Һээр шаалган

Мал ажалтай буряад арад намартаа, үүсын үедэ, һээр шаадаг заншалтай юм. Һээр гээшэ шаахада таарамжатай яһан ха юм. Хүгшэн эмэ үхэрэй һээр химэ ехэтэй, бэлээр хухардаг. Залуу үхэрэй һээр сула яһатай хадаа нилээд бүхэ байха. Эгээл түрүүшын томо һээрые хара һээр гэдэг. Саашаа бага һээрнүүд ааб даа. Хүндэтэй айлшанай мяхан табаг дээрэ һээр табидаг. Һээрэй мяхан һэбхишье һаа, амтатай гэһэн арадай үгэ бии юм. 

Энэ һээрые залаадаһан болгон, эгээл шиираг хүбүүндэ залаха. Хүбүүн залагдаһан һээрээ сэбэрээр мүлжөөд, хуха шааха ёһотой. Мүлжэгдэһэнэй һүүлдэ һээр шаалган эхилхэ. Шаагша хүбүүнэй хухалжа шадаагүй һаа, гэртэ байһан хаһатай шиираг бүхы хүбүүд хабаадаха болоно. Һээр шаалганда зоригтой залуушуулшье, зарим хүхюун үбгэдшье хабаадажа, хүсэ шадалаа гарганад. 

Шаагша хүн һээрээ пулаадаар орёожо, зүүн гартаа адхаад, уужамда, олоной нюдэндэ гаража, алаа алсайжа, хүлөө шанга гэшхэн, баатар бэе бэелэн бүхыжэ байгаад хүм бээлэйгээр* гү, али ондоо хатуу юумээр жиираглажа зангидаһан баруун гараа ехэр далайжа, оншотойгоор шааха. “Гарнуудаа дан шангаар адхахагүй, һээртэй гараа түргэн ябуулха юм”, – гэжэ бэрхэ һээршэн хэлэдэг. 

Нюдарга хүндэтэйшье һаа, дүршэл багатай залуушуул гарайнгаа үбдэтэр шаагаад, гараа һэжэрэлдэн болинод. Бултанай шаажа, хухалжа ядаад байхада, эгээл һүүлдэ дүршэлтэй һээршэн абажа шааха. Тэрэнэй хухалжа шадаагүй һаа, һээрнай “бүхэ һээр” гэжэ нэрэтэй боложо, заһагдажа эхилхэ. Яажа заһахаб гэхэдэ, хоёр шэхыень тайража, гартаа адхадаг үзүүрэйнь мэнгээрһэ бага болгохо. Хатаахагүйн тула ногоон сайн шаара соо байлгаха. 

Хэдэн бараг хүбүүдэй ерэжэ шаагаад, бираагүй һаа, һээр бүри суутай боложо, боосооной һээр болон нэрлэгдэжэ, бүд туулмагтай болохо, тиигэжэ һээр сэнтэй болоно. Ехэнхи ушарта “Сохихын тэдытэ” гээд сэгнэгдэдэг. Холо, ойрын хүршэнэр ерэжэ шааха, хухалаагүй һаа, туулмаг соонь мүнгэ хэхэ. Саашадаа һээрэй мүнгэншье, суушье ехэ боложо эхилхэ. Бараг, бараг һээршэмди гэһэн хүбүүд ойрын нютагуудһаа ерэжэ шаагаад, гараа үбдэхөөгөөд, мүнгэеэ алдаад лэ ошоно. Үдэр сагай ошохо бүри һээрэй мүнгэн нэмэжэл байдаг. 

Ехэ мүнгэтэй болоһон бүхэ һээрые шааха нэгэ үдэшэ олдожо, зар тунхаг тараба. Тэрэ үдэшэ бараг һээршэд олоороо сугларба. Залуушуул шаажа эхилбэ. Һээрэй жасын мүнгэн нэмэжэл байна. Энэ һээр сохом хухалхаб гэжэ дүршэлдөө найдажа һууһан ёһотой һээршэн Дамба эндэ байгшад соо энэ һээр хуха шааха хүн сохом үгы гэжэ мэдэхэдээ: 
– Яагаа бүхэ һээр гээшэб?! Энэл хүбүүн һалгахань ёһотой даа, гайтай зандаргатай нюдаргатай байна, – гэжэ байжа хүбүүдые хүхеэгээд, һээрэй мүнгэ бүри ехэ болгохо гэжэ оролдоно. 

Тиигэжэ байтар ёһотой мэдээжэ һээршэ Самбуу орожо ерэнэ. Энэ һээршые һайн таниха Дамба һээрээ гартаа саб шүүрэн абажа: 
– Зай, минии туршаха ээлжээн ерэбэ ха. Юу хухархаб даа. Нюдаргам мэдээд, далтираад лэ байна. Шаажа туршаагүй һаам, зориггүй хүбүүн түрэхэ юм гү? Һээрэй жасын мүнгэ ехэ болгожо хубитаяа оруулха байна, гээд, һээр адхажа, хэды хэды шааһан маяг гарган, аргаахан шаана. Һүүлдэ бүхы бэеэ шангадхан, хүсэеэ зангидан, бии шадалаа гарган шаажархиба. “Пяс” гэһэн абяан дуулдаад, бүхэ һээрэй тархи баруун хана сохёод, поол дээрэ “түс” гэжэ унашаба. Хухалагша гартаа адхаһан һээрэйнгээ хухарһан газарта хаража: 
– Энэмнай химэгүй, сула яһан һээр байнал. Тиигээд лэ бараг хүбүүднай хухалжа ядаа байна, – гэбэ. Туулмагтай мүнгэ барижа һууһан үбгэн бодожо: 
– Дамба, энэ гэр соо байгшадай, бусадайшье хухалаагүй һээр хухалжа, һээршэ гэһэн алдарта хүртэбэш. Байгшадай зүгһөө шангыетнай барюулнаб! – гэжэ туулмагтай мүнгэ үгэнэ: 
Шанга нюдаргатай, 
Шэн зоригтой, 
Найрта булижа, 
Нааданда түрүүлжэ ябаарай! 
– гэжэ үреэбэ. Тойрожо байгшад: “Булигшада алдар соло! Бара! Бара-оо!” – гэжэ хашхаралдаба. Альгаа ташабад. 

* Хүм бээлэй – зарим нютагта һарьһан бээлэй гэдэг. Үхэрэй гү, али тураг ангай элдэһэн арһаар оёгдоһон бээлэй.