Бөө мүргэл гээшэ юун бэ?

Бөө мүргэл хадаа эртэ урда сагһаа – шулуун зэбсэгтэ үеһөө гэхэ гү, али 7 мянган жэлэй саанаһаа эхитэй юм ха. Бөө мүргэлэй эшэ үндэһэн Буряадай эрдэмтэ-түүхэшэдэй, археологуудай, тусхайлбал түүхын эрдэмэй доктор Тарас Максимович Михайловай зохёол шэнжэлгэнүүд соо яһала үргэнөөр харуулагданхай. Тэрэс (языческа) шажанай түхэл маягынь болодог бөө мүргэл хадаа дэлхэйн бүхы шажан мүргэлнүүдэй эхэ боложо, тэдэнэй үндэһэ һуурида табигдадаг гээшэ: имагтал тэрэнэй гүн гүнзэгы эшэ үндэһэнһөө буддын, христиан болон ислам шажан, бусад мүргэлнүүд эхэжэн гаранхай. 

Манай эрдэмтэд – шажан шэнжэлэгшэд буряад-монголнуудай, халха монголнуудай, алтайнхидай, тывынхидэй, эвенкнүүдэй, орочонуудай түүхэ болон һуудал байдалые гүнзэгыгөөр шэнжэлһэнэй, эдэнэртэй нягта харилсаа холбоотой байһанай ашаар бөө мүргэлэй заншалта ёһо гуримуудые сахижа, эртэ урда сагһаа хойшо манай үе саг хүрэтэрхи бүхы юумые зохёолнууд, шэнжэлгэнүүд соогоо харуулжа шадаһан, үлөөһэн байха юм. 

Имагтал “дэлхэйн эрдэни зэндэмэни” гэжэ алдаршаһан манай Байгал далайн оршон үльгэр домогуудаар баян лэ. Эртэ урда сагһаа эхитэй бөө мүргэл баруун тээһээ – Алтайн һүмбэр уулануудһаа Амарай зүүн һалаа болохо Зея мүрэн хүрэтэрхи, хойноһоо – Кудай-Адагһаа Онон голой эхин Бурхан Халдуун, Хүбсэгэл нуурай эрьедэхи “Даяан Дээрэхи” нангин газар хүрэтэрхи үргэн дэлюун нютагуудаар дэлгэрүүлэгдэжэ байһан түүхэтэй. Эдэ бүгэдые аман үгөөр үеһөө үедэ дамжуулан, манай үе сагта хүргэһэн түүхэшэдтэ, угай бөөнэртэ, удаганарта баяр хүргэхэ, талархалаа мэдүүлхэ байнабди. Үбгэ эсэгэнэрэйнгээ, эсэгэнэрэйнгээ бүхы түүхые, ёһо заншалые, бөө мүргэлэй ёһолол бүтээлнүүдые, шанараа бүтээлгэхэ гуримые, шүтэлгын дүрим заабаринуудые үри һадаһандаа дамжуулхын тула тэдэ хүшэр хүндэ, түбэг бэрхэшээлтэй зам гаталһан байха юм. Мүнөө эрдэмтэдэй зохёол бүтээлнүүд Байгал шадар ажаһуудаг буряад угсаатанай, бусад арад үндэһэтэнэй элинсэг хулинсагуудай ажабайдалай түүхэ болоно бшуу. Эдэнэй ашаар лэ мүнөө Байгалай оршон тойрондо ажаһуудаг бөөнэрэй, удаганарай түшэглэхэ, үндэһэлэн баримталха бүхы юумэн бии байна гэжэ тэмдэглэлтэй. 


Бөө мүргэл хадаа Сибирь болон Түб Азиин бүхы үндэһэн арадуудай, тэдэнэй дунда буряад угсаатанай заншалта шажан болоно. Энэ шажанай гол шухала, онсо шэнжэтэй юумэниинь юуб гэбэл, эхэ байгаалиин хаба хүсые, наһа бараһан элинсэг хулинсагаймнай һүнэһэ һүлдэ бурханһаа табисууртай гэжэ тоолодог, дэлхэй дээрэ олон бурхад, һүнэһэ һүлдэ бии юм гэжэ этигэдэг байна. Аза жаргалтай, энхэ тайбан, амгалан тэнюун ажаһуухын, элүүр мэндэ ябахын, гай тодхорһоо, гасалан зоболонһоо зайсуулхын тула бөөнэрэй туһаламжаар тэдээндэ нүлөөлжэ болоно. Түб Азиин болон Сибириин бөөгэй шажан мүргэлдэ буряад арадай бөө мүргэл олон бурхадта мүргэдэг, шүтэдэг байһаараа, орёо хүшэр ёһолол гуримуудтай байһаараа шалгардаг гээшэ. Ниитын али бүхы үзэгдэлдэл адли, тэрэ өөрын байгуулгатай, һуудал байдалай хэдэн үүргэ уялгатай юм. 

Бурхан шажан, үргэл мүргэл, һүзэглэл шүтэлгэ гээшэ хүн түрэлтэнэй алтан дэлхэй дээрэ мүндэлхэһөө хойшо бии бололсоһон эсэгэ тэнгэринэртэй, эхэ газартай холбоотой ха юм даа. Эртэ урда сагһаа хойшо манай буряад нютагта бөө мүргэлэй байхада ламын шажан дэлгэрээ һааб даа. 

