Уран зохёолшо, ирагуу найрагшад
Цыденов Ким
Өөрын онсо hонин бэшэгтэй уран зохёолшо Ким Шогдопович Цыденов Яруунын аймагай Эгэтэ нютагта юрын таряашанай бүлэдэ түрэhэн. 1944 оной намар Эгэтын эхин һургуулида ороо. 1948-1951 онуудаар Үльдэргын долоон классай һургуулида, саашань Нарhатын дунда һургуулида hураа. 1955 онhоо эхилээд 1960 он болотор Доржо Банзаровай нэрэмжэтэ Буряадай гүрэнэй багшанарай дээдэ һургуулида hураа. Түүхэ ба хэлэ бэшэгэй багша боложо гараад, Үльдэргын долоон классай һургуулиин шабинарта ном заагаа. 1961-1962 онуудаар «Яруунын үнэн», мүн Хориин «Шэнэ Үдэ» сонинуудай редакцида хүдэлөө.
Һүүлээрнь Үльдэргын дунда һургуулида түүхэ ба ород хэлэ, уран зохеол заагаа,тэндээ директорэй орлогшоор, хожомынь директорээр хүдэлжэ байгаа. Ким Шогдопович Цыденов ниитын ажалда эдэбхитэйгээр хабаададаг hэн. 1966 ондо ВЛКСМ-эй XV съездын делегадаар hунгагдаhан байна.
Ким Цыденовай бэшэhэн шүлэгүүд, рассказууд республикын сонинуудта, «Байгалай толон», «Байгал» ба «Байкал» сэтгүүлнүүдтэ, хамтын болоод эстрадын суглуулбаринуудта толилогдодог, радиогоор, телевиденеэр дамжуулагдадаг байгаа. Ким Шогдоповичай бэшэhэн рассказуудай «Hарата һүнинүүд» гэжэ ном 1961 ондо хэблэгдээ. Удаань повесть «Бусахал даа хабар» (1964), «Весна возвратится» (1967), «Hарата һүни» (1977), «Поэзиин үдэр» (1960) ном соо уянгата шүлэгүүдынь, «Сердце моё, Бурятия» (1970) гэhэн буряадай бэшээшэнүүдэй суглуулбари ном соо «Одинокий домик» гэжэ рассказынь, «Чистое небо Забайкалья» ном соо Ким Цыденовай «На покосе» гэжэ нэрэтэй рассказынь гараа hэн. Ким Шогдопович Цыденовай рассказууд 2012 ондо гараhан «Таёжная, озёрная,степная» гэжэ 15 боти номууд соо ороо.
«Залуу уран зохёолшын рассказуудые уншаhан хүн бүхэн тэрэнэй бэшэлгын шэнжые,буряад литературада байгаагүй маягые онсолон тэмдэглэhэн юм. Илангаяа американ зохёолшо Эрнест Миллер Хемингуэй, немец бэшээшэ Эрих Мария Ремарк мэтын баруунай болон ородой уран зохёолшо И.А.Бунин гэхэ зэргын оюун бэлигтэнэй маягые hануулна» гэжэ Александр Жамбалдоржиев, Цэрэн-Анчик Дугар-Нимаев тэмдэглээ агша hэн.
Тиихэдэ уран шүлэгшэ Булат Жанчипов нүхэр тухайгаа иигэжэ бэшэhэн байдаг: «Ким Цыденов эдир наhанhаа захалжа, уран зохёолой, эрдэм ухаанай номуудые элбэгээр уншаhан, шудалhан, олон юумэ hониноор хөөрэжэ, тайлбарилжа үгэдэг, үргэн мэдэсэтэй, бэлэдхэл ехэтэй хүн байгаа. Алтан дэлхэйдэ эдлэхэ ажабайдалай эхин-бага наhаяа арюунаар дурсажа, дулааханаар түүрээхэ гээшэ оюун бодолой, сагаан hэшхэлэй хэрэг даа. Ким Цыденов эгээл тиимэ бодолтой, hэшхэлтэй, үшөө тиигээд оюун мэдэрэлэй бэлигтэй хүн байгаа. Ким Цыденов зохёолнууд соогоо гол түлэб хүнэй наhанай арюухан үглөөе, тэрэнэй шүүдэртэй ногоон зүлгэ хаhые эхэ байгаалиингаа энгэртэ мэшэеэн хаража, оюун бэлигэйнгээ мэдэрэлээр түрэл арадтаа түүрээжэ эхилhэн ябаал...».
