Сагаалган
Саг үедэ оршохо болтогой
11 марта 2020
1084
1990 оной январиин 24-дэ Буряадай АССР-эй Верховно Соведэй Президиум «Буряадай АССР-тэ үндэһэн наадан Сагаалганиие бүгэдэ арадай һайндэр болгохо» гэһэн Тогтоол абаһан юм.
Тэрэ гэһээр 30 жэлэй туршада Буряад Уласта ажаһуудаг бүхы олон үндэһэ яһатан Сагаан һарын найр нааданай дүхэригтэ сугларжа, эб хамта ёохорлодог, хонгёо дуу, уян хатар хужарлан харадаг, амтатай эдеэн табагһаа хүртэдэг, һайхан үреэл хэлсэжэ, сэдьхэлээ һэргээн сэлмээдэг болонхой. Иигэжэ буряад-монгол арадай эртэ урдын заншал хуулита ёһоор гэдэргээ бусаагдажа, нюултагүйгөөр гал гуламтаяа, орон дэлхэйгээ, сахюусадаа тахиха эрхэтэй болоһон арад түмэнэй һүр һүлдэ һэргэһэн түүхэтэй.
Монголшууд эртэ урда сагта Шэнэ жэлээ намарынь угтадаг байһан гээд түүхэшэд элишэлнэ. 13 зуун жэлдэ энэ заншал хубилһан байна. Чингис хаанай аша, Тулуй хаанай гурбадахи хүбүүн Хубилай 1260 ондо, 45 наһатайдаа Хамаг Монголой хаан шэрээдэ һууһан. Зүүн зүгтэ Солонгосһоо захалаад, баруун тээгээ Венгри хүрэтэр, хойто зүгтэ Байгалһаа эхилээд, урда зүгтэ Гималай хүрэтэр дайда дэлхэй эзэлһэн абарга ехэ гүрэн түрын хаан болоо бшуу. Хубилайн хаан шэрээдэ һууһан жэлнүүд Евразиин эгээн ехэ гүрэнэй хүгжэн һалбарһан үе саг болоно. Венециин аяншан Марко Поло гэгшын гэршэлһээр, Хубилай хаанай ордоной дэргэдэ хари холоһоо ерэһэн эрдэмтэд, зураашад, зохёолшод, уран дархашуул, далайн онгосо бүтээгшэд үдэлдэг байгаа.
Г.Цыдынжапов декадада хабаадагшадтай
Хубилай хаанай зарлигаар, 1267 онһоо абан үбэл хабарай хилэ дээрэ Шэнэ жэлые угтаха ёһо заншал дэлгэрүүлэгдэһэн юм. Монгол гүрэнэй ниислэлые Хара-Хоринһоо Дэйду хотодо 1274 ондо абаашаад, һүүлдэ Хан Балу хототой хамтаржа, Бээжэнэй хуби болоһон түүхэтэй. Монгол гүрэнэй шэнэ ниислэлые бүхы дэлхэйтэй Агууехэ Торгон зам, Сайн зам холбодог байгаа. Тиигэжэ Дунда Азиин, Персиин, Европын хизаар анха түрүүшынхиеэ нимгэхэн торго, буугай дари мэтын олон юумые мэдэжэ абаа бэлэй. Хубилай хаанай үедэ хүндэ түмэр мүнгэнэй орондо дэлхэй дээрэ эгээн түрүүн саарһан мүнгэн гаргагдаһан юм. Юань нэрэтэй саарһан мүнгэн мүнөөшье бүхы дэлхэй дээрэ хэрэглэгдэнэ.
Эрдэмтэ Пагба ламын нүлөөн доро Хубилай хаан Чингисэй удамууд сооһоо эгээн түрүүн Буддын шажанда ороһон байна. Сэсэн Хубилай хаан ондоо шажан мүргэлнүүдые хоридоггүй һэн. Зонхилжо байһан арадуудай хоорондо шажан мүргэлэй талаар хилэгүй, үндэһэ яһанай талаар илгаагүй болгохые оролдодог байгаа. Энээнэй түлөө Зэгидана сэсэн хаан гэжэ нэрэ алдартай болоһон юм.
