Буряадуудай бөө мүргэлэй юрын болон гоё һайханай һүлдэнүүд, тэмдэгүүд түхэл маягаараа, удха шанараараа, уг зорилгоороо элдэб янзатай байдаг гээшэ. Тэдэ Гэгээн бурханай арга хабатай, хүсэ шадалтай, тусхай ёһо гуримуудаар, тарнидалга шэбшэлгээр зоригжуулагдаһан шүтөөнэй удха шанартай онсо хэрэгсэлнүүд болоно. Эрхим бэрхэ урашуул тэдэниие бүтээдэг, дархалдаг байгаа.
БӨӨГЭЙ ТУЛГУУР – ҺОРЬБО
Бөөгэй тулгуур – һорьбо хадаа «унаагай амитан» болоно, энэмнай бөөгэй засагай ба эрхын һүлдэ мүн. Дээдэ захань мориной, могойн гү, али хүнэй толгойн дүрсэтэй байдаг. Тусхайтаар шэлэгдэжэ абтаһан модоор (гол түлэб хуһаар) болон түмэрөөр бүтээгдэдэг. Элдэб үнгэтэй лентэнүүдээр, ангай арһаар гоёогдодог, бишыхан түмэр алха, һүхэ, һэлмэ, хуяг, номо годли, дүрөөнүүд, эмээл үлгэгдэдэг. Эдэ бүгэдын ямар түхэлтэй, ямар хараа шэглэлтэй байһанһаа дулдыдадаг.
БӨӨГЭЙ ТАШУУР, МИНАА, ГУТААР АРҺАН ШЭРБЭЛГЭ
Бөөгэй ташуур, минаа, гутаар арһан шэрбэлгэ хадаа бөөгэй засагай һүлдэ, хэһээлгын зэбсэг мүн. Барюулыень улаан үшөөһөөр (һухай модоор) гү, али бугын, боро гүрөөһэнэй эбэрээр бүтээдэг, гутаар загаһанай гүрэмэл арһаар орёожо бүридэг. Элдэб үнгэтэй лентэнүүд, тодорхой тоотой хонхонууд, жэмбүүр-шомшоролго ташуурта уягдадаг. Ута богонёороо, түхэл дүрсөөрөө илгардаг.
БӨӨГЭЙ ТОЛИ
Бөөгэй толи хадаа ямар зорилготой байһанһаа дулдыдажа, мүнгэн, гуулин, сад, зэд болон хас эрдэни шулуугаар бүтээгдэһэн, элдэб диаметртэй, зузаантай түхэреэн түхэлтэй хабтагар юумэн болоно. Нэгэ талань толи гэрэл мүн, нүгөө таладань уряа һүлдын амитан. Шубууд (бүргэд, луу) дүрсэлэгдэнхэй. Толи хамгаалга-аршалалгын, мэдээсэлэй үбшэ элирүүлэн тайлбарилгын, эмнэлгын үүргэ дүүргэдэг юм.
БӨӨГЭЙ КОРТИК, ХУТАГА
Бөөгэй кортик – зүүжэ ябадаг хоёр тээшээ эритэй хутага. Һахюуһан, сахигша зүйл, хорото һүнэһэ һүлдые үлдэжэ намнаха хэрэгсэл болодог юм. Засаг түрын, нэрэ хүндын һүлдэ тэмдэг болгогдожо бөөдэ барюулагдадаг. Эдэнэй барюулынь үнэтэ шухаг шулуугаар, шүрэнүүдээр угалзатуулан гоёогдодог. Луугай, могойн, бодон гахайн толгойн дүрсэтэйгөөр мүнгэлмэл угалза хээтэй байдаг. Уряа һүлдын бусадшье амитад һиилэгдэжэ болохо.
БӨӨГЭЙ ЭРХИ
Бөөгэй эрхи 108 шүрэ һубһатай юм. Эдэнь үнэтэ шулуунуудаар, шүрэнүүдээр, зарим мододой, тусхайлбал, зандан модоной үндэһөөр бүтээгдэдэг байгаа. Эдэнь Юртэмсэ дэлхэйн элшэ хүсэтэй байгаа бшуу. Эрхи хадаа хамгаалгын, мэдээсэлэй, үзэл үзэлгын эди шэдитэ хүсэтэй юм.
