жамбын Цыренжаб хүбүүнэй 16-тай байхада Догно нютагһаа Шойдогой Дулсан гэжэ 15 наһатай басага абаашажа айл болгоһон юм. Тэдэ үхибүүд үдэшэлэн түлеэндээ гарахадаа, гэшхүүр дээрэһээ гэрэйнгээ хойно байһан түлеэн хүрэтэрөө хэмнай урид түлеэндэ хүрэгшэ ааб гээд, гэрэйнгээ хоёр тээгүүр хубаараад, урилдаадаг байгаа. Үдэшын үнеэ һаалганһаа түрүүн тугалнуудаа асарха гэжэ энэ айлнай хоюулаа ошоод, үхэрэй ерэтэр наадашана гэлсэгшэ һэн. 

Цыренжабай үүри Рэгзэнэй Цыденжаб баһал тэрэ үедэ айл боложо туршаһан юм. Урда бэеын Гэндэнэй Шархандай гэжэ басагантай ниилүүлжэ, айл болгоһон байгаа. Теэд эдэ хоёр залуу айлнууд үни һуугаагүй һэн. Үхибүүн зандаа байһан басагад гэрээ һанаад ябашадаг байгаа бэшэ аал даа. Хубисхалай урда жэлнүүдтэ гэр бүлэ болоходоо түрэ найр хэхэ шадалгүйшүүл олон байһан ааб даа. Жэшээнь, минии эжы баабай хоёр бага балшар наһандаа үншэрһэн зон юм. Нютагайнгаа түрэл болохо айлнуудаар байдаг аад, ниилэжэ айл болоһон. Ниилэхэдээ, хабтагар шэрдэгтэй ниилээ һэмди гэжэ зарим хүгшэдэй хэлэжэ һуудагые һайн һанадагби. Иимэрхүүгээр лэ ямаршье түрэ хурим хэхэ шадалгүйнүүд хэтэ наһанайнгаа хэрэг шиидхэһэн лэ байха даа. Эгээл энэ үеын зон 1940-оод оной Агууехэ дайнай жэлнүүдые габшагай ажалаараа дабажа гараһан байха даа. Энээниие бидэ хэтэ наһандаа мартаха ёһогүйбди. 

1930-аад оноор дайнай урдахи жэлнүүдтэ ямар гурим байгааб? Тиихэдэ басага бодхоожо, һүни (хулууһан шэнги) абажа ерэдэг заншал бии болоод байгаа. Иимэ гуримда ямар түрэ хурим байхаб даа. 1938 ондо минии нүхэр Дандар Санданай Иисэнгэһээ һамга асарха гэжэ Жэрээхээһээ (Хоргоһоо) нэгэ нүхэртэеэ ошохо болобо. Бодхоожо хулуужа асарха байһан тула, харанхы бололгоноор гэрһээ гараа һэн. Гэртэнь угтамжын улад гэжэ эгэшэтэйнь гурбан хүн байгаабди. Хоёр шодогор четушка архитай һэмди. Тэрэниие зургаан газар хубаахада, хэды шэнээн хүртэнэб? Бидэ нилээд үни хүлеэгээ бэлэйбди. Тииһээр байтар, тэдэмнай ерэхэдээ хэлээ агша һэн: “Моридоо хоройн газаа уяад, басагаа бэдэржэ ошоод, гурба боложо ерэхэдэмнай, жороо тэргымнай урдахи нэгэ мөөрэ хүбүүд холо абаашажа нюужархиһан байгаа. Тэрэнээ бэдэржэ үни болошобобди”. Тэдэнэй ерэхые ямар нэгэн аргаар залуу хүбүүд мэдэжэрхиһэн тула харууһалжа байба ха юм. 

Мүнөө манай үедэ түрэ хурим яһала гуримтайгаар үнгэргэгдэдэг болоо гээшэ бэзэ. Элдэб янзын носолдоон, буляалдаан, ехэ ехэ түлбэринүүд үгы болонхой. Эндэһээ хойшо 80-100 жэл үнгэрөөд байхада, хурим түрын гурим ямар болоод байхаб? Мүнөөнэй гурим ямар нэгэн һонин түүхэ болоод байжа магад. 

Мүнөө түрэ дээрэ ушардаг, илангаяа наһатай зоной харахада, аягүй байдаг нэгэ иимэ ушар тухай дурдаха дуран хүрэнэ. Юуб гэхэдэ, манай залуушуул түрэ дээрэ “горько” гэжэ һүүхирэлдэдэг. Тиихэдэнь хоёр залуушуул бодожо таалалдаха ёһотой. Тэрэ юун эшхэбтэр ёһо гурим гээшэб, зоной урда таалалдажа байха. Энэ манай буряад яһатанай ёһо заншал бэшэ. Энээн тухай совет арадай элитэ, суута, дайнай жэлнүүдтэ партизан нэгэдэлэй (соединени) командир ябаһан В. И. Козлов өөрынгөө намтар соо иигэжэ бэшэһэн байдаг: 
- Би 1930-аад оноор комсомол гуримаар түрэ хэжэ, гэр бүлэ болоо һэм. “Горько” гэлдээгүй, “пусть будет сладко” гэлдээ һэмди. “Горько” гэһэн үгэмнай хуушандаа хүбүүн басаган хоёрой попто (ород ламада) ороод гарахадань, “горько” гэжэ һүхирэлдэдэг байһанһаа үндэһэтэй юм. Энэмнай барга сагай буржуазна үлэгдэл мүн. 

Мүнөө энэ хүнэй хэлэһэн үгэнүүд хуушараа гэхэшье хүйхэрнүүд олдохо болонхой гээд би һайн мэдэнэб. Энэшье саг зуурын хөөрэлдөөн ааб даа. Юрэдөө, яабашье, ород ламатай (поптой) холбоорилдоо бэшэ аад, тэрэ үгынгөө удхыешье гүйсэд мэдэхэгүй байжа, буряад яһанайнгаа ёһо жамада энээниие няаһанай хэрэггүй ха даа.