Буряад балет Кремльдэ
Хубилай хаанай хүтэлжэ ябаһан 70 мянган монгол сэрэгшэдэй үрэ һадаһад мүнөөшье Хитадай эгээн баруун-урда буланда оршодог Юньнань можодо ажаһуудаг гээд монгол сэтгүүлшэ Мархаахүүгийн Буянбадрах «Монголоо хайсан монгол» гэһэн ном соогоо бэшэнэ. Энэ можын Синмэн тосхондо 5 мянга гаран монголшууд ажаһуудаг юм ха. Эндэ захиргаанай байшанай урда талмайдань хитад, монгол бэшэгтэй адуунай шулуун хүшөө бодхоогдонхой. Хубилай хаанай сэрэгшэдэй Юньнаньда ерэжэ һуурижаһаар 750 жэлэй ойдо зорюулагдаһан энэ хүшөөдэ монгол морин толгойгоо хойшонь, Монгол нютаг руугаа харуулаад, тиишээ гүйжэ ошохоёо байһан шэнги, туруугаа үргөөд, газар сабшан зогсоно.
Эндэ монгол хаануудай мүргэлэй сүмэ бодхоогдонхой. Сүмэдэ жэл бүри Синмэниин монголнууд Сагаан һарада сугларжа, тахилга мүргэлөө хэдэг юм ха.
Сагаалган Кремльдэ
Сагаалган гүрэнэймнай түүхын зарим үедэ хорюултай байһан гээд мэдээжэ. Зүблэлтэ засагай үедэ болоһон нэгэ ушар тухай педагогикын эрдэмэй доктор, уран зохёолшо Дамнин Ошоров «Багшын нэрэ мүнхэ» гэжэ ном соогоо дурдаһан юм. Һүзэгтэй үбгэд хүгшэдые доромжолжо, ноёдой урда һаймһардаг нэгэ хүйхэр атеист хүн Сагаалганай үедэ абгындаа ороо юм ха. Хоёр хүгшэд нюудаг бурхадаа гаргажа, мүргэл хэжэ байба. Огто хоригдоһон Сагаалганда бурхадтаа мүргэжэ байһан хүгшэдые зэмэлжэ, һогтуу ноён бурхадыень носожо байһан пеэшэн руу шэдэжэрхибэ. Наһан соогоо шүтэжэ ябаһан бурхадайнгаа гуламтын гал соо дүрэжэ байхые хараһан абгань үхэдхэн унашоо бэлэй. Энэ мэтын бузар муухай олон ааша гаргаһан атеист хүйхэрэй тэнгэриһээ бууһан галда һэегүйгөөр шатаһан тухай нютагай зон мүнөөшье хэлсэдэг гээд автор энэ үгүүлэлээ дүүргэнэ.
Энэ жэлэй Сагаалган Буряад Уласай түүхэдэ онсо һуури эзэлбэ. Москвагай Кремлиин ехэ ордон соо Сагаалганай нааданда зорюулжа, Буряад ороной соёл болон урлигай эрхим түлөөлэгшэд үндэр бэлигээ харуулаа. Москвагай зон, ниислэлэй айлшад суута буряад уран зураашадай, уран дархашуулай үзэсхэлэн хараха, зүүн зүгэй эмнэлгын, буряад-монгол зурхайн арга дүрэнүүдтэй танилсаха аза талаантай байба.
