Гүн ухаанай эрдэмэй доктор, Зүүн Сибириин соёлой дээдэ һургуулиин профессор, эрдэм ухаанай болон уран урлалай Петровско академиин бодото гэшүүн, Буряад Уласай соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ, Бүгэдэ буряадуудай үндэһэн соёлой эблэлэй байгуулһан «Буряад арадай үмэнэ аша габьяагай түлөө» гэһэн үбсүүнэй тэмдэг үндэр шагналда хүртэһэн элитэ эрдэмтэн М. Д. Зомоновой нэрэ Буряад орон түбиһөө холуур суурханхай.
Буряад бөө мүргэлые гүн ухаанай, түүхын эрдэмэй талаар, үндэһэн соёлой, арадай жэнхэни ёһо заншалнуудай түүхэтэ хүгжэлтын талаар шэнжэлһэн тэрэнэй арбаад захата бүтээлнүүд мүнөө үедэ Россиин, хари гүрэнүүдэй эрдэмтэдэй үндэр сэгнэлтэдэ хүртэнхэй. Гадна багшанар болон оюутадта туһа болохо һуралсалай дүрбэн пособи, эрдэмтэдэй, үргэн олониитын һонорто зуугаад статья олон янзын хэблэлнүүдтэ барлуулһан байна.
Түрэл һайхан Түнхэн аймагай Хойто-Голой һургуулида ород ба буряад хэлэнэй багшаар ажалайнгаа намтарые эхилээ һэн. Наһанайнь нүхэр Екатерина Ханзанчиновна мүн лэ эндэ багшалаа. Эрдэмтын ажал яаха аргагүй һанал хүсэлыень эзэлээд, тэдэнэр Улаан-Үдэ зөөжэ ерэһэн юм. Михаил Дармаевич ВСТИ-дэ багшалаа, харин Екатерина Ханзанчиновна «Буряад үнэн» сониндо корректорээр, удаань ахамад корректорээр амжалта түгэс ажаллаа. Үндэһэн сониной хүндэтэ ветеран Е. Х. Зомонова Буряад Уласай соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ юм.
1969 ондо М. Д. Зомонов ЛГУ-гай философиин факультедэй аспирантурада һуража эхилээд, 1973 ондо гүн ухаанай эрдэмэй дид-докторой нэрэ зэргэ хамгаалаа һэн. Энээнэй һүүлээр ВСТИ, ВСГАКИ, БГСХА гэһэн дээдэ һургуулинуудта, мүн Томскын политехническэ болон Новосибирскын гүрэнэй дээдэ һургуулинуудай Буряад таһагуудта удаа дараалан 2002 он болотор багшалһан байна.
2002-2003 онуудта Санкт-Петербургын университедэй гүн ухаанай таһагай докторантурада һураад, эрдэмэй докторой нэрэ зэргэ амжалтатай хамгаалаа бэлэй. Мүнөө үедэ ВСГИК-эй профессор М. Д. Зомонов культурологиин болон искусство шэнжэлэлгын танхимда хүдэлнэ.
Эрдэм шэнжэлэлгын ехэ ажал бэелүүлхэ зуураа М. Д. Зомонов хэдэн үеын оюутадай хүндэтэ багша юм. Эрдэмэй харгы шэлэһэн дүрбэн шабинарынь тэрэнэй хүтэлбэри доро кандидадай диссертаци үндэр хэмжээндэ хамгааланхай. Урдандаа Югославиин ниислэлнүүдэй нэгэн байһан Загреб хотоһоо уг гарбалтай Радка Релич шабинь бөөгэй онго оруулгын ёһо шэнжэлжэ, 2012 ондо ВСГАКИ-гай диссоведтэ энэ ажалаа эрхимээр хамгаалаа һэн. Оюун бэлигтэ энэ залуу эрдэмтэн ланза, ород, англи хэлэнүүдые һайн мэдэхын хажуугаар буряад хэлэ, үндэһэн ёһо заншал, бөө мүргэл гүнзэгыгөөр шэнжэлһэн байна.
Мүнөө үедэ М. Д. Зомоновой хүтэлбэри доро шэнэ үеын аспирант болон магистрантнууд эрдэм шэнжэлэлгын ажал ябуулна.
Суута эрдэмтэд С. П. Паллас, И. Г. Георги, Н .Я. Бичурин, мүн алдарта Д. Банзаров, Г. Гомбоев, Г. Н. Потанин, Д. А. Клеменц, М. Н. Хангалов, Ц. Жамцарано, Г. Ц. Цыбиков болон бусад олон эрдэмтэдэй эхи табиһан асари ехэ ажалые ХХ зуун жэлдэ Г. Д. Санжеев, С. П. Балдаев, А. П. Окладников, А. И. Уланов, С. Ш. Чагдуров, Н. О. Шаракшинова, И. А. Манжигеев, Т. М. Михайлов, Д.-Н. С. Дугаров, Г. Р. Галданова, И. С. Урбанаева, М. Д. Зомонов гэгшэд үргэлжэлүүлээ бэлэй. ХХI зуунай эхиндэ бүхы дэлхэйн эрдэмэй хүгжэлтын оршомдо буряад бөө мүргэл шэнжэлэлгэ үндэр шатада тоологдодог ушар хадаа эдэ эрдэмтэдэй агууехэ аша габьяа гээшэ.
Гүн ухаанай эрдэмэй түүхэдэ тогтонижоһон һанамжын ёһоор, миф (үльгэр домог ) болон шажан мүргэл хоёр философиин һурбалжын эхин юм. Тиимэһээ бөө мүргэл хүн түрэлтэнэй эгээн урданай шүтөөн хадаа гүн ухаанай эрдэмэй үндэһэ һууриин нэгэ хуби гээд тоологдоно.