Римдэ ажаһуудаг Намхай Норбу римбүүшын 1992 оной зун хубиин урилгаар Буряад орондо ерэжэ, хэр угһаа манай эндэ сахигдажа байдаг эртэ урдын заншалта мүргэлөөр эрдэм шэнжэлгын ба шажанай талаһаа һонирхоһон байгаа. Тиихэдээ өөрынь хэшээлдэ хүртэһэн буряад удаган Н. А. Степановатай үндэр түрэлтэ хөөрэлдэһэн юм. 

“Бөө мүргэл гээшэ галай элшэ хүсэнтэй, туяа гэрэлтэй, бүхы эхэ байгаалитай, эдэнэй эзэдтэй тусхай холбоотой. Онсолбол, гол мүрэнэй, нуур далайн, хада уулын, тала дайдын эзэдтэй (бурхадтай) холбоотой юм. 

Бөөнэр хоёр янзын байдаг: бөөгэй уг удамай гэхэ гү, али байгаали бурханай табисуураар бөө гү, али удаган гэжэ түрэһэн хүнүүд: тиихэдэ али нэгэ бөөгэй тагаалал болоһон хойно уг залгахын гү, али тагша барюулхын тула ойрын нэгэ хүниие томилдог ёһо байгаа”, – гэжэ римбүүшэ багшатай хөөрэлдөөнһөө ойлгоо һэмби. 

Энээн тухай хэдэн баримта мэдээнүүдые дурдахамни. Манай Агын тойрогой Шандали нютагайхид уг гарбалаа дахажа, бөө мүргэл шүтэдэг зон байһан гээшэ. Шамбатан хүхүүрэй 1908 ондо түрэһэн Ламын Жэгжэдэй (Золтын Жаргалай) 1988 оной ноябриин 20-ной үдэр хэһэн хөөрөөнһөө: 
– Һонгинтодо Нарышкинай хүбүүд: Шамба Гүмбэ хоёр ажаһууһан гэхэ. Шамба – суутай ехэ бөө, тэрэнэй хүгшэниинь удаган байһан. Шамбын басаган Долгорые нютагайхид “баабайн хүгшэн” гэжэ нэрлэдэг һэн. Баабайн хүгшэн хүнэй хэрэг бүтээхэдээ, угайнгаа бурхадта мүргэжэ, архи, һайхан һүтэй, тоһотой сай үргэдэг бэлэй. Баабайн бурхадта хандажа, хэрэг бүтээхэдэнь, үбшэн хүниие аргалхадань, ехэ туһалдаг байһан юм. Бөөнэртэ, удаганарта мүргэлэй тусхай уншалга гэжэ байдаггүй. Тэдэ өөр өөрын дурдалгатай байдаг юм. 

“Баабайн хүгшэн” тухай 1918 ондо түрэһэн Будын Долгорой хөөрөөнһөө: 
– Хэн нэгэнэй хэрэг бүтээжэ байхада, тэрэнэй иигэжэ дурдажа байһыень һанагшаб: 
“Гүн жалга гүйдэлни, 
Нарһан жалга наадамни, 
Баатархан жалга байрамни, 
Хуһан жалга хонолгомни…”, – гээд, бөөлэлгэеэ эхилдэг һэн. 


Ехэ хэрэг бүтээхэдээ, Хүхэрөөн бөөе залажа ерүүлээд, бүтээл хэдэгыень мэдэдэгээ мартадаггүйб. Мүн Шамбын Патай ехэ бөө байһан. 1914 ондо нютагайнгаа хүбүүдэй баруун дайнда мордоходонь, 70 наһатай Патай бөө Асуулын дабаанай үндэртэ ехэ бэлэдхэл хэжэ, бөөлэһэн юм гэхэ. Бөөгэй наһа барахада, бэеыень газарта булажа хүдөөлүүлдэггүй байгаа. Модон дээрэ тусхай аранга түхеэржэ, бэеыень арангалдаг байһан юм. Ондоогоор хэлэхэдэ, бүхы хубсаһатайнь, зэмсэг забаатайнь һуулгадаг һэн ха. Патай бөө Һонгинтын эхинэй Хүхэ-Шулуутада табигдаһан намтартай. 

Үнэхөөрөөшье, уг гарбалаа дамжаха гээшэ үнэн байгаа: Шамбаһаа гараһан Долгор-удаган, Патай-бөө, Жамсаранай Доржо-бөө, Дамдинай Зыдыгмаһаа гараһан Содном-бөө (мүнөө Улаан-Үдэ хотодо ажаһуудаг). Бөөгэй үргэл хэдэг хүнүүд эм домтой гартай, баряашан байдаг гээшэ. Тэдэ али бүхы үбшэниие аргалха арга хабатай юм… 

Тиин Совет засагай үедэ Буряад арадай бөө мүргэл, Россиин бусад арадуудай шажануудтал адли, үзэгдөө дуулдаагүй хашалта харшалалтада ороһон, хайра гамгүйгөөр шүүмжэлүүлһэн, үргэл мүргэл хэдэг газарнууд-обоонууд, барисанууд, бунханууд, дугангууд үгы хэгдэһэн, олон бөөнэр, удаганар нютаг оронһоо сүлэгдэһэн, шорон түрмэнүүдтэ хаагдаһан байгаа. Манай орон дотор хубилган шэнэдхэлгын үеһөө хойшо бөө мүргэл һэргээгдэжэ захалаа һэн. Тиигэжэ мүнөө үедэ бөө мүргэл Буддын шажан хоёр зэргэ оршодог болонхой.