Һүр жабхаланта энэ һайндэрые найруулан табигшад 80 жэлэй саана үнгэрһэн Буряад-Монголой АССР-эй урлигай нэгэдэхи декадын түүхэтэ үйлэ хэрэгүүдтэй холбожо харуулһаниинь ехэ гүнзэгы удхатай гээд һанагдана. Тиихэдэ СССР-эй бүридэлдэ ородог автономито республикануудай зүгһөө Буряад-Монголой АССР үндэһэн искусствын, соёлой, уран зохёолой эршэтэйгээр хүгжэжэ байһые эгээн түрүүн Москвада харуулха эрхэдэ хүртөө бэлэй. Совет гүрэнэй хүтэлэгшэд И.В.Сталин түрүүтэй буряад-монгол уран бэлигтэниие ехэ хүндэтэйгөөр угтажа абаһан, зохёохы туйлалтануудыень үндэрөөр сэгнэһэн юм. Декадада хабаадаһан 716 артистнууд сооһоо 18-ниинь орден, медаляар шагнагдаһан байна. Жэшээнь, «Энхэ-Булад баатар» гэжэ түрүүшын буряад оперодо Дарханай парти гүйсэдхэһэн, мүн «Баяр» гэжэ хүгжэмтэ драмада үльгэршэн Хутармаанай дүрэ найруулһан жэнхэни буряад дуушан Цырен Хоборков «Хүндэлэлэй тэмдэг» орденоор шагнагдаа бэлэй. «Залуу» гэжэ зарим ехэ дарганарай һэжэглэжэ байбашье, ялас гэмэ хурса бэлигтэн Гомбо Цыдынжаповта «СССР-эй арадай артист» гэһэн үндэр нэрэ зэргэ олгохые И.Сталин баадхаһан гээд урлиг шэнжэлэгшэд гэршэлнэ (Перхин В.В. И.В.Сталин и декада бурятского искусства в Москве (1940). По материалам дневника М.Б.Храпченко). Москвада буряад уран бэлигтэнэй туйлаһан ехэ амжалта тухай түбэй хэблэлдэ гараһан статьянуудые Буряад ороной сонинууд ото барлажа байгаа.
2020 оной Сагаалганай наадые Кремльдэ харуулхадаа, уран найруулгын гол удха байгаалиин махабадууд тухай гүн һургаалда үндэһэлһэн байна. Гал, уһан, агаар, газар гэһэн буряад зоной хэр угай нангин тахилга, шүтөөн урлигай хэлэндэ оруулагдажа, һүр жабхаланта бүжэг наадан болоо бшуу. Эдэ нангин ойлгосонууд тухай поэт Борис Сыренов «Намда бии» гэжэ шүлэг соогоо иигэжэ түүрээһэн юм:
Бэлдэлгэн
Намда галай шэнжэ бии...
Наран шэнгеэр хүйтэн юумэ гэдхээжэ,
Амидын шанар, хүсэ тэнхээ оруулаад,
Аянда саашаа ябаха хаба бии.
Үлгэн дэлхэйн үршөөлөөр хүсэ тэнхээ орожо, сэдьхэлэй дура, сээжын охи һэргээжэ, жэлһээ жэл бүри сэсэглэхэ амидын шанартай газар уһаяа гамнаха, түрэл дайдаяа, байра байдалаа һэргээн хүгжөөхэ хаба шадалтай буряад уладнай Сагаан һараяа саг үедэ жэгдэ амгалан угтахань болтогой!
Монголшууд эртэ урда сагта Шэнэ жэлээ намарынь угтадаг байһан гээд түүхэшэд элишэлнэ. 13 зуун жэлдэ энэ заншал хубилһан байна. Чингис хаанай аша, Тулуй хаанай гурбадахи хүбүүн Хубилай 1260 ондо, 45 наһатайдаа Хамаг Монголой хаан шэрээдэ һууһан. Зүүн зүгтэ Солонгосһоо захалаад, баруун тээгээ Венгри хүрэтэр, хойто зүгтэ Байгалһаа эхилээд, урда зүгтэ Гималай хүрэтэр дайда дэлхэй эзэлһэн абарга ехэ гүрэн түрын хаан болоо бшуу. Хубилайн хаан шэрээдэ һууһан жэлнүүд Евразиин эгээн ехэ гүрэнэй хүгжэн һалбарһан үе саг болоно. Венециин аяншан Марко Поло гэгшын гэршэлһээр, Хубилай хаанай ордоной дэргэдэ хари холоһоо ерэһэн эрдэмтэд, зураашад, зохёолшод, уран дархашуул, далайн онгосо бүтээгшэд үдэлдэг байгаа.
