Монгол литэ

Монгол туургата арад зон хүбүү басагаяа айл болгоходоо, таараха таарахагүйень харадаг байһан. 

Арбан хоёр жэл хатуу ба зөөлэн гэжэ илгардаг. Хатуу – бар, луу, морин, нохой, гахай. Зөөлэн – хулгана, үхэр, туулай, могой, хонин, бишэн, тахяа. 

Хүбүүнэй жэл басаганай жэлһээ хатуу байбал һайн. Жэшээнь, бар жэлтэй хүбүүн хулгана жэлтэй һамга абабал, үе наһандаа һайн һууха гэһэн удхатай. Хүбүүн басаган хоёр хоюулаа хатуу жэлтэй, үгышье һаа хоюулаа зөөлэн жэлтэй байбал, урагшатай байха байна. 

Хэрбэеэ басаган хатуу жэлтэй, хүбүүн зөөлэн жэлтэй байбал, эдэ хоёрой хэрэг урагшагүйдэхэ гэжэ монгол литэ соо хэлэгдэнэ. Ходо заһал хэрэгтэй болоно. 

ГЭР БҮЛЭ БОЛОҺОН ҮБГЭ ҺАМГАН ХОЁРОЙ ЯМАР ҺУУХЫЕ БОДОСУУДАЙНЬ ХАРИЛСААН ТОДОРХОЙЛНО 

ГАЛ ЖЭЛ 

1. Хоёр гал жэлтэнэй хамтараа һаа, элеэ шубуун мууе зүгнэнэ. Үбгэ һамган хоёрой нэгэн үхэнэ. Үхөөшьегүй һаань, олон үри хүүгэдэйнь нэгэниинь лэ туһатай байха, гэбэшье ами наһанда харша, муу юумэн болохо.

2. Үбгэниинь гал, һамганиинь түмэр жэлтэй һаа, таараха. Түрүүлжэ хүбүүн түрэхэдээ, эд зөөритэй, буян хэшэгтэй һууха, ехэ һайн. 

3. Эрэнь гал, эхэнэрынь модон жэлтэй һаа, харша. Үри хүүгэдтэй болохонь бэрхэтэй. Буян хэшэггүй, муу байха. 

4. Үбгэниинь гал, һамганиинь шорой жэлтэй һаа, таараха. Үри хүүгэдынь олошорхо. Буян хэшэгынь арбижаха, ута наһатай байха. 

5. Эрынь гал, эхэнэрэйнь уһан жэлтэй байгаа һаа, үри хүүгэдтэй болохонь бэрхэтэй, үбшэн тахалда ходо нэрбэгдэхэ, ажабайдалынь ахир муу. 

УҺАН ЖЭЛ

1. Хоёр уһан жэлтэн хамтараа һаа, үри хүүгэдынь оройтохо, эхиндээ ажабайдалынь муушье һаа, хожомоо һайжарха. 

2. Үбгэниинь уһан, һамганиинь түмэр жэлтэй һаа, үри хүүгэдтэй байха. Ута наһатай, буян хэшэгтэй ажаһууха. 

3. Эрэнь уһан, эхэнэрынь модон жэлтэй һаа, тон һайн тааража һууха. Бүхы юумэниинь урагшатай байха. 

4. Үбгэниинь уһан, һамганиинь шорой жэлтэй һаа, зохижо һууха. Тиибэшье үри хүүгэдынь үбшэн тахалда нэрбэгдэжэ, зобохо. Ондоо муу юумэн болохогүй. 

5. Эрынь уһан, эхэнэрэйнь гал жэлтэй байгаа һаа, хоюуландань харша. Үри хүүгэдэй талаар муу. Юрэнхыдөө муу. 

ТҮМЭР ЖЭЛ 

1. Хоёр түмэр хамтараа һаа, үри хүүгэдтэй болохо. Яһала һайн байха. Эд бараа элбэгтэй һууха, бурхан тэнгэридээ зальбараа һаа, һайн һууха. 

2. Үбгэниинь түмэр, һамганиинь модон жэлтэй һаа, таарахагүй, үри хүүгэдэй талаар муу байха. 

3. Эрэнь түмэр, эхэнэрынь шорой жэлтэй һаа, үри хүүгэдээр олон, баян хэшэгтэй, ута наһатай байха. 

4. Үбгэниинь түмэр, һамганиинь гал жэлтэй һаа, хэды тааража һуубашье, үри хүүгэдгүй байхаһаа гадна, үбшэн зоболондо баригдаха. 

