Хадаг табилга

Хүбүүн үри өөрын, үхин үри хүнэй, хүбүүн үри эсэгын уг залгаха, басаган үри хадамайнгаа уг үнэржүүлхэ гэдэг. Уг таhарха, гуламта унтарааха гээшэ ехэ муу гэжэ тоологдодог байгаа. Тиимэhээ шонын мал эдихэдэ " hэетэй гү?" гэжэ асуудаг, хүнэй наhа барахада, "хүбүүтэй гү?" гэжэ hурадаг ёһо байгаа. Эхэ эсэгынгээ гал гуламта унтараахагүй гэжэ гэр бүлэ болохо, үри хүүгэдые үдхэхэ хүбүүн үриин нангин уялга хэзээдэшье байха. 

Урда сагта үри хүүгэдэйнгээ бага байхада худа ураг боложо, бүhэеэ андалдадаг байhан. Иимэ худануудые үндэгэн худанууд гэдэг байhан юм. 

Хүбүүндээ бэриие эрихэдээ, нэн түрүүн уг гарбал харадаг байhан. "Уг муутын үхи бү аба" гэдэг үгэ бии. Эсэгэ хүбүүндээ hамга эрихэдээ хэлэдэг байhан: "Хормойнь улааниие хараагүйб, хотын улааниие харааб". Тиигээд баhа олон үхибүүдые гаргаха бэри хэрэгтэй гэдэг байhан: "Даншье хобшогор бэетэй басаган, түрэхэгүй ха даа", үгышье hаа: "Уужам бэетэй басаган, олые түрэхэ". 

Хүбүүнэй гэрлэхэ болоходо, бэриингээ түрэлхидтэ хадаг табижа, түрэлхидынь худа ураг болодог. (Зарим нэгэ нютагуудта тахил табиха гэдэг). Урда сагта хадаг табилгые бэриие эрилгэ гэдэг байhан юм, тэрэ гайхалгүй. 

Ламын зааhан үдэр хадаг табихаяа ошоходоо, иимэ гуримуудые сахиха ёhотой: 
Yдэ болоогүйдэ басаганай ажаhуудаг нютагта хүрэжэ бууха; 
3-5-7 хүн ошохо; 
Нара зүб тойрожо, гэртэ орохо; 
Айлай эзэндэ, худа болохо хүндэ бэшэ, харин бурхандань хадаг табиха (мүнөө миил айлай эзэндэ хадаг баряад дүүрэшэдэг ушарнууд бии агша). 
Хадагаа зүб харуулжа табиха. Хүхэ үнгэтэй хадаг бурханда табиха, хадаг задагай талаарнь баридаг, энэ хадаа үлзы хэшэгэй тэмдэг гэдэг. Тиигээд бурханда гурба дахин мүргэхэ. 
Бэлэгтэй хадаг гэжэ байдаг, бэлэггүй хадаг гэжэ байдаг. Энээн тухай түрүүн худа урагууд хэлсэдэг. Шадаа hаа захатай бэлэг бариха гэжэ оролдодог гээшэ.


Түнхэн нютагта хадаг табихадаа, хадагтай хамта орооhо, сай, хилээмэ, hү гэхэ мэтэ табилсадаг. 

Урагууд худанараа хүндэлжэ, эдеэнэйнгээ дээжые амсуулhанай удаа, хэрэг тухай асууна. Асуугаашье үгы hаань, хадаг табихаяа морилжо ерэhэн худын түрүү айл болохоёо байhан залуу хоёрые, тэдэнэйнгээ нютаг нугые, урагуудаа гүнзэгы удхатай үгэнүүдээр магтажа, хүнэй зүрхэ, сэдьхэл уяруулмаар, хүн бүхэндэ ойлгосотойгоор хэлэхые оролдоно. 

Жэшээнь: 
"Аглаг тайгадаа ангууша, 
Арюун таладаа адууша, 
Эбэр номоной, эршэтэ hомоной 
Эзэн манай хүбүүн Дарма. 
Алда үргэн халюугаар, 
Арбан захатые бүтээхэ, 
Хурга зузаан торгоор, 
Хорин захатые бүтээхэ, 
Ульгам зүүнэй, утаhан hабагшын, 
Алтан хайшын, мүнгэн хурабшын 
Эзэн – танай басаган Ханда. 
Эдэ хоёрой эб эеэ оложо, 
Наhанайнгаа залууда, наранайнгаа эртэдэ, 
Айл боложо түбхинэхэ гэжэ шиидэhэндэ, 
Саг жэлэй сарюунда, 
Yдэр хоногой үлзытэйдэ, 
Хэтэ хутагаяа андалдажа, 
Ураг худанар боложо, 
Утаhан бүhөө андалдахаяа ерэбэбди. 
Залажа тахиһан шүтөөндэтнай, 
Зальбаржа мүргэдэг бурхандатнай 
Хадаг табижа, басагыетнай
 эрихыемнай зүбшөөгыт". 

“Галдаа гал нэмээгыт, бурхандаа зула бадараагыт”, – гэжэ ерэгшэдэй түрүү дурадхана. Галда сусал нэмээгдэнэ, бурханда зула баригдана. Бурханда хадаг табиhанайнгаа удаа басаганай эхэ эсэгэдэ бэлэг зорюулна: 
"Yбэр дээрээ үргэжэ 
Yхинэй хэмдэ хүргэhэн 
Сүмбэр үндэр уула мэтэ абадань 
Сүн сагаан далай мэтэ эжыдэнь бэлэг бария" 
гэхэшэлэн басаганай эхэ эсэгэдэ, дүтынь түрэлхидтэ асарһан бэлэгүүдээ барюулаад байхадаа, ерэһэн үбгэн түрүү хэлэнэ: 
– Зай, иигээд байхадаа энэ сагһаа эхэ эсэгынь зүбшөөлтэй, абарагша бурхан гэршэтэй, шэбэнэхэһээ нэгэ үгэтэй, шэмхэхэһээ нэгэ мяхатай худа урагууд болобо гээшэбди, тиимэһээ эбтэй зүбтэйгөөр хөөрэлдэел даа, – гэхэдэнь, баран: 
– Зүб өө, зүб, – гэлдэн зүбшөөнэд.Тиигээд булта һуужа, сай дарһаяа бариха зуураа, хурим түрэеэ хэзээ хэхэеэ, хайшан гэжэ үнгэргэхэеэ, хэды хүнөөр хүргэхэеэ гэхэшэлэн хоёр тээһээ зүбшөөд, хожом уулзаха сагаа хэлсээд, ерэһэн хэрэгээ бүтээһэн худанар гэртээ мордодог һааб даа. 

Түрэлэй һэльбээ татаһан түрүүшын алхам, зол жаргалай эхин гэжэ хадаг табилгые нэрлэе.

Д. Гармаевай, В. Урбазаевай гэрэл зурагууд