Ниитын, улас түрын зүтхэлтэн
Нацов (Шойжелов) Сырен
Сырен Нацов — буряад большевик, улас түрын асуудалаар тусхай баримта бэшэгшэ, Монголдо ба Тувада болоһон үндэһэ яһатанай эрхэ сүлөөгэй хүдэлөөнэй ажал ябуулагша, МНРП-гэй ба ревсомолой түүхын шэнжэлэгшэ, дипломат, Коминтернын ба КИМ-эй эдэбхитэн, компартиин үнэн сэхэ гэшүүн. Хубисхалда эсэргүү харша бодолтой панмонголист гэжэ гэмнэгдээд, 1938 ондо алуулаа, 1959 ондо сагааруулагдаа.
Сырен Рабданович Нацов Түнхэнэй аймагай Улбагай тосхондо 1898 ондо түрэһэн юм. Нютагайнгаа ябаган багшада эгээ түрүүн үзэг бэшэгтэ һураа. Тэрэ сагта хубисхалай номнол олон зондо тарааһанай түлөө Сибирь руу сүлэлгэдэ эльгээгдэһэн Василий Алексеевич Денисовтэй уулзалга Сырен Нацовай хараа бодолдо нүлөөлһэн юм. Сырен Денисовтэнэй гэр бүлэтэй харилсаатай байжа, гэрэйнь номой санһаа Герценэй, Чернышевскийн, Добролюбовай номуудые уншадаг байгаа. Тэрэ үеын засаг түрэдэ эсэргүү бодолтой байһан хүнүүд арад зоной һанаа бодолдо хубисхалай үзэл бодомжо шадал соогоо түрүүлээ.
Сырен Нацов 1917-1918 онуудта Түнхэнэй аймагай хэлхеэ холбооной — телеграфна таһагта хүдэлөө. Эндэ тэрэ РКП(б)-гэй гэшүүн болоно.Тиигээд большевик партиин дэргэдэ тэрэнэй олонииитын политическэ ажаябуулгань эхилһэн юм. Эдэбхитэй ба үнэн сэхэ партиин гэшүүн Сырен Шойжелов (һүүлдэнь алдар нэрэеэ Нацов гэжэ хубилгаһан) 1920 ондо Түнхэнэй аймагай РКП(б)-гэй секретарь болоно. Буряад орондо хүдэлхэ хүсэл бодолынь хүсэлдөөөгүй, 1920 ондо тэрэ Эрхүүгэй телеграфай политкомиссараар томилогдоо һэн. Большевик парти өөрынгөө үзэмжөөр гэшүүдээ элдэб тээшэнь хүдэлхыень эльгээдэг байгаа. Нацов 5-дахи армиин дэргэдэхи Эрхүүгэй паритийна һургуули дүүргээ. Партиин Эрхүүгэй губерниин хорооной үндэһэ яһатанай хэрэгүүдээр таһагые даагшаар хүдэлөө. 1921 оной хабар Алас-Дурна хизаарай секретариат Нацовые Монгол руу «Арадай намда» туһа хүргэхыень эльгээгээ. Тэрэ сагта Монголой бүхы газар дайдань интервентнүүдһээ болон сагаантанһаа сүлөөлэгдөөгүй байгаа. Баруун Монголдо үшөө шанга тулалдаанууд боложо байһан юм. Дайшалхы үйлэ хэрэгүүдтэ онсо габьяа гаргаһанайнгаа түлөө С. Нацов Улаан Тугай орденоор (Дайшалхы) шагнагдаһан байгаа. Хэнэйшье мэдэһээр, атаман Семенов, барон Унгерн, барон Врангель ба бусад сагаантанай дээдэ тушаалтай «сэрэгэй зон», һүүлдэнь 1929-1930-аад онуудта ерээдүйн маршалнууд Рокоссовский, Буденный ба СССР-эй зарим нэрэтэй, хүндэтэй сэрэгэй хүнүүд буряад болон моголшуудай дайшалхы үйлэ ушар түргөөр ойлгожо, зүб шиидхэбэри абаха сэрэгэй эрхим дээдэ зэргын шанартайень онсолон тэмдэглэдэг байгаа.
Сэхээтэн Нацов хуби заяанайнгаа табисуураар партиин гэшүүн боложо, ударидагша — идхагшын үүргэ үнэн сэхээр ябуулһан, тэрэ үеын шэглэлээр дайшалхы габьяа харуулжа, зориг ехэтэй, түрэлхиин абьяастай, эрэлхэг хүсэеэ сэрэгэй байдалда гэршэлээ.Азиин агууехэ нүүдэлшэ империин буряад, монгол, хальмаг яһатанай хүнүүд эрэлхэг зоригтой дайшалхы зантай байдаг гэжэ СССР-эй Зэбсэгтэ хүсэнүүдэй ветерануд тоолодог һэн. 40-дэхи онуудта бии болгогдоһон Дайшалхы Улаан Тугай орден Советскэ Союзай Геройн одото медальда адли шанар шэнжэтэй гэжэ тоологдодог һэн. Энэ ордендо С. Нацов хүртэһэн гэжэ дээрэ бэшээ һэмди.