М. Д. Зомонов эзотерическэ социальна шухаг үзэгдэл ( феномен ) болохо буряад бөө мүргэлые мэргэжэлтэ философой һанамжа бодол баримталан шэнжэлнэ. Бөөнэр болон удаганарай үеһөө үедэ дамжуулдаг нюуса һургаал, эльбэ шэдиин аргануудые тэрэ түрүүшынхиеэ гүн ухаанай эрдэмэй хэлээр тайлбарилан тодорхойлно.
Буряад бөө мүргэлэй эгээн шухала удхатай ойлгосонуудай толи 1998 болон 2006 онуудта «Буряад үнэн» Хэблэлэй байшанда эрдэмтэн барлуулһан юм. Үгэ, ойлгосо бүхэн тобшо аад, тодорхой тайлбаритайгаар толи соо үгтэнхэй. Энэ номһоо хэдэн жэшээ уншагшадай анхаралда дурадханабди:
«Бөөгэй шандаруу — 1) прах шамана; 2) пепел, оставшийся после кремации шамана.
Бөөгэй шахал — шаманская клятва, присяга „верой и правдой“ служить людям; своего рода шаманистский категорический императив.
Гүйдэг — (букв. „бегущий“) 1) одна из душ умершего, вредящая родным и близким, по воззрениям тункинских, закаменских, окинских бурят; 2) смертоносный дух.
Заяаша бурхад — (букв. „боги-творцы“) по мнению ученого и шамана-зарина С. Ж. Гомбоева, таковыми являются Гал Заяаша — покровительница домашнего очага, Онгон Эмэгэльжэ.
Заяан — дух-покровитель.
Татай — 1) возглас испуга бурят; 2) бог грома, молнии и дождя у алтайцев, 3) это слово восходит к слову „Тот“ — богу Луны древних египтян, по мнению Д.-Н. С. Дугарова».
Түүхын мэдээжэ эрдэмтэн Б. Р. Зориктуевтай хамта буряад бөө мүргэлэй түүхэдэ хабаатай нэрэнүүд болон үйлэ хүрэгүүд тухай, гол ойлгосонууд болон нангин шүтөөнүүд тухай тобшолон ниитэлhэн толи хуушан монгол хэлэн дээрэ Үбэр Монголдо хэблээ hэн. Философско герменевтикэ болон семиотикодо зорюулагдаһан һүүлшын хэдэн ажалынь шэнжэлэлгын шэнэ шатада эрдэмтын гараад байһые гэршэлнэ.
2010 ондо «кандидадай минимум» тушааха үедөө «История и философия науки» гэһэн түлэбөөр шалгалта барихын урда тээ хүндэтэ М. Д. Зомоновой зүбшэл заабаряар «Герменевтика: от европейского опыта к мировому признанию» гэһэн шэнжэлэл бэлдэжэ, эрдэмтэ багшанарай һайн сэгнэлтэдэ хүртэһэнөө мартагшагүйб, ахатандаа сэдьхэлэй баярые хүргэжэ ябадагби.
Буряад Уласай, бүхэроссиин болон гадаадын гүрэнүүдэй түлөөлэгшэдэй хабаадалгатай үндэр шатын хэмжээнүүдтэ, олониитын үйлэ хэрэгүүдтэ өөрын ехэ хубитаяа оруулдаг М. Д. Зомонов Росси гүрэнэй бүридэлдэ Буряад ороной ороһоор 350 жэлэй ойн баярай, Улаан-Үдэ хотын байгуулагдаһаар 350 жэлэй ойн баярай, мүн бүхы наһаараа нүхэсэдэг «Буряад үнэн» сониной 95 жэлэй ойн баярай медальнуудаар шагнагданхай.
Захата хэдэн номуудыень тэрэнэй хүбүүн, Россиин Уран зураашадай холбооной гэшүүн, онсо бэлигтэй Ж. М. Зомонов өөрынгөө зурагуудаар шэмэглэһэн юм. Далита загалмай, архетипүүд, гэгээн шара модон (мировое древо), табан хушуута онгон, шанар абалга, жэгүүртэ хандагай унаһан бөөгэй ниидэлгэ болон бусад олон гайхамшаг үзэгдэл болон үйлэ, ойлгосонуудые тэрэ зураглана.
Михаил Дармаевич Екатерина Ханзанчиновна хоёрой хүмүүжүүлһэн гурбан үринэр булта эрхим бэрхэ мэргэжэлтэд юм: Жаргал уран зурааша гэжэ дээрэ хэлэгдээ; Эржена — экономическа эрдэмэй кандидат; Алла — дээдэ гарай эмшэн. Табан аша, зээнэр үндыжэ, ажабайдалай үргэн харгыда гаража байна. Эрдэм зээ хүбүүн Сеулай университет дүүргээ. Хэдэн хари хэлэ һайн мэдэдэг, уран зохёол оршуулгын хүнгэн бэшэ ажал туршана. Амжалта хүсэнэб!
Мүнөө үедэ, буряад угсаата залуу үеын түрэл хэлэеэ алдажа, урданай ёһо заншал болон бүхыдөө үндэһэн соёлоо мартажа байгаа шахардуу сагта, элитэ эрдэмтын бэелүүлжэ байһан ажал тон ехэ удха шанартай болоно. М. Д. Зомоновой һанамжаар, «буряад арад элинсэгүүдэйнгээ заяаһан бөө мүргэлые оюун ухаанай баялиг гэжэ зүбөөр сэгнэбэл, бүри гүнзэгыгөөр шэнжэлэн ойлгобол, үндэһэтэнэймнай одо заяан заларха, буряад зоной нэрэ соло түүхэдэ һүнэхэгүй...»