Г.Цыдынжапов декадада хабаадагшадтай
Хубилай хаанай зарлигаар, 1267 онһоо абан үбэл хабарай хилэ дээрэ Шэнэ жэлые угтаха ёһо заншал дэлгэрүүлэгдэһэн юм. Монгол гүрэнэй ниислэлые Хара-Хоринһоо Дэйду хотодо 1274 ондо абаашаад, һүүлдэ Хан Балу хототой хамтаржа, Бээжэнэй хуби болоһон түүхэтэй. Монгол гүрэнэй шэнэ ниислэлые бүхы дэлхэйтэй Агууехэ Торгон зам, Сайн зам холбодог байгаа. Тиигэжэ Дунда Азиин, Персиин, Европын хизаар анха түрүүшынхиеэ нимгэхэн торго, буугай дари мэтын олон юумые мэдэжэ абаа бэлэй. Хубилай хаанай үедэ хүндэ түмэр мүнгэнэй орондо дэлхэй дээрэ эгээн түрүүн саарһан мүнгэн гаргагдаһан юм. Юань нэрэтэй саарһан мүнгэн мүнөөшье бүхы дэлхэй дээрэ хэрэглэгдэнэ.
Эрдэмтэ Пагба ламын нүлөөн доро Хубилай хаан Чингисэй удамууд сооһоо эгээн түрүүн Буддын шажанда ороһон байна. Сэсэн Хубилай хаан ондоо шажан мүргэлнүүдые хоридоггүй һэн. Зонхилжо байһан арадуудай хоорондо шажан мүргэлэй талаар хилэгүй, үндэһэ яһанай талаар илгаагүй болгохые оролдодог байгаа. Энээнэй түлөө Зэгидана сэсэн хаан гэжэ нэрэ алдартай болоһон юм.
Буряад балет Кремльдэ
Хубилай хаанай хүтэлжэ ябаһан 70 мянган монгол сэрэгшэдэй үрэ һадаһад мүнөөшье Хитадай эгээн баруун-урда буланда оршодог Юньнань можодо ажаһуудаг гээд монгол сэтгүүлшэ Мархаахүүгийн Буянбадрах «Монголоо хайсан монгол» гэһэн ном соогоо бэшэнэ. Энэ можын Синмэн тосхондо 5 мянга гаран монголшууд ажаһуудаг юм ха. Эндэ захиргаанай байшанай урда талмайдань хитад, монгол бэшэгтэй адуунай шулуун хүшөө бодхоогдонхой. Хубилай хаанай сэрэгшэдэй Юньнаньда ерэжэ һуурижаһаар 750 жэлэй ойдо зорюулагдаһан энэ хүшөөдэ монгол морин толгойгоо хойшонь, Монгол нютаг руугаа харуулаад, тиишээ гүйжэ ошохоёо байһан шэнги, туруугаа үргөөд, газар сабшан зогсоно.
Эндэ монгол хаануудай мүргэлэй сүмэ бодхоогдонхой. Сүмэдэ жэл бүри Синмэниин монголнууд Сагаан һарада сугларжа, тахилга мүргэлөө хэдэг юм ха.
Сагаалган Кремльдэ
Сагаалган гүрэнэймнай түүхын зарим үедэ хорюултай байһан гээд мэдээжэ. Зүблэлтэ засагай үедэ болоһон нэгэ ушар тухай педагогикын эрдэмэй доктор, уран зохёолшо Дамнин Ошоров «Багшын нэрэ мүнхэ» гэжэ ном соогоо дурдаһан юм. Һүзэгтэй үбгэд хүгшэдые доромжолжо, ноёдой урда һаймһардаг нэгэ хүйхэр атеист хүн Сагаалганай үедэ абгындаа ороо юм ха. Хоёр хүгшэд нюудаг бурхадаа гаргажа, мүргэл хэжэ байба. Огто хоригдоһон Сагаалганда бурхадтаа мүргэжэ байһан хүгшэдые зэмэлжэ, һогтуу ноён бурхадыень носожо байһан пеэшэн руу шэдэжэрхибэ. Наһан соогоо шүтэжэ ябаһан бурхадайнгаа гуламтын гал соо дүрэжэ байхые хараһан абгань үхэдхэн унашоо бэлэй. Энэ мэтын бузар муухай олон ааша гаргаһан атеист хүйхэрэй тэнгэриһээ бууһан галда һэегүйгөөр шатаһан тухай нютагай зон мүнөөшье хэлсэдэг гээд автор энэ үгүүлэлээ дүүргэнэ.