1928 оной сентябрь һарада ЦК-гай ба Совнаркомой даабаряар (хүтэлбэрилэгшэнь В. И. Ленин), С. Нацов гүрэнэй Генеральна элшэн сайдаар Танну-Тува эльгээгдээ. Нэгэ доро тэрэ Коминтернын исполкомой харюусалгата даабари дүүргэдэг байгаа, МНРП-гэй дэргэдэхи ИКИИ-гэй Алас-Дурна зүгэй секретариадай зүгһөө зүблэл үгэдэг байгаа.
1926-1927 онуудта С. Нацов Улаан-Баатарта (Урга хотодо) Монголой Ревсомолой дэргэдэхи залуушуулай Коммунис интернационалай болон Тува арадай хубисхалша партиин Коминтернын түлөөлэгшэ байһан юм. 1927 оной сентябрь һарада Коминтернын Гүйсэдхэхы хороон Сырен Нацовые Уласхоорондын Ленинскэ һургуулида һурахыень эльгээгээ. Тэрэнээ дүүргээд, МНРП-гэй ЦК-гай харюусалгата секретариин тушаалда томилогдожо, дахинаа Монгол орон руу ошоно. Энэ тушаалай хажуугаар «Социализмын харгы» гэһэн сэтгүүлэй редактор, мүн түбэй «Үнэн» гэһэн гол сониной редколлегиин гэшүүнээр хүдэлөө.
1932 оной хабар Уласхоорондын Ленинскэ һургуулиин аспирантурада ороно, тэрэнэээ эрхимээр дүүргэжэ, тэндээ доцентээр ба кадрнуудай таһагые даагшаар томилогдоо.1935 оной июнь һарада Нацовые Профсоюзуудай Бүхэдэлхэйн Интернационалда кадрнуудай таһагые дааха болон багшалха эрхэтэйгээр эльгээһэн байна.1936 ондо С. Нацов Тува арадай хубисхалша партиин ЦК-гай дэргэдэхи советнигээр томилогдоно. С. А. Нацов олон жэлдэ Монголдо, Тувада, Москвада хүдэлөө. Тэрэ олон һонирхолтой хүнүүдтэй танил байгаа. Тэдэнэй дунда БМАССР-эй хүтэлбэрилэгшэдэй нэгэн М. И. Амагаев байгаа. 1937 оной ноябриин 11-дэ Уласхоорондын Ленинскэ һургуулида Генрихсон гэһэн нэрэ обогтой хүнһээ бэшэг ороо. Тэрээн соонь иигэжэ хэлэгдэнэ: «Мүнөөдэр, 1937 оной ноябриин 11-дэ, Зүүн зүгэй шэгжэлэлгын Ленинградай институдай анханай ректор М. И. Амагаев арадай дайсан гэжэ тушаагдаа, тиимэһээ парткомитедтэ Амагаев нүхэр Нацовай дүтын танил хүн гэжэ дуулгаха байнаб. Би Радовай (Ринчиногой) байрын таһалгын хажууда байдаг байгааб. Нэгэтэ бэшэ Амагаевай Москва ерэхэдэ Нацов халуунаар угтажа байһыень харагша һэнби.» Тэрэ сагта иимэрхүү бэшэгүүд гүрэн түрын захиргаанай газарнуудта ородог байгаа, юуб гэхэдэ тэрэ үедэ гүрэн түрэ «Политическэ һэримжэтэй байлгые» дэмжэдэг һэн.
Сталин 1924 ондо өөрынгөө диктатура тогтоогоод, «арадай дайсадай» хойноһоо тагнуул нэгжүүл хүүлэжэ эхилээ. Сталин тэрэ сагта хүниие гүрдэлгэ мүрдэлгэ дээрэ үндэһэ һуури баримталһан засаг түрэ байгуулаа. 1937-1940 онуудай үеэр засагай талаар нюуса хүдэлөөнэй эхилээд байхада, зоной дунда хэсүү, хүндэ байдал тогтожо, атаархал, худал хуурмаг дэлгэржэ, бэе бэеэ хоблохо, нюуса бэшэгүүдые бэшэжэ, бэе бэеэ тушааха ушарнууд дэлгэрээ. С. Нацов Туваһаа Москва 1938 оной август һарада бусахадаа, абаһаар тушаагдаад, хубисхалда эсэргүү панмонгольско эмхи байгуулһанай түлөө гэмнэгдээд, 1941 оной июль һара соо Коммунарка гэһэн һууринай хажууда буудуулжа алуулаа. С. Нацов 1957 ондо сагааруулагдаа.