5. Эрэнь түмэр, эхэнэрынь уһан жэлтэй һаа, ута наһатай, удаан жаргалтай, үри хүүгэдээр олон байха, түрүүн хүбүүн түрөө һаань, бүришье һайн. 

МОДОН ЖЭЛ 

1. Хоёр модон жэлтэйшүүл хамтархадаа, һайн тааража һууха. Зүгөөр үри хүүгэдэй талаар бэрхэтэй байха. 

2. Үбгэниинь модон, һамганиинь шорой жэлтэй һаа, үри хүүгэдээр олон, һайн һуубашье, эхилжэ хүбүүн түрөө һаа, һайн басаган түрөө һаа, муу байха. 

3. Эрэнь модон, эхэнэрынь уһан жэлтэй һаа, тааража һайн һууха, үри хүүгэд олон гараха, илангаяа басагадтань ехэ һайн. 

4. Үбгэниинь модон, һамганиинь түмэр жэлтэй һаа, бэе бэедээ харша, үри хүүгэдынь бэе муутай байха. 

5. Эрэнь модон, эхэнэрынь гал жэлтэй һаа, олон үхибүүтэй болохонь бэрхэтэй, үхибүүд олон гараашье һаа, буян хэшэгынь һиирэг байха. 

ШОРОЙ ЖЭЛ 

1. Хоёр шорой жэлтэн ниилэхэдээ, һайн. Үри хүүгэдээр олон, эд хүрэнгөөр элбэг байха. 

2. Үбгэниинь шорой, һамганиинь гал жэлтэй һаа, тааража һууха. Түрүүн хүбүүн түрөө һаа, һайн. Үхин түрөө һаа, муушаг. 

3. Эрэнь шорой, эхэнэрынь түмэр жэлтэй һаа, тааража һайн һуубашье, үри хүүгэдынь үбшэ хабшанда нэрбэгдэхэ. 

4. Үбгэниинь шорой, һамганиинь уһан жэлтэй һаа, буян хэшэггүй байха, үри хүүгэдтэй болохонь бэрхэтэй. 

5. Эрэнь шорой, эхэнэрынь модон жэлтэй һаа, һайн һууха, хүүгэд бии болобошье, үбшэ хабшанда дайрагдаха, ажабайдалынь дунда зэргэ байха. 

ЭРЭ ЭХЭНЭР ХОЁРОЙ ХАРША ЖЭЛНҮҮД 

I. ХАБИРСАЛДАХА ХАРША ЖЭЛНҮҮД 

1. Тахяа, туулай 
2. Луу, нохой (луугай зулзагые нохой бариха харша, эдеэ хомордохо харша) 
3. Хулгана, үхэр (эдилсэхэ харша) 
4. Бар, бишэн (хёморолдохо харша) 
5. Үхэр, хонин (тэжээл хомордохо харша) 
6. Нохой, гахай (хёморолдохо харша) 
7. Морин, тахяа (мориной тагалсагые тахяа тоншохо харша) 
8. Хонин, бишэн (хониной толгойе бишэн сохижо алаха харша) 
9. Туулай, хулгана (хагасаха харша) 
10. Үхэр, бар (хүсэеэ үзэлсэн тэмсэхэ харша) 
11. Луу, могой (бэе бэеэ орёохо харша) 

II. ТУҺАДА ХАРША ЖЭЛНҮҮД 

1. Бар, бишэн 
2. Могой, гахай 
3. Хулгана, морин 
4. Туулай, гахай 
5. Луу, нохой. 

III. НЮУСАДА ХАРША ЖЭЛНҮҮД 

1. Хулгана, туулай 
2. Үхэр, бар 
3. Луу, могой 
4. Хонин, нохой 
5. Морин, бишэн 
6. Бишэн, хонин 

ХҮНЭЙ ТҮРЭҺЭН ЖЭЛ БА ҺАЙН МУУ ҮДЭРНҮҮД

Хүнэй жэлнүүд	Ами наһанда һайн үдэрнүүд	Шасаа (муу) гараг	Һүлдэ гараг
Бар, туулай	Бямба (суббота)	Баасан (пятница)	Пүрбэ (четверг)
Могой, морин	Баасан (пятница)	Һагба (среда)	Мягмар (вторник)
Бишэн, тахяа	Пүрбэ (четверг)	Мягмар (вторник)	Баасан (пятница)
Гахай, хулгана	Мягмар (вторник)	Бямба (суббота)	Һагба (среда)
Нохой, хонин, үхэр, луу	Һагба (среда)	Пүрбэ (четверг)	Бямба (суббота)