Хүдөөгэй соёл
Елена Цыбикжапова: «Эндэл хүсэтэй дуунай аялга зэдэлнэ»
3 марта 2021
3529
1936 оной хабар, 85 жэлэй саана, Түнхэндэ Мүнхэ Сарьдагай нэрэмжэтэ уран зохёолой нэгэдэл байгуулагдаа hэн
Нэгэдэлэй гэшүүн уянгата поэт Елена Цыбикжапова тухай хөөрэхэмнай.
Ая гангата үргэн талаяа, адуушан эсэгынгээ hургаhан ардагай түбэрөөе, Түгнын сагаан hүнинүүдые түүрээн магтаhаар, уянгата поэт Елена Цыбикжапова буряад уран зохёолдо ороhон байна.
«Буусаяа магтажа, булжамуурхан шубуундал дуулаалби», «Эреэхэн добоёо, эмнигхэн бороёо эльгэлжэ халуунаар дуулаалби», гэжэ жаргалтай эдир бага наhан тухайгаа дурсаха зуураа, поэт хайрата эсэгынгээ дүрые морин эрдэниин нангин дүрэтэй, уран бэлигэй Хии мориной hүлдэ-дүрэтэй холбон зураглана:
...Арбаадтайхан намайгаа гүйгөөшынгөө
нюрганда hуулгаад,
Абамни хэлээ: «Бү ай, унаашье хадаш,
мориншни дэлhээ дэбдихэ».
Түгнынгөө гүн сагаан уудам руу залаад,
Томоотойхон намдаа барюулаа бэлэй
хазаарайнгаа жолоо.
...Түгнынгөө уужам, сэлгеэ, дуулим
тала дайдаарнь
Табгайн хурданиие мэдүүлэн
хиидэжэл ябаа hэм.
Түрэhэн, үдэhэн газар уhаяа магтажа,
анхан тиихэдэ дуулаа бэлэйлби.
(«Абынгаа үгэhөө гараагүй бэлэйб даа»).
Мухар-Шэбэрэй аймагай Зандин нютагта түрэhэн Елена Цыбикжапова Суулгын дунда hургуулиин hүүлээр Улаан-Үдын культпросветучилищи, Зүүн Сибириин гүрэнэй соёлой дээдэ hургуули дүүргээ. Загарайн аймагта арадай театрай режиссероор, Түнхэнэй аймагта «Саяан» ансамблиин агитбригадые хүтэлэгшөөр ажаллаа. «Саяан» ансамбльтай хамта али олон харалгануудта, ехэ наадануудта амжалтатай хабаадаа hэн.
1996 ондо Д.Банзаровай нэрэмжэтэ Буряадай Гүрэнэй Ехэ hургуули заочноор дүүргээд, Хужарай дунда hургуулида буряад хэлэ ба литература заана. Зохёохы түрүү ажалайнгаа түлөө Буряад Уласай Арадай Хуралай, Эрдэм hуралсалай яаманай Хүндэлэлэй Тэмдэгүүдээр шагнагдаhан, «Ород Уласай ниитэ hуралсалай хүндэтэ ажалшан» гэhэн нэрэ зэргэдэ хүртэhэн Е.Г.Цыбикжапова Буряад ороной эрхим багшанарай тоодо ородог. 2019 ондо hургуулида арадай аман зохёолой, гар урлалай гэр-музей байгуулагдаа. Хужарта аймаг соогоо суутай аман зохёолой «Мүнхэ Бадар» ансамбль 2020 ондо шэнэлэгдэhэн уужам салуу Соёлойнгоо байшан соо ажалаа ябуулдаг.
Буряадай арадай поэт Цырендулма Дондогойн үүсхэлээр «Буряад үнэн» сониндо байгуулагдаhан «Хонхо» гэжэ тусхай хуудаhанда тэрэ үедэ hургуулиин шаби байhан Елена Цыбикжаповагай түрүүшын туршалганууд хэблэгдээ hэн. 1977 ондо «Залуу наhанай охин» гэжэ гаршагтай эхилэн бэшэгшэдэй хамтын суглуулбарида шүлэгүүдынь нара хараhан байна. 1979 ондо шүлэгүүдынь «Байгал» сэтгүүлдэ хэблэгдээ.
2009 ондо «Буряад үнэн» Хэблэлэй байшанда «Ая гангата Түгнэмни» гэhэн гаршагтай шүлэгүүдэйнь түрүүшын ном барлагдаа. Хоёр жэл болоод, «Түгнын сагаан hүнинүүд» гэжэ номынь нара хараба. Энээнэй hүүлээр «Би талын басаганби», «Түнхэн эжын хүрьhэн дулаан» гэhэн номууд hубарин гараhан байна.