Харын шажанай hүлдэ тэмдэгүүд
Гүн ухаанай эрдэмэй түүхэдэ түрүүшынхиеэ буряад бөө мүргэлэй һүлдэ тэмдэгүүдэй уг үндэһэнэй (гносеологиин) шэнжэлэл тухай ном тэрэ хэблүүлээ. «Познание и семиотика бурятского шаманизма» гэжэ гаршагтай номынь табан бүлэгhөө бүридэнэ. Түрүүшын гурбан бүлэг соо буряад бөө мүргэлтэнэй оршон юртэмсые ойлголгын гол ёhо, ухаан бодолойнь онсо өөрсэ уг үндэhэн ойлгосонуудай бүридэл шэнжэлэгдэнэ.
«Хүн өөрын нэрэтэй, тиимэhээ оршон дэлхэй баhа нэрэтэй байха ёhотой, юундэб гэхэдэ, нэрэгүй дэлхэй юуншье бэшэ, хэншье бэшэ» — гэhэн ёhо заршамаар буряад бөө мүргэлтэн оршолон дэлхэйе амиды болгожо, шэнжэлэн ойлгоно. Тэдэнэй ойлгосоор, оршолондо нэрэгүй бодото байдал үгы юм. Байгаалиин бодото байдал, мүн ниигэмэй бодото байдал бөө мүргэлтэнэй ухаан бодолдо материальна болон оюун сэдьхэлэй дүрэнүүд болон тодоржо, ами ороно, нангин удха олоно. Бодото байдал эдэ дүрэнүүдтэ адли бэшэ, толидо харагдадаг дүрэ бэшэ юм. Бодото байдалые оригинал гэбэл, тэрэнэй дүрэ копи болоно.
Дүрбэдэхи бүлэг соо бөө мүргэлэй hүлдэ тэмдэгүүд олон ондоо түхэлэй байдаг гээд эрдэмтэн тодорхойлно. Нэрлэбэл, уран дүрэтэ (икона), нэгэ тодорхой удхатай (индекс), бэлгэ тэмдэг (символ) гээд гурбан гол бүлэг илгарна. Нэгэ тодорхой удхатай (индекс) hүлдэ тэмдэгүүдэй тоодо үргэл мүргэлтэй хада ууланууд, уhа голнууд, аранга, сэтэртэй амитад болон бусад ороно. М. Д. Зомоновой тодорхойлhоор, эдэ индекснууд буряад бөөгэй аман зохёолдо нөөсэлэгдэнхэй. Жэшээнь, «Хурый! Аа, хурый!», «Соок!» гэhэн бөө шажантанай үгэнүүд индекс — фетиш — гайхалтай, юрэ бусын зүйл боложо, нангин удха бэедээ шэнгээнэ.
Муу зүүдэн, нохойн улилдаан, hүниин сагта малай мөөрэхэ ушар, газаа хирээгэй хаагалаан, шаазгайн шаханаан, бүбөөлжэнэй бүбэнэхэ, үнеэн гү, али гүүн эхирлэхэ, нарай үхибүүнэй шүдэтэй түрэхэ, тархиин үhэнhөө урид hахал hамбайн бууралтаха, хуй hалхинай гэр, хото хорёо дайраха гэхэ мэтэшэлэн олон үйлэ ушарнууд мүн индекснүүдэй тоодо ороно.
Эрдэмтын hанамжаар, буряад бөө мүргэлэй hүлдэ тэмдэгүүд — индекснүүдые тусгаар шэнжэлхэ хэрэгтэй.
«Эжэн — архетип» гэhэн ойлгосо энэ ном соо онсо hуури эзэлнэ. Бөө мүргэлтэнэй ажабайдалда, хуби заяанда нүлөөлхэ арга шэдитэй эжэнүүд бүхы дэлхэйе эзэлэнхэй: а) газар уhанай эжэнүүд; б) тэнгэриин эжэнүүд; в) ажал хэрэгэй, уран дарханай эжэнүүд; г) сэрэг суурай, ниитын ажал ябуулгын эжэнүүд; д) эрдэм hуралсалай, урлалай, наада тоглолгын эжэнүүд; е) гэр бүлын ба гал гуламтын эжэнүүд; ж) үбшэ хабшанай эжэнүүд болон бусад.
М. Д. Зомоновой согсолhоор, бодото байдалые амитай болгохо ёhо хадаа буурай холын эртэ сагта бүрилдөөд, эжэн — архетипүүдые бии болгоhон түүхэтэй. Эсэгэ Малаан тэнгэри, Эхэ Юурэн төөдэй, Хан-Хурмас тэнгэри, Атай Улаан тэнгэри, Эрлен-хан, Хан-Шаргай, Буха ноён, Сахяадай-ноён, ада, анахай, муу шубуун, боохолдой гэхэ мэтэ бусад олон эжэн, заяанууд буряад бөө мүргэлтэнэй ухаан сэдьхэлдэ hуурияа олодог.
Энээнhээ гадна бөө мүргэлдэ ондоо нэгэ бүлэг hүлдэ тэмдэгүүд элирхэйлэгдэдэг. Тодорхой зүйл тэмдэглэhэн хадаа бултанда мэдээжэ юм: 1) бөөгэй тоног болохо морин, могой, хүн hорьбонууд; 2) гурбан түхэлэй жодоо: мухар, намаата, дүүрэн; 3) бөөгэй минаа, ташуур; 4) бөөгэй оргой — сагаан гү, али хара; 5) майхабша (титим); 6) хэсэ, тойбор; 7) малгай; 8) толи; 9) хуур; 10) жада, 11) хутага; 12) зэли (һахюуһан); 13) шомшорго — холбого; 14) онгон — табан хушуута (шандаганай, инзаганай, үеын, хэрмэнэй, һолонгын арһаар хэгдэһэн); 15) һара, наран, газарай, ан амитадай, хүнэй дүрсэнүүдээр шэмэглэгдэһэн шэрээ болон бусад.