Сырен Рабданович Нацов Түнхэнэй аймагай Улбагай тосхондо 1898 ондо түрэһэн юм. Нютагайнгаа ябаган багшада эгээ түрүүн үзэг бэшэгтэ һураа. Тэрэ сагта хубисхалай номнол олон зондо тарааһанай түлөө Сибирь руу сүлэлгэдэ эльгээгдэһэн Василий Алексеевич Денисовтэй уулзалга Сырен Нацовай хараа бодолдо нүлөөлһэн юм. Сырен Денисовтэнэй гэр бүлэтэй харилсаатай байжа, гэрэйнь номой санһаа Герценэй, Чернышевскийн, Добролюбовай номуудые уншадаг байгаа. Тэрэ үеын засаг түрэдэ эсэргүү бодолтой байһан хүнүүд арад зоной һанаа бодолдо хубисхалай үзэл бодомжо шадал соогоо түрүүлээ.
Сырен Нацов 1917-1918 онуудта Түнхэнэй аймагай хэлхеэ холбооной — телеграфна таһагта хүдэлөө. Эндэ тэрэ РКП(б)-гэй гэшүүн болоно.Тиигээд большевик партиин дэргэдэ тэрэнэй олонииитын политическэ ажаябуулгань эхилһэн юм. Эдэбхитэй ба үнэн сэхэ партиин гэшүүн Сырен Шойжелов (һүүлдэнь алдар нэрэеэ Нацов гэжэ хубилгаһан) 1920 ондо Түнхэнэй аймагай РКП(б)-гэй секретарь болоно. Буряад орондо хүдэлхэ хүсэл бодолынь хүсэлдөөөгүй, 1920 ондо тэрэ Эрхүүгэй телеграфай политкомиссараар томилогдоо һэн. Большевик парти өөрынгөө үзэмжөөр гэшүүдээ элдэб тээшэнь хүдэлхыень эльгээдэг байгаа. Нацов 5-дахи армиин дэргэдэхи Эрхүүгэй паритийна һургуули дүүргээ. Партиин Эрхүүгэй губерниин хорооной үндэһэ яһатанай хэрэгүүдээр таһагые даагшаар хүдэлөө. 1921 оной хабар Алас-Дурна хизаарай секретариат Нацовые Монгол руу «Арадай намда» туһа хүргэхыень эльгээгээ. Тэрэ сагта Монголой бүхы газар дайдань интервентнүүдһээ болон сагаантанһаа сүлөөлэгдөөгүй байгаа. Баруун Монголдо үшөө шанга тулалдаанууд боложо байһан юм. Дайшалхы үйлэ хэрэгүүдтэ онсо габьяа гаргаһанайнгаа түлөө С. Нацов Улаан Тугай орденоор (Дайшалхы) шагнагдаһан байгаа. Хэнэйшье мэдэһээр, атаман Семенов, барон Унгерн, барон Врангель ба бусад сагаантанай дээдэ тушаалтай «сэрэгэй зон», һүүлдэнь 1929-1930-аад онуудта ерээдүйн маршалнууд Рокоссовский, Буденный ба СССР-эй зарим нэрэтэй, хүндэтэй сэрэгэй хүнүүд буряад болон моголшуудай дайшалхы үйлэ ушар түргөөр ойлгожо, зүб шиидхэбэри абаха сэрэгэй эрхим дээдэ зэргын шанартайень онсолон тэмдэглэдэг байгаа.
Сэхээтэн Нацов хуби заяанайнгаа табисуураар партиин гэшүүн боложо, ударидагша — идхагшын үүргэ үнэн сэхээр ябуулһан, тэрэ үеын шэглэлээр дайшалхы габьяа харуулжа, зориг ехэтэй, түрэлхиин абьяастай, эрэлхэг хүсэеэ сэрэгэй байдалда гэршэлээ.Азиин агууехэ нүүдэлшэ империин буряад, монгол, хальмаг яһатанай хүнүүд эрэлхэг зоригтой дайшалхы зантай байдаг гэжэ СССР-эй Зэбсэгтэ хүсэнүүдэй ветерануд тоолодог һэн. 40-дэхи онуудта бии болгогдоһон Дайшалхы Улаан Тугай орден Советскэ Союзай Геройн одото медальда адли шанар шэнжэтэй гэжэ тоологдодог һэн. Энэ ордендо С. Нацов хүртэһэн гэжэ дээрэ бэшээ һэмди.