Түнхэндэ Таhархай нютагhаа гарбалтай Базаржап Лыксыкович Будаевтай гуламтаяа нэгэдүүлжэ, айл болоод, хоёр хүбүүн үриие альган дээрээ үргөө. Базаржап Лыксыкович нүхэрынь Хужарта участково врачай тушаалда олон жэлдэ хүдэлнэ. Чингис, Баатар хүбүүдынь эсэгынгээ жэшээгээр баhа эмшэнэй мэргэжэл шэлэhэн юм.
Үргэн талата Түгнэ үндэр хадата Түнхэн хоёрые уянгата шүлэгүүд соогоо Елена Цыбикжапова магтан түүрээгээ. Түбшэн даруу худа урагуудай таhаршагүй холбоо, түүдэг тойрожо ёохорлоhон шэнэ урагуудай талархалтай нүхэд болоhон тухай баяр халима мүрнүүд:
Түгнэ, Түнхэн — табгайта адуутай,
Түргэн урасхалта уhа голнуудтай.
Тангилхан сарюун шарайтай,
Талархал халуун нүхэдтэй.
Түгнэ, Түнхэн — хонин төөлэйтэй,
Тооложо барашагүй баян хэшэгтэй.
Түрэдөө угтаhан урагуудтай,
Тогооной хорзо ундатай.
(«Түгнэ, Түнхэн — түбиие тойроhон аймагууд»)
«Бүргэд халуун шуhатай» Түнхэн зоной абари зангые, сэдьхэлэй hэшхэл, урма зоригые уянгатуулан зураглаhан hайхан мүрнүүдтэй шүлэгhөө хэhэг уншая:
Бурхан баабайдаа зальбаржа,
Буха Ноёндоо шүтэдэг,
Хонгоодор угаа магтажа,
Хори буряадаа хүндэлдэг —
хадын хүбүүд.
Мүрэн голдоо мүргэжэ,
Мүнхэ-Һарьдагтаа hүгэдэдэг.
Хэнгэргэдээл омогоор хүүежэ
Хүсэ хабатай ябадаг —
хадын хүбүүд.
Ангай мүрөөр дабшажа,
Ара Хангайдаа эльгэлдэг,
Үргэдэйдөө зундаа зуhажа,
Үхэр буруунуудаа тобиржуулдаг —
хадын хүбүүд.
...Үнэншэ сэхэ зантай
Үетэн нүхэдөөрөө урмашадаг,
Бэлигтэй, эрдэмтэй, шадалтай,
Бэрхэ хүбүүдээ дэмжэдэг —
хадын хүбүүд.
(«Хадын хүбүүд»)
Цыбжит Цыбикжаповна эжыдээ, Гончик Будаевич абадаа, Елизавета Гончиковна эгэшэдээ, дүүнэртээ олон шүлэг зорюулаа: «Аба, эжыгээ магтанаб», «Далай шэнги сэдьхэлтэй эжымнил даа», «Эгэшэмни», «Аба эжым бэлэг даа», «Эжымни hүүлшын захяа», «Одхон дүүхэймни» болон бусад.
Гэр бүлэдөө жаргалтай эхэнэрэй, уян зөөлэн сэдьхэлтэй эжын, ашанарай амта абаhан хүндэтэ теэбиин дүрэ поэдэй шүлэгүүд соо мүндэлнэ:
Ашанарни, эндэл таабайнтнай
түрэhэн бууса.
Ашанарни, эндэл абанарайтнай
дулаан гуламта.
Ашанарни, эндэл ганса
Алтан Мундарга!
Ашанарни, эндэл онсо
hайхан сэдьхэл хүлгэнэ.
Ашанарни, эндэл хаданууд
хүтэрэлдөөд жэрылдэнэ.
Ашанарни, эндэл намартаа
буга гоёор урамдана.
Ашанарни, эндэл, ууладаа
сагаан дали сэсэглэнэ.
Ашанарни, эндэл хүсэтэй
дуунай аялга зэдэлнэ...
(«Ашанарни»)
Буряад ёhо заншал сахидаг, хүгшэрhэн хадам эхэ эсэгэеэ найжалха ажалые ашаан гэжэ hанангүй, харин буян гэжэ сэдьхэдэг бэри хүнэй hайхан дүрэ энэ шүлэг соо элирнэл даа:
Ашата сэсэн абыешни
Альган дээрээ үргэхэлби.
Гамтай hайхан эжыешни
Гар дээрээ үргэхэлби.
Зутараан сайень шанажа,
Зузаан олбог дэбдихэлби,
Дуратай эдеэень бэлдэхэлби,
Дуран соохононь байлгахалби.
Үгын зөөлэниие хэлэхэлби,
Үхин зангаар найжалхалби.
Басаганиинь шэнгеэр эрхэлхэлби,
Буян хэшэгтэнь хүртэхэлби.