Эжэн-архетипүүдтэ шүтэлгэндэ хабаатай байхадаал эдэ һүлдэ тэмдэгүүд нангин удхатай болодог юм. Эжэнүүдтэ һүгэдэлгые эрдэмтэн имагтал буряад бөө мүргэлэй уг үндэһэн шэнжэ гээд элирүүлнэ.
Үгын эди шэди
Табадахи бүлэг соо буряад хэлэнэй үүргэ тухай хэлэгдэнэ. Бөө мүргэлэй ёһололнууд, дурдалга, нэрэ томьёо, ёһо заншал болон бусад шухала удхатай мэдээсэлнүүдые буряад хэлэн нөөсэлжэ, үеһөө үедэ дамжуулдаг байна. Буряадые шэнжэлэлгын эрдэмдэ хара шажанай ёhолол зураглаhан аман зохёолой хэлэ шэнжэлhэн философско ажалнууд үгы шахуу гээд автор тэмдэглэнэ.
Бөө мүргэлтэн үгын хүсөөр эжэнүүдтэй харилсана. Тотемдэ hүгэдэхэ үе сагhаа эхилээд, Хүхэ Мүнхэ Тэнгэридэ шүтэхэ түүхэтэ үе хүрэтэр бөө мүргэлтэн үгын эди шэдидэ үнэншэдэг hэн. Энэл эшэ hуури дээрэ, энэ этигэл найдал дээрэ бөөгэй бүхы үргэл мүргэл үндэhэлдэг. Арадаймнай оюун уран бэлигэй эрдэни болохо «Гэсэр» үльгэрые шэнжэлэгшэ суута эрдэмтэн С. Ш. Чагдуров иигэжэ тэмдэглэhэн юм: «Человек с помощью силы слова, освященного ритуальной традицией, отточенного и доведенного до определенной степени совершенства, всегда оказывал исключительно сильное воздействие на тех, кто привык относиться к нему как к мастеру, лучше других умеющему пользоваться этой силой» (Чагдуров С. Ш. Происхождение Гэсэриады. — Новосибирск.: Наука, 1980. — 245 н.)
Урда үеын олон суута үльгэршэд бөөнэр байhан гээд мэдэнэбди: Пёохон Петров, Папа Тушемилов, Альфор болон бусад. Үльгэршын хуур юрын хүгжэмэй тоног (зэмсэг) бэшэ, мүн лэ өөрын эжэтэй гэжэ тоологдодог hэн. Хара шажанай шүтөөнэй эжэнүүд, hүлдэ тэмдэгүүд хүнэй бодото байдалтай сэхэ холбоотой хадаа нангин удхатай боложо, ажабайдалдань нүлөөлхэ үүргэтэй гээд бөө мүргэлтэн этигэнэ. Орон дэлхэйн олон тоото эжэдтэ, хада бурхадта, лусуудта, сабдагуудта, заяануудта зорюулhан тайлаганууд юрэ зохёогдоhон бэшэ, харин олон мянган жэлнүүдэй хугасаада хүн зоной ажахы эрхилэлгэтэй, жэлэй дүрбэн сагта үнгэрдэг гол ажал хэрэгүүдтэй, зуhаха, нүүхэ, мал адуулха амин шухала үйлэ хэрэгүүдтэй нягта холбоотой гээд буряад эрдэмтэд М. Н. Хангалов, Т. М. Михайлов, С. С. Бардаханова болон бусад онсолhон байха юм. М. Д. Зомоновой тодорхойлhоор, иимэ гол шухала тайлаганууд жэлэй туршада болодог байгаа:
1. Хандын тайлаган — май hарын hүүл багаар, таряа тарилгын hүүлээр үнгэрдэг hэн;
2. Ехэ тайлаган — июниин түрүүшын хахадта;
3. Буха-ноёной тайлаган — үбhэндэ орохоhоо урид;
4. Ардайн тайлаган — элдэб гай гасаланhаа аршалхые гуйжа, ардайн (худайн) ехэ бөөнэрэй заяанда зорюулагдадаг юм;
5. Хаанай тайлаган — Ардайн тайлаганай hүүлээр 2-3 үдэрэй үнгэрхэдэ, Хан Шаргай ноёндо зорюулжа мүргэл хэдэг;
6. Уhан хаанай тайлаган — август hарын эхеэр (Ильягай үдэр);
7. Үтэгэй тайлаган — августын хорёодоор, үтэгэй эжэниие хүндэлдэг ёhолол;
8. Покровой тайлаган — хуушан литээр октябриин 1-нэй үдэр, таряа хуряалгын халуун хаhын дүүрэhэн баяртай ушарта зорюулагдадаг, мүн үбэлэй шэрүүн үеые ядалсангүй дабажа гараха тухай шүтэжэ зальбардаг ёһолол.
Тайлаганда нютагай, уг удамай, хаанта засагай үедэ ведомствын бүхы зон хабаададаг заншалтай һэн.
Буряад бөө мүргэлые уг үндэһэн удхаарнь онобшолон шэнжэлһэн М. Д. Зомонов саашадаа энэ ехэ дэмбэрэлтэй ажалаа бүри үргэн дэлисэтэйгээр үргэлжэлүүлхэ гээд найдая. Арад түмэнэй оюун сэдьхэлэй нөөсэ баялигые улам гүнзэгыгөөр шэнжэлжэ, бүхы дэлхэйдэ, саашанхи үенүүдтэ дамжуулха хэрэгтэнь амжалта хүсэнэб.
Буряад бөө мүргэлые гүн ухаанай, түүхын эрдэмэй талаар, үндэһэн соёлой, арадай жэнхэни ёһо заншалнуудай түүхэтэ хүгжэлтын талаар шэнжэлһэн тэрэнэй арбаад захата бүтээлнүүд мүнөө үедэ Россиин, хари гүрэнүүдэй эрдэмтэдэй үндэр сэгнэлтэдэ хүртэнхэй. Гадна багшанар болон оюутадта туһа болохо һуралсалай дүрбэн пособи, эрдэмтэдэй, үргэн олониитын һонорто зуугаад статья олон янзын хэблэлнүүдтэ барлуулһан байна.
Түрэл һайхан Түнхэн аймагай Хойто-Голой һургуулида ород ба буряад хэлэнэй багшаар ажалайнгаа намтарые эхилээ һэн. Наһанайнь нүхэр Екатерина Ханзанчиновна мүн лэ эндэ багшалаа. Эрдэмтын ажал яаха аргагүй һанал хүсэлыень эзэлээд, тэдэнэр Улаан-Үдэ зөөжэ ерэһэн юм. Михаил Дармаевич ВСТИ-дэ багшалаа, харин Екатерина Ханзанчиновна «Буряад үнэн» сониндо корректорээр, удаань ахамад корректорээр амжалта түгэс ажаллаа. Үндэһэн сониной хүндэтэ ветеран Е. Х. Зомонова Буряад Уласай соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ юм.
1969 ондо М. Д. Зомонов ЛГУ-гай философиин факультедэй аспирантурада һуража эхилээд, 1973 ондо гүн ухаанай эрдэмэй дид-докторой нэрэ зэргэ хамгаалаа һэн. Энээнэй һүүлээр ВСТИ, ВСГАКИ, БГСХА гэһэн дээдэ һургуулинуудта, мүн Томскын политехническэ болон Новосибирскын гүрэнэй дээдэ һургуулинуудай Буряад таһагуудта удаа дараалан 2002 он болотор багшалһан байна.
2002-2003 онуудта Санкт-Петербургын университедэй гүн ухаанай таһагай докторантурада һураад, эрдэмэй докторой нэрэ зэргэ амжалтатай хамгаалаа бэлэй. Мүнөө үедэ ВСГИК-эй профессор М. Д. Зомонов культурологиин болон искусство шэнжэлэлгын танхимда хүдэлнэ.
Эрдэм шэнжэлэлгын ехэ ажал бэелүүлхэ зуураа М. Д. Зомонов хэдэн үеын оюутадай хүндэтэ багша юм. Эрдэмэй харгы шэлэһэн дүрбэн шабинарынь тэрэнэй хүтэлбэри доро кандидадай диссертаци үндэр хэмжээндэ хамгааланхай. Урдандаа Югославиин ниислэлнүүдэй нэгэн байһан Загреб хотоһоо уг гарбалтай Радка Релич шабинь бөөгэй онго оруулгын ёһо шэнжэлжэ, 2012 ондо ВСГАКИ-гай диссоведтэ энэ ажалаа эрхимээр хамгаалаа һэн. Оюун бэлигтэ энэ залуу эрдэмтэн ланза, ород, англи хэлэнүүдые һайн мэдэхын хажуугаар буряад хэлэ, үндэһэн ёһо заншал, бөө мүргэл гүнзэгыгөөр шэнжэлһэн байна.
Мүнөө үедэ М. Д. Зомоновой хүтэлбэри доро шэнэ үеын аспирант болон магистрантнууд эрдэм шэнжэлэлгын ажал ябуулна.
Суута эрдэмтэд С. П. Паллас, И. Г. Георги, Н .Я. Бичурин, мүн алдарта Д. Банзаров, Г. Гомбоев, Г. Н. Потанин, Д. А. Клеменц, М. Н. Хангалов, Ц. Жамцарано, Г. Ц. Цыбиков болон бусад олон эрдэмтэдэй эхи табиһан асари ехэ ажалые ХХ зуун жэлдэ Г. Д. Санжеев, С. П. Балдаев, А. П. Окладников, А. И. Уланов, С. Ш. Чагдуров, Н. О. Шаракшинова, И. А. Манжигеев, Т. М. Михайлов, Д.-Н. С. Дугаров, Г. Р. Галданова, И. С. Урбанаева, М. Д. Зомонов гэгшэд үргэлжэлүүлээ бэлэй. ХХI зуунай эхиндэ бүхы дэлхэйн эрдэмэй хүгжэлтын оршомдо буряад бөө мүргэл шэнжэлэлгэ үндэр шатада тоологдодог ушар хадаа эдэ эрдэмтэдэй агууехэ аша габьяа гээшэ.
Гүн ухаанай эрдэмэй түүхэдэ тогтонижоһон һанамжын ёһоор, миф (үльгэр домог ) болон шажан мүргэл хоёр философиин һурбалжын эхин юм. Тиимэһээ бөө мүргэл хүн түрэлтэнэй эгээн урданай шүтөөн хадаа гүн ухаанай эрдэмэй үндэһэ һууриин нэгэ хуби гээд тоологдоно.