Ким Шогдопович Цыденов һүүлэй үедэ түрэл нютаг тухайгаа томохон зохёол бэшэхэ гэжэ бэлэдхэлэй хүдэлмэри ябуулжа байтараа түргэн үбшэндэ нэрбэгдэжэ, тэрэ хүсэлөө бэелүүлжэ үрдеэгүй. Оройдоол 34 наhандаа Ким Шогдопович Цыденов энэ дэлхэйтэй хахасаа бэлэй...
Һүүлээрнь Үльдэргын дунда һургуулида түүхэ ба ород хэлэ, уран зохеол заагаа,тэндээ директорэй орлогшоор, хожомынь директорээр хүдэлжэ байгаа. Ким Шогдопович Цыденов ниитын ажалда эдэбхитэйгээр хабаададаг hэн. 1966 ондо ВЛКСМ-эй XV съездын делегадаар hунгагдаhан байна.
Ким Цыденовай бэшэhэн шүлэгүүд, рассказууд республикын сонинуудта, «Байгалай толон», «Байгал» ба «Байкал» сэтгүүлнүүдтэ, хамтын болоод эстрадын суглуулбаринуудта толилогдодог, радиогоор, телевиденеэр дамжуулагдадаг байгаа. Ким Шогдоповичай бэшэhэн рассказуудай «Hарата һүнинүүд» гэжэ ном 1961 ондо хэблэгдээ. Удаань повесть «Бусахал даа хабар» (1964), «Весна возвратится» (1967), «Hарата һүни» (1977), «Поэзиин үдэр» (1960) ном соо уянгата шүлэгүүдынь, «Сердце моё, Бурятия» (1970) гэhэн буряадай бэшээшэнүүдэй суглуулбари ном соо «Одинокий домик» гэжэ рассказынь, «Чистое небо Забайкалья» ном соо Ким Цыденовай «На покосе» гэжэ нэрэтэй рассказынь гараа hэн. Ким Шогдопович Цыденовай рассказууд 2012 ондо гараhан «Таёжная, озёрная,степная» гэжэ 15 боти номууд соо ороо.
«Залуу уран зохёолшын рассказуудые уншаhан хүн бүхэн тэрэнэй бэшэлгын шэнжые,буряад литературада байгаагүй маягые онсолон тэмдэглэhэн юм. Илангаяа американ зохёолшо Эрнест Миллер Хемингуэй, немец бэшээшэ Эрих Мария Ремарк мэтын баруунай болон ородой уран зохёолшо И.А.Бунин гэхэ зэргын оюун бэлигтэнэй маягые hануулна» гэжэ Александр Жамбалдоржиев, Цэрэн-Анчик Дугар-Нимаев тэмдэглээ агша hэн.
Тиихэдэ уран шүлэгшэ Булат Жанчипов нүхэр тухайгаа иигэжэ бэшэhэн байдаг: «Ким Цыденов эдир наhанhаа захалжа, уран зохёолой, эрдэм ухаанай номуудые элбэгээр уншаhан, шудалhан, олон юумэ hониноор хөөрэжэ, тайлбарилжа үгэдэг, үргэн мэдэсэтэй, бэлэдхэл ехэтэй хүн байгаа. Алтан дэлхэйдэ эдлэхэ ажабайдалай эхин-бага наhаяа арюунаар дурсажа, дулааханаар түүрээхэ гээшэ оюун бодолой, сагаан hэшхэлэй хэрэг даа. Ким Цыденов эгээл тиимэ бодолтой, hэшхэлтэй, үшөө тиигээд оюун мэдэрэлэй бэлигтэй хүн байгаа. Ким Цыденов зохёолнууд соогоо гол түлэб хүнэй наhанай арюухан үглөөе, тэрэнэй шүүдэртэй ногоон зүлгэ хаhые эхэ байгаалиингаа энгэртэ мэшэеэн хаража, оюун бэлигэйнгээ мэдэрэлээр түрэл арадтаа түүрээжэ эхилhэн ябаал...».
Ким Шогдопович Цыденов һүүлэй үедэ түрэл нютаг тухайгаа томохон зохёол бэшэхэ гэжэ бэлэдхэлэй хүдэлмэри ябуулжа байтараа түргэн үбшэндэ нэрбэгдэжэ, тэрэ хүсэлөө бэелүүлжэ үрдеэгүй. Оройдоол 34 наhандаа Ким Шогдопович Цыденов энэ дэлхэйтэй хахасаа бэлэй...