(«Үргэхэлби»)
Гуурhа нэгэтэ аха, эгэшэ нүхэдтөө, айл хүршэнэртөө зорюулhан шүлэгүүд олон. Анхан залуухан бэри буужа ерэхэдэнь, аhан ехээр хөөршөөжэ туhалhан арадай уран зохёолшо Балдан Насанович Ябжановай мүнхэ дурасхаалда зорюулhан ехэ шүлэгhөө хэhэг уншая:
Нютагайнгаа зөөлэхэн хүрьhэн соо
үлгыдүүлжэ амарыш даа.
Бэеэ шэнээр урилжа,
хүбүүн боложо түрыш даа.
...Ажалша, зүрхэтэй,
асари хүсэтэй ябааш!
Айл зондоо хүндэ ехэтэй ажаhуугааш.
Нүхэдэйнгөө түлөө улаан голhоонь оролдоош!
Нүхэсэлэй халуун урма баяраар гэрэлтээш!
...Хэhэн ажалшни, бэшэhэн зохёолнуудшни
Хүбүун шиниингээ нэрые «Зоной хэшэг»
соогуур махуулнал.
Эдирхэн Майтагсаан хүбүугээ
эжынь угтанал.
Хээрэ наадаhан шамайгаа «Хэрмэшэш»
эрхэлжэ хүлеэнэл.
Харьялhан Эрхүүгэй эрьюулгэhээ
«Паандаршни» абарнал.
«Зол Шор» хоёрые амасажа,
хара сагаанай дундуур зүдхэхэдэшни,
Зоной хүбүүн байhаншни элиржэ,
бэлигшни аршаандал сэсэрнэл.
Үетэн залуу халаанай hудаhаарнь харьялжа,
шинии сэдьхэл дууланал!
Нютагайнгаа зөөлэхэн хүрьhэн соо
hанаа тэгшэхэн амарыш даа...
Ум ма ни бад мэ хум!
(«Амарыш даа»)
Эдир солгёон наhанайнгаа дууша нүхэр, арадай поэт Галина Базаржапова-Дашеевада зорюулhан шүлэгhөө хэhэг уншаябди:
...Олохон жэлнүүдтэ шамаяа үгылжэ,
Омогхон зүрхэм дуудадаг байгаал.
Дуунайм задарюун аялгаhаа hэрижэ,
Дууша шамаяа танижа баясаал.
Гурбан жэлдэ унуулаагүй үреэмни
Газаамни ерээд үүрhэжэ инсагаалаал.
Гушан жэлдэ уулзаагүй нүхэрни
Гургалдайдал гургажа досоохиим урбуулаал.
Хани нүхэсэлэй халуун элшэ
Хэрэгтэй намдаш хододоо байгаал.
Дэлгэр сэдьхэлэйш дорюун эршэ
Дэлэнтэй харгыдам газаршан байгаал...
(«Дэлгэр сэдьхэл»)
2018 ондо «Түбидэ мүнхэ түрэл уянга» гэhэн номтоймни танилсалга болоходо, Түнхэнhөө бүлэг багшанар морилжо, Үндэhэтэнэй номой сангай танхим соо амаршалгын халуун үгэнүүдые хэлэжэ, намайе ехэ баярлуулаа бэлэй. Елена Гончиковна Мүнхэ Сарьдагай нэрэмжэтэ уран зохёолой нэгэдэлэй зүгhөө дали ургуулма дорюун hайхан, сэдьхэл хужарлуулма уян мүрнүүдые зорюулhыень мартагшагүйб.
Дээдын гүн сагаан шэнжэ шанар багтааhан буряад арадаймнай буянта hэшхэл тухай «Буряад хүнэй сэдьхэл» гэжэ шүлэгөөрнь энэ хөөрөөгөө дүүргэхэмни:
Буряад хүнэй сэдьхэлhээ
баян юумэн бии юм аал?
Борохон добынгоо жэргэмэлэй
жэрьехые шагнажа хүхихэ.
Борогшо гүүнэй унагые
зохидшоожо хөөршөөхэ.
...Бууралхан аба эжыгээ
бурхандал hанаха.
Багынгаа нүхэдтөө мээхэй
дулаанаар түшэглэхэ.
Бусад ондоош яhатанда
талархалаа мэдүүлхэ.
...Ая гангата тоонтоёо
зүүдэндээ ооглоhоор hэрихэ.
Ангир шарахан шубуудаа
алтарганатаяа магтажа дуулаха.
Аян замда ябаhан үхибүүдээ
амин голтоёо сэгнэхэ.
Аха дүүнэр, түрэл зоноо
аргагүйгөөр хүндэлхэ.
Айл аймаг, хүршэнэртэеэ
эбтэй эетэй hууха.
Буян хэшэг аахарайлан,