1928 оной сентябрь һарада ЦК-гай ба Совнаркомой даабаряар (хүтэлбэрилэгшэнь В. И. Ленин), С. Нацов гүрэнэй Генеральна элшэн сайдаар Танну-Тува эльгээгдээ. Нэгэ доро тэрэ Коминтернын исполкомой харюусалгата даабари дүүргэдэг байгаа, МНРП-гэй дэргэдэхи ИКИИ-гэй Алас-Дурна зүгэй секретариадай зүгһөө зүблэл үгэдэг байгаа.
1926-1927 онуудта С. Нацов Улаан-Баатарта (Урга хотодо) Монголой Ревсомолой дэргэдэхи залуушуулай Коммунис интернационалай болон Тува арадай хубисхалша партиин Коминтернын түлөөлэгшэ байһан юм. 1927 оной сентябрь һарада Коминтернын Гүйсэдхэхы хороон Сырен Нацовые Уласхоорондын Ленинскэ һургуулида һурахыень эльгээгээ. Тэрэнээ дүүргээд, МНРП-гэй ЦК-гай харюусалгата секретариин тушаалда томилогдожо, дахинаа Монгол орон руу ошоно. Энэ тушаалай хажуугаар «Социализмын харгы» гэһэн сэтгүүлэй редактор, мүн түбэй «Үнэн» гэһэн гол сониной редколлегиин гэшүүнээр хүдэлөө.
1932 оной хабар Уласхоорондын Ленинскэ һургуулиин аспирантурада ороно, тэрэнэээ эрхимээр дүүргэжэ, тэндээ доцентээр ба кадрнуудай таһагые даагшаар томилогдоо.1935 оной июнь һарада Нацовые Профсоюзуудай Бүхэдэлхэйн Интернационалда кадрнуудай таһагые дааха болон багшалха эрхэтэйгээр эльгээһэн байна.1936 ондо С. Нацов Тува арадай хубисхалша партиин ЦК-гай дэргэдэхи советнигээр томилогдоно. С. А. Нацов олон жэлдэ Монголдо, Тувада, Москвада хүдэлөө. Тэрэ олон һонирхолтой хүнүүдтэй танил байгаа. Тэдэнэй дунда БМАССР-эй хүтэлбэрилэгшэдэй нэгэн М. И. Амагаев байгаа. 1937 оной ноябриин 11-дэ Уласхоорондын Ленинскэ һургуулида Генрихсон гэһэн нэрэ обогтой хүнһээ бэшэг ороо. Тэрээн соонь иигэжэ хэлэгдэнэ: «Мүнөөдэр, 1937 оной ноябриин 11-дэ, Зүүн зүгэй шэгжэлэлгын Ленинградай институдай анханай ректор М. И. Амагаев арадай дайсан гэжэ тушаагдаа, тиимэһээ парткомитедтэ Амагаев нүхэр Нацовай дүтын танил хүн гэжэ дуулгаха байнаб. Би Радовай (Ринчиногой) байрын таһалгын хажууда байдаг байгааб. Нэгэтэ бэшэ Амагаевай Москва ерэхэдэ Нацов халуунаар угтажа байһыень харагша һэнби.» Тэрэ сагта иимэрхүү бэшэгүүд гүрэн түрын захиргаанай газарнуудта ородог байгаа, юуб гэхэдэ тэрэ үедэ гүрэн түрэ «Политическэ һэримжэтэй байлгые» дэмжэдэг һэн.
Сталин 1924 ондо өөрынгөө диктатура тогтоогоод, «арадай дайсадай» хойноһоо тагнуул нэгжүүл хүүлэжэ эхилээ. Сталин тэрэ сагта хүниие гүрдэлгэ мүрдэлгэ дээрэ үндэһэ һуури баримталһан засаг түрэ байгуулаа. 1937-1940 онуудай үеэр засагай талаар нюуса хүдэлөөнэй эхилээд байхада, зоной дунда хэсүү, хүндэ байдал тогтожо, атаархал, худал хуурмаг дэлгэржэ, бэе бэеэ хоблохо, нюуса бэшэгүүдые бэшэжэ, бэе бэеэ тушааха ушарнууд дэлгэрээ. С. Нацов Туваһаа Москва 1938 оной август һарада бусахадаа, абаһаар тушаагдаад, хубисхалда эсэргүү панмонгольско эмхи байгуулһанай түлөө гэмнэгдээд, 1941 оной июль һара соо Коммунарка гэһэн һууринай хажууда буудуулжа алуулаа. С. Нацов 1957 ондо сагааруулагдаа.