М. Д. Зомонов эзотерическэ социальна шухаг үзэгдэл ( феномен ) болохо буряад бөө мүргэлые мэргэжэлтэ философой һанамжа бодол баримталан шэнжэлнэ. Бөөнэр болон удаганарай үеһөө үедэ дамжуулдаг нюуса һургаал, эльбэ шэдиин аргануудые тэрэ түрүүшынхиеэ гүн ухаанай эрдэмэй хэлээр тайлбарилан тодорхойлно.
Буряад бөө мүргэлэй эгээн шухала удхатай ойлгосонуудай толи 1998 болон 2006 онуудта «Буряад үнэн» Хэблэлэй байшанда эрдэмтэн барлуулһан юм. Үгэ, ойлгосо бүхэн тобшо аад, тодорхой тайлбаритайгаар толи соо үгтэнхэй. Энэ номһоо хэдэн жэшээ уншагшадай анхаралда дурадханабди:
«Бөөгэй шандаруу — 1) прах шамана; 2) пепел, оставшийся после кремации шамана.
Бөөгэй шахал — шаманская клятва, присяга „верой и правдой“ служить людям; своего рода шаманистский категорический императив.
Гүйдэг — (букв. „бегущий“) 1) одна из душ умершего, вредящая родным и близким, по воззрениям тункинских, закаменских, окинских бурят; 2) смертоносный дух.
Заяаша бурхад — (букв. „боги-творцы“) по мнению ученого и шамана-зарина С. Ж. Гомбоева, таковыми являются Гал Заяаша — покровительница домашнего очага, Онгон Эмэгэльжэ.
Заяан — дух-покровитель.
Татай — 1) возглас испуга бурят; 2) бог грома, молнии и дождя у алтайцев, 3) это слово восходит к слову „Тот“ — богу Луны древних египтян, по мнению Д.-Н. С. Дугарова».
Түүхын мэдээжэ эрдэмтэн Б. Р. Зориктуевтай хамта буряад бөө мүргэлэй түүхэдэ хабаатай нэрэнүүд болон үйлэ хүрэгүүд тухай, гол ойлгосонууд болон нангин шүтөөнүүд тухай тобшолон ниитэлhэн толи хуушан монгол хэлэн дээрэ Үбэр Монголдо хэблээ hэн. Философско герменевтикэ болон семиотикодо зорюулагдаһан һүүлшын хэдэн ажалынь шэнжэлэлгын шэнэ шатада эрдэмтын гараад байһые гэршэлнэ.
2010 ондо «кандидадай минимум» тушааха үедөө «История и философия науки» гэһэн түлэбөөр шалгалта барихын урда тээ хүндэтэ М. Д. Зомоновой зүбшэл заабаряар «Герменевтика: от европейского опыта к мировому признанию» гэһэн шэнжэлэл бэлдэжэ, эрдэмтэ багшанарай һайн сэгнэлтэдэ хүртэһэнөө мартагшагүйб, ахатандаа сэдьхэлэй баярые хүргэжэ ябадагби.
Буряад Уласай, бүхэроссиин болон гадаадын гүрэнүүдэй түлөөлэгшэдэй хабаадалгатай үндэр шатын хэмжээнүүдтэ, олониитын үйлэ хэрэгүүдтэ өөрын ехэ хубитаяа оруулдаг М. Д. Зомонов Росси гүрэнэй бүридэлдэ Буряад ороной ороһоор 350 жэлэй ойн баярай, Улаан-Үдэ хотын байгуулагдаһаар 350 жэлэй ойн баярай, мүн бүхы наһаараа нүхэсэдэг «Буряад үнэн» сониной 95 жэлэй ойн баярай медальнуудаар шагнагданхай.
Захата хэдэн номуудыень тэрэнэй хүбүүн, Россиин Уран зураашадай холбооной гэшүүн, онсо бэлигтэй Ж. М. Зомонов өөрынгөө зурагуудаар шэмэглэһэн юм. Далита загалмай, архетипүүд, гэгээн шара модон (мировое древо), табан хушуута онгон, шанар абалга, жэгүүртэ хандагай унаһан бөөгэй ниидэлгэ болон бусад олон гайхамшаг үзэгдэл болон үйлэ, ойлгосонуудые тэрэ зураглана.
Михаил Дармаевич Екатерина Ханзанчиновна хоёрой хүмүүжүүлһэн гурбан үринэр булта эрхим бэрхэ мэргэжэлтэд юм: Жаргал уран зурааша гэжэ дээрэ хэлэгдээ; Эржена — экономическа эрдэмэй кандидат; Алла — дээдэ гарай эмшэн. Табан аша, зээнэр үндыжэ, ажабайдалай үргэн харгыда гаража байна. Эрдэм зээ хүбүүн Сеулай университет дүүргээ. Хэдэн хари хэлэ һайн мэдэдэг, уран зохёол оршуулгын хүнгэн бэшэ ажал туршана. Амжалта хүсэнэб!
Мүнөө үедэ, буряад угсаата залуу үеын түрэл хэлэеэ алдажа, урданай ёһо заншал болон бүхыдөө үндэһэн соёлоо мартажа байгаа шахардуу сагта, элитэ эрдэмтын бэелүүлжэ байһан ажал тон ехэ удха шанартай болоно. М. Д. Зомоновой һанамжаар, «буряад арад элинсэгүүдэйнгээ заяаһан бөө мүргэлые оюун ухаанай баялиг гэжэ зүбөөр сэгнэбэл, бүри гүнзэгыгөөр шэнжэлэн ойлгобол, үндэһэтэнэймнай одо заяан заларха, буряад зоной нэрэ соло түүхэдэ һүнэхэгүй...»
