Зөөхэйн наадан тухай

Зөөхэйн наадан хадаа арад зоной олоороо хүхин сэнгэлгын наадан юм. Нүхэдэй ба Алайрай буряадууд тэрэниие наринаар сахин хамгаалжа ябадаг. Ногооной жэгдээр ургажа эхилхэдэ, сагаан эдеэнэй элбэг болоходо зунай һайхан сагта тэрэ үнгэргэгдэдэг. Энэ үедэ малшад малаа тунга ногоондо бэлшээжэ таргалуулдаг, зуһаландаа нүүдэг гээшэ. Буряадууд һү нангин эдеэн, сагаан эдеэе эдиһэн хүн гээшэ элүүр энхэ, хүсэ шадалтай байдаг гэжэ тоолодог. Тиимэһээ һайндэртэ зөөхэйгөөр каша гэхэ гү, али саламат шанадаг байгаа. 

Матриархадай үедэ “эхэнэрэй тайлган” гэһэн мүргэлэй үедэ зөөхэйн наадан үнгэргэгдэдэг байгаа гэжэ хэлэхэ үндэһэ баримтатайбди. Патриархадта ороһонтой дашарамдуулан, ниитын ажабайдалай орёо хүшэр болоходонь, юрэнхыдөө амгалан тайбанаар ажаһууха тухай мүргэлнүүдые эрэшүүл хүтэлбэрилдэг боложо эхилээ һэн. Энээнһээ уламжалан, эрэшүүлэй болон эхэнэрнүүдэй үдэр тусгаар һайндэрнүүд мүндэлөө. Гэбэшье, зөөхэйн наадан арадай дуратай, гүн удхатай наадан байһаар зандаа үлэнхэй. Зөөхэйн нааданай үедэ хүршэ тосхонуудһаа заатагүй айлшадые уридаг, тэдэнэртэ харюу болгон айлшалжа ошодог байһан юм. Тусхайлбал, залуушуул зундаа сүлөөгүй ажалай үедэ забһарай гарахадань, хүхин сэнгэдэг, ондоо тосхоной залуушуултай танилсажа намартаа түрэ хуримууд болодог байба. 

Дайнай урда тээ юрэнхыдөө залуушуул зөөхэйн наада эмхидхэдэг байгаа. Тиигэбэшье, ёһо заншалнуудые һайнаар мэдэдэг наһажаал эхэнэрнүүд тэрэниие хүтэлбэрилдэг һэн. 


Зөөхэйн нааданда бэлдэхэ үедэ хэхэ юумэн бултанда олдоод лэ байха. Бүхы хүн зон хүүгэдые оруулалсан, нааданда бэлдэхэ, мүрысөөндэ уригдадаг. Нааданиие үнгэргэхэ газарые эмхи гуримтай болгодог һэн. Айл бүхэнһөө зөөхэй, талха, бусад зүйлнүүдые суглуулжа эхилхэ. Мүн айлшадые хүндэлхэ амһарта суглуулдаг һэн. Эгээл шуран солбон хүүгэдые энэ хэрэгтэ хабаадуулдаг һэн. 

Томо тогоон соо зөөхэй хээд, саламат шанажа эхилдэг һэн. Саламадай шара тоһыень суглуулжа абадаг. Бүхэли һүниндөө түүдэгүүдээ тойроод, ёохор наадахын тула түлеэ ехээр бэлэдхэлгэдэ онсо анхарал хандуулагдадаг һэн. 

Сэнгэхэ газарһаа холошог добуун дээрэ хүндэтэ айлшадтаа, наһажаал эрэшүүл болон эхэнэрнүүдтэ ехэ шэрээ, һууринуудые түхеэрдэг байгаа. Тэрэнэй нүгөө талада түхеэрэгдэһэн шэрээдэ хүүгэдтэеэ хамта эхэнэрнүүд болон хүгшэд сугларан һууха. Залуушуул тусгаар өөһэдтөө шэрээ түхеэрхэ. 

Саламат шанаһан, эгээл үндэр наһатай ахалагша хурабшын шэнээн хундага соо саламадай шара тоһо хээд үргэн бариха (эндэ ямаршье архи хэрэглэдэггүй байгаа). Тиигээд тэрэ галдаа, байгаалидаа амаршалгын үгэтэйгөөр хандажа, түүдэг, шэрээ дээрээ хэдэн дуһал дуһаадаг, бүгэдэ эбтэй эетэйгээр, элүүр энхэ ажаһуухын түлөө нангин үгэнүүдые хэлэжэ, дүрбэн зүг тээшэнь тоһоёо сасан үргэдэг һэн. 


Ахалагша зөөхэйн наадые магтан, түрүүлэн дуулажа эхилхэ. Тэрээгээрээ тэрэ “харгы нээгээ” гэжэ тоолодог байгаа. Эгээл хүндэтэй, эгээл үндэр наһатай хүгшэн тэрэниие дэмжэн, “Сэгэй дууе” гүйсэдхэхэ. Дуу дуулаха гээшэ харюусалгатай хэрэг байгаа. Юундэб гэхэдэ, зөөхэйн нааданай үедэ гүйсэдхэһэн дуунууд онсо түхэл маягтайгаар, элдэб нугалбаритайгаар, уянгата һайханаар дуулагдадаг һэн. Үльгэр, домогуудые гүйсэдхэдэг үбгэжөөлнүүдые тон ехээр хүндэлдэг һэн. Зөөхэйн нааданай үедэ үльгэршэн мэтэ мэргэжэлтэ дуушадшье хабаадалсадаггүй байһан юм. Хүн бүхэн дуулахашье, хөөрэхэшье аргатай байха. Сольно, хоорооршье уянгата дуунууд гүйсэдхэгдэдэг. Мүн шог ёгто дуунуудые уянгата һайханаар дуулаха. 

Солистын эхилһэнэй һүүлээр олохон дуунуудые хоороор гүйсэдхэдэг байба. Айлшадые гү, али өөрынгөө тосхоной хүндэтэй хүнүүдые эхилэн дуулахые гүйдаг һэн. 

Утаар уянгатуулан дуулажа, ёохор наадан эхилшэдэг байба. Дошхон хатарай һүүлээр бэһэлиг нюулсажа наададаг һэн. Элдэб наада зугаа эмхидхэхэ үедэ һүбэлгэн һонор, ухаатай сэсэн байха хэрэгтэй. Хэрбээ ялада унаа һаа, нэгэ дуу, хатар гүйсэдхэхэ гү, али шүлэг уран хурсаар уншажа үгэхэ хэрэгтэй болодог һэн. 

Айлшадайнгаа хүндэлэлдэ наһажаал үбгэжөөлнүүд һайн һайханиие хүсэн, үреэлнүүдые хэлээд, зөөхэйн наада түгэсхэдэг һэн. Бултадаа эбтэй эетэйгээр, амгалан тайбан ажаһууха, малайнгаа тоо толгой олошоруулха, үри хүүгэдээрээ үнэр баян, элүүр энхэ, удаан жаргажа һууха тухай үреэлнүүд соо хэлэгдэдэг. Үреэлнүүдтэнь харюу болгон, айлшад эзэдтэ баһал һайн һайханиие хүсөөд, жэшээлхэдэ, үбһэнэй һүүлээр үнгэргэгдэхэ өөрынгөө зөөхэй нааданда уридаг һэн. Үнеэдэй хожороогүй, сагаан эдеэнэй элбэг байха үедэ бүхэли зундаа, намартаа иимэрхүү харюугай үгэнүүд хэлэгдэжэ үргэлжэлһөөр лэ байха.