БӨӨГЭЙ ХЭСЭ ХЭНГЭРЭГ, ТОЙБОР
Бөөгэй хэсэ хэнгэрэг, тойбор. Хэсэ хадаа онгоёо ороһон бөөгэй ондоо түбинүүдтэ хүргэхэ ёһотой морин эрдэниин һүлдэ болодог. Тэрэшэлэн һүнэһэ һүлдэнүүдые, Тэнгэриин нангин эзэдые уряалан дуудадаг хүгжэмэй инструмент болодог. Хэсэ хадаа хахад дүхэригэй гү, али түхэреэн түхэлтэй, нэгэ таладань ямаанай, гүрөөһэнэй, бухын, буура тэмээнэй арһан татагдадаг, шата шатын сахаригуудаар, долоон үнгын лентэнүүдээр шэмэглэгдэдэг. Дохюур, тойбор элдэб янзын утатай, түхэл хэлбэритэй байдаг, лентэнүүдээр, сахаригуудаар гоёогдодог юм.
БӨӨГЭЙ ТИТИМ, МАЙХАБША
Бөөгэй титим, майхабша – нангин малгай гээшэ мүргэлэй бүтээлнүүдые, тайлгануудые, обоо тахилгануудые үнгэргэхэдөө үмдэдэг юм. Гүрөөһэнэй эбэрнүүдтэйнь, шонын ба шэлүүһэнэй шэхэнүүдтэйнь абаһан толгойн арһаар тэрэ бүтээгдэдэг. Иимэ майхабша элдэб үнгэтэй лентэнүүдээр гоёогдодог, хабтагар түмэр халбага, бишыхан халбаганууд, тойборнууд, ангуудай, амитадай, шубуудай, загаһадай дүрсэнүүд үлгэгдэдэг. Заримдаа майхабша олон һалаатай эбэрнүүдэй түхэл дүрсэтэй түмэрөөр бүтээгдэдэг.
БӨӨГЭЙ МАЛГАЙ
Бөөгэй малгай хадаа баабгайн арһаар оёгдоһон тооробшо малгай майхабша дороо үмдэдэг. Тооробшо малгай баабгайн арһан һарабшатай гү, али һабхаг сасагтай, бүргэдэй, хирээгэй, бэгсэргын үдэ далинууд, лентэнүүд тэрээндэ хоноогдодог. Онго оруулхадаа, бөө малгайгаа үмдэдэг юм.
БӨӨГЭЙ ОРГОЙ
Бөөгэй оргой хадаа үргэл бүтээл хэхэдээ үмдэдэг эгээн гол хубсаһан болоно. Гол түлэб хүхэ, хара-хүхэ, сагаан, хаа-яа ондоошье үнгэтэй торгон бүдөөр оргой хубсаһан оёгдодог. Хүнэй, мориной, шубуунай, могойн дүрсэтэй түмэр зүйлнүүд, сахаригууд, алханууд хадагдажа оёгдодог.
ХУЯГ ОРГОЙ
Хуяг оргой – хормойдоо, дала мүрэдөө. үбдэгтөө хуяг дуулгануудтай оргой ангай зузаан арһаар оёгдодог, хабтагар түмэрөөр хяазалан хүбөөлэгдэдэг.
ЕХЭ ОРГОЙ
Ехэ оргой хадаа эгээл гол шухала, дээдэ оргой гэжэ тоологдодог. Тэрэ томо малай, ангай арһаар оёгдодог, үбдэгһөө халта дээгүүр утатай. Ан амитадай, хүнүүдэй дүрсэнүүд хэгдэдэг, түмэр бүһөөр бүһэлэгдэдэг.
БҮРГЭД ОРГОЙ
Бүргэд оргой хадаа далинуудтайнь абаһан бүргэдэй арһаар оёгдодог. Элдэб янзын мэхэ гохо, эльбэ шэжэ хэхын тула үргэл бүтээлнүүдые хэхэ үедөө иимэ хубсаһа үмдэдэг байгаа.
МАНДАЛ ШЭРЭЭ
Мандал шэрээ. Нангин шүтөөнэй бүхы хэрэгсэл тоногуудай хадагалагдадаг дүрбэн хүлтэй тусхай хайрсаг мүн. Иимэ шэрээ Наранай, Һарын, шүтэлгэ ба тахилгануудтай хада уулануудай, нютагуудай, уряа һүлдэтэ амитадай, бөөгэй тоног хэрэгсэлнүүдэй дүрсэнүүдээр гоёон шэмэглэгдэдэг.
БӨӨГЭЙ ЛЕНТЭ-ОРХИМЖО
Бөөгэй лентэ-орхимжо хадаа шанараа абаһан бөөгэй һүлдэ тэмдэг болоно. Тодорхой утатай, үргэнтэй, хүхэ, сэнхир-хүхэ үнгэтэй торгон бүдөөр оёгдодог. Тэрэнэй нэгэ үзүүртэнь долоон үнгын лентэ залгажа оёгдодог юм.
Бөөгэй гол тоног хэрэгсэлнүүдэй тоодо мүн жодоо модоной холтоһон, орхимжо ородог юм.
А. Хантаевай, Буряадай түүхэ, соёлой атласһаа гэрэл зурагууд