Харын шажанай hүлдэ тэмдэгүүд
Гүн ухаанай эрдэмэй түүхэдэ түрүүшынхиеэ буряад бөө мүргэлэй һүлдэ тэмдэгүүдэй уг үндэһэнэй (гносеологиин) шэнжэлэл тухай ном тэрэ хэблүүлээ. «Познание и семиотика бурятского шаманизма» гэжэ гаршагтай номынь табан бүлэгhөө бүридэнэ. Түрүүшын гурбан бүлэг соо буряад бөө мүргэлтэнэй оршон юртэмсые ойлголгын гол ёhо, ухаан бодолойнь онсо өөрсэ уг үндэhэн ойлгосонуудай бүридэл шэнжэлэгдэнэ.
«Хүн өөрын нэрэтэй, тиимэhээ оршон дэлхэй баhа нэрэтэй байха ёhотой, юундэб гэхэдэ, нэрэгүй дэлхэй юуншье бэшэ, хэншье бэшэ» — гэhэн ёhо заршамаар буряад бөө мүргэлтэн оршолон дэлхэйе амиды болгожо, шэнжэлэн ойлгоно. Тэдэнэй ойлгосоор, оршолондо нэрэгүй бодото байдал үгы юм. Байгаалиин бодото байдал, мүн ниигэмэй бодото байдал бөө мүргэлтэнэй ухаан бодолдо материальна болон оюун сэдьхэлэй дүрэнүүд болон тодоржо, ами ороно, нангин удха олоно. Бодото байдал эдэ дүрэнүүдтэ адли бэшэ, толидо харагдадаг дүрэ бэшэ юм. Бодото байдалые оригинал гэбэл, тэрэнэй дүрэ копи болоно.
Дүрбэдэхи бүлэг соо бөө мүргэлэй hүлдэ тэмдэгүүд олон ондоо түхэлэй байдаг гээд эрдэмтэн тодорхойлно. Нэрлэбэл, уран дүрэтэ (икона), нэгэ тодорхой удхатай (индекс), бэлгэ тэмдэг (символ) гээд гурбан гол бүлэг илгарна. Нэгэ тодорхой удхатай (индекс) hүлдэ тэмдэгүүдэй тоодо үргэл мүргэлтэй хада ууланууд, уhа голнууд, аранга, сэтэртэй амитад болон бусад ороно. М. Д. Зомоновой тодорхойлhоор, эдэ индекснууд буряад бөөгэй аман зохёолдо нөөсэлэгдэнхэй. Жэшээнь, «Хурый! Аа, хурый!», «Соок!» гэhэн бөө шажантанай үгэнүүд индекс — фетиш — гайхалтай, юрэ бусын зүйл боложо, нангин удха бэедээ шэнгээнэ.
Муу зүүдэн, нохойн улилдаан, hүниин сагта малай мөөрэхэ ушар, газаа хирээгэй хаагалаан, шаазгайн шаханаан, бүбөөлжэнэй бүбэнэхэ, үнеэн гү, али гүүн эхирлэхэ, нарай үхибүүнэй шүдэтэй түрэхэ, тархиин үhэнhөө урид hахал hамбайн бууралтаха, хуй hалхинай гэр, хото хорёо дайраха гэхэ мэтэшэлэн олон үйлэ ушарнууд мүн индекснүүдэй тоодо ороно.
Эрдэмтын hанамжаар, буряад бөө мүргэлэй hүлдэ тэмдэгүүд — индекснүүдые тусгаар шэнжэлхэ хэрэгтэй.
«Эжэн — архетип» гэhэн ойлгосо энэ ном соо онсо hуури эзэлнэ. Бөө мүргэлтэнэй ажабайдалда, хуби заяанда нүлөөлхэ арга шэдитэй эжэнүүд бүхы дэлхэйе эзэлэнхэй: а) газар уhанай эжэнүүд; б) тэнгэриин эжэнүүд; в) ажал хэрэгэй, уран дарханай эжэнүүд; г) сэрэг суурай, ниитын ажал ябуулгын эжэнүүд; д) эрдэм hуралсалай, урлалай, наада тоглолгын эжэнүүд; е) гэр бүлын ба гал гуламтын эжэнүүд; ж) үбшэ хабшанай эжэнүүд болон бусад.
М. Д. Зомоновой согсолhоор, бодото байдалые амитай болгохо ёhо хадаа буурай холын эртэ сагта бүрилдөөд, эжэн — архетипүүдые бии болгоhон түүхэтэй. Эсэгэ Малаан тэнгэри, Эхэ Юурэн төөдэй, Хан-Хурмас тэнгэри, Атай Улаан тэнгэри, Эрлен-хан, Хан-Шаргай, Буха ноён, Сахяадай-ноён, ада, анахай, муу шубуун, боохолдой гэхэ мэтэ бусад олон эжэн, заяанууд буряад бөө мүргэлтэнэй ухаан сэдьхэлдэ hуурияа олодог.
Энээнhээ гадна бөө мүргэлдэ ондоо нэгэ бүлэг hүлдэ тэмдэгүүд элирхэйлэгдэдэг. Тодорхой зүйл тэмдэглэhэн хадаа бултанда мэдээжэ юм: 1) бөөгэй тоног болохо морин, могой, хүн hорьбонууд; 2) гурбан түхэлэй жодоо: мухар, намаата, дүүрэн; 3) бөөгэй минаа, ташуур; 4) бөөгэй оргой — сагаан гү, али хара; 5) майхабша (титим); 6) хэсэ, тойбор; 7) малгай; 8) толи; 9) хуур; 10) жада, 11) хутага; 12) зэли (һахюуһан); 13) шомшорго — холбого; 14) онгон — табан хушуута (шандаганай, инзаганай, үеын, хэрмэнэй, һолонгын арһаар хэгдэһэн); 15) һара, наран, газарай, ан амитадай, хүнэй дүрсэнүүдээр шэмэглэгдэһэн шэрээ болон бусад.