Энэ жэлэй Сагаалган Буряад Уласай түүхэдэ онсо һуури эзэлбэ. Москвагай Кремлиин ехэ ордон соо Сагаалганай нааданда зорюулжа, Буряад ороной соёл болон урлигай эрхим түлөөлэгшэд үндэр бэлигээ харуулаа. Москвагай зон, ниислэлэй айлшад суута буряад уран зураашадай, уран дархашуулай үзэсхэлэн хараха, зүүн зүгэй эмнэлгын, буряад-монгол зурхайн арга дүрэнүүдтэй танилсаха аза талаантай байба.
Сагаалган Кремльдэ
Сагаалган Кремльдэ
Һүр жабхаланта энэ һайндэрые найруулан табигшад 80 жэлэй саана үнгэрһэн Буряад-Монголой АССР-эй урлигай нэгэдэхи декадын түүхэтэ үйлэ хэрэгүүдтэй холбожо харуулһаниинь ехэ гүнзэгы удхатай гээд һанагдана. Тиихэдэ СССР-эй бүридэлдэ ородог автономито республикануудай зүгһөө Буряад-Монголой АССР үндэһэн искусствын, соёлой, уран зохёолой эршэтэйгээр хүгжэжэ байһые эгээн түрүүн Москвада харуулха эрхэдэ хүртөө бэлэй. Совет гүрэнэй хүтэлэгшэд И.В.Сталин түрүүтэй буряад-монгол уран бэлигтэниие ехэ хүндэтэйгөөр угтажа абаһан, зохёохы туйлалтануудыень үндэрөөр сэгнэһэн юм. Декадада хабаадаһан 716 артистнууд сооһоо 18-ниинь орден, медаляар шагнагдаһан байна. Жэшээнь, «Энхэ-Булад баатар» гэжэ түрүүшын буряад оперодо Дарханай парти гүйсэдхэһэн, мүн «Баяр» гэжэ хүгжэмтэ драмада үльгэршэн Хутармаанай дүрэ найруулһан жэнхэни буряад дуушан Цырен Хоборков «Хүндэлэлэй тэмдэг» орденоор шагнагдаа бэлэй. «Залуу» гэжэ зарим ехэ дарганарай һэжэглэжэ байбашье, ялас гэмэ хурса бэлигтэн Гомбо Цыдынжаповта «СССР-эй арадай артист» гэһэн үндэр нэрэ зэргэ олгохые И.Сталин баадхаһан гээд урлиг шэнжэлэгшэд гэршэлнэ (Перхин В.В. И.В.Сталин и декада бурятского искусства в Москве (1940). По материалам дневника М.Б.Храпченко). Москвада буряад уран бэлигтэнэй туйлаһан ехэ амжалта тухай түбэй хэблэлдэ гараһан статьянуудые Буряад ороной сонинууд ото барлажа байгаа.
2020 оной Сагаалганай наадые Кремльдэ харуулхадаа, уран найруулгын гол удха байгаалиин махабадууд тухай гүн һургаалда үндэһэлһэн байна. Гал, уһан, агаар, газар гэһэн буряад зоной хэр угай нангин тахилга, шүтөөн урлигай хэлэндэ оруулагдажа, һүр жабхаланта бүжэг наадан болоо бшуу. Эдэ нангин ойлгосонууд тухай поэт Борис Сыренов «Намда бии» гэжэ шүлэг соогоо иигэжэ түүрээһэн юм:
Бэлдэлгэн
Намда галай шэнжэ бии...
Наран шэнгеэр хүйтэн юумэ гэдхээжэ,
Амидын шанар, хүсэ тэнхээ оруулаад,
Аянда саашаа ябаха хаба бии.
Үлгэн дэлхэйн үршөөлөөр хүсэ тэнхээ орожо, сэдьхэлэй дура, сээжын охи һэргээжэ, жэлһээ жэл бүри сэсэглэхэ амидын шанартай газар уһаяа гамнаха, түрэл дайдаяа, байра байдалаа һэргээн хүгжөөхэ хаба шадалтай буряад уладнай Сагаан һараяа саг үедэ жэгдэ амгалан угтахань болтогой!