Эжэн-архетипүүдтэ шүтэлгэндэ хабаатай байхадаал эдэ һүлдэ тэмдэгүүд нангин удхатай болодог юм. Эжэнүүдтэ һүгэдэлгые эрдэмтэн имагтал буряад бөө мүргэлэй уг үндэһэн шэнжэ гээд элирүүлнэ.
Үгын эди шэди
Табадахи бүлэг соо буряад хэлэнэй үүргэ тухай хэлэгдэнэ. Бөө мүргэлэй ёһололнууд, дурдалга, нэрэ томьёо, ёһо заншал болон бусад шухала удхатай мэдээсэлнүүдые буряад хэлэн нөөсэлжэ, үеһөө үедэ дамжуулдаг байна. Буряадые шэнжэлэлгын эрдэмдэ хара шажанай ёhолол зураглаhан аман зохёолой хэлэ шэнжэлhэн философско ажалнууд үгы шахуу гээд автор тэмдэглэнэ.
Бөө мүргэлтэн үгын хүсөөр эжэнүүдтэй харилсана. Тотемдэ hүгэдэхэ үе сагhаа эхилээд, Хүхэ Мүнхэ Тэнгэридэ шүтэхэ түүхэтэ үе хүрэтэр бөө мүргэлтэн үгын эди шэдидэ үнэншэдэг hэн. Энэл эшэ hуури дээрэ, энэ этигэл найдал дээрэ бөөгэй бүхы үргэл мүргэл үндэhэлдэг. Арадаймнай оюун уран бэлигэй эрдэни болохо «Гэсэр» үльгэрые шэнжэлэгшэ суута эрдэмтэн С. Ш. Чагдуров иигэжэ тэмдэглэhэн юм: «Человек с помощью силы слова, освященного ритуальной традицией, отточенного и доведенного до определенной степени совершенства, всегда оказывал исключительно сильное воздействие на тех, кто привык относиться к нему как к мастеру, лучше других умеющему пользоваться этой силой» (Чагдуров С. Ш. Происхождение Гэсэриады. — Новосибирск.: Наука, 1980. — 245 н.)
Урда үеын олон суута үльгэршэд бөөнэр байhан гээд мэдэнэбди: Пёохон Петров, Папа Тушемилов, Альфор болон бусад. Үльгэршын хуур юрын хүгжэмэй тоног (зэмсэг) бэшэ, мүн лэ өөрын эжэтэй гэжэ тоологдодог hэн. Хара шажанай шүтөөнэй эжэнүүд, hүлдэ тэмдэгүүд хүнэй бодото байдалтай сэхэ холбоотой хадаа нангин удхатай боложо, ажабайдалдань нүлөөлхэ үүргэтэй гээд бөө мүргэлтэн этигэнэ. Орон дэлхэйн олон тоото эжэдтэ, хада бурхадта, лусуудта, сабдагуудта, заяануудта зорюулhан тайлаганууд юрэ зохёогдоhон бэшэ, харин олон мянган жэлнүүдэй хугасаада хүн зоной ажахы эрхилэлгэтэй, жэлэй дүрбэн сагта үнгэрдэг гол ажал хэрэгүүдтэй, зуhаха, нүүхэ, мал адуулха амин шухала үйлэ хэрэгүүдтэй нягта холбоотой гээд буряад эрдэмтэд М. Н. Хангалов, Т. М. Михайлов, С. С. Бардаханова болон бусад онсолhон байха юм. М. Д. Зомоновой тодорхойлhоор, иимэ гол шухала тайлаганууд жэлэй туршада болодог байгаа:
1. Хандын тайлаган — май hарын hүүл багаар, таряа тарилгын hүүлээр үнгэрдэг hэн;
2. Ехэ тайлаган — июниин түрүүшын хахадта;
3. Буха-ноёной тайлаган — үбhэндэ орохоhоо урид;
4. Ардайн тайлаган — элдэб гай гасаланhаа аршалхые гуйжа, ардайн (худайн) ехэ бөөнэрэй заяанда зорюулагдадаг юм;
5. Хаанай тайлаган — Ардайн тайлаганай hүүлээр 2-3 үдэрэй үнгэрхэдэ, Хан Шаргай ноёндо зорюулжа мүргэл хэдэг;
6. Уhан хаанай тайлаган — август hарын эхеэр (Ильягай үдэр);
7. Үтэгэй тайлаган — августын хорёодоор, үтэгэй эжэниие хүндэлдэг ёhолол;
8. Покровой тайлаган — хуушан литээр октябриин 1-нэй үдэр, таряа хуряалгын халуун хаhын дүүрэhэн баяртай ушарта зорюулагдадаг, мүн үбэлэй шэрүүн үеые ядалсангүй дабажа гараха тухай шүтэжэ зальбардаг ёһолол.
Тайлаганда нютагай, уг удамай, хаанта засагай үедэ ведомствын бүхы зон хабаададаг заншалтай һэн.
Буряад бөө мүргэлые уг үндэһэн удхаарнь онобшолон шэнжэлһэн М. Д. Зомонов саашадаа энэ ехэ дэмбэрэлтэй ажалаа бүри үргэн дэлисэтэйгээр үргэлжэлүүлхэ гээд найдая. Арад түмэнэй оюун сэдьхэлэй нөөсэ баялигые улам гүнзэгыгөөр шэнжэлжэ, бүхы дэлхэйдэ, саашанхи үенүүдтэ дамжуулха хэрэгтэнь амжалта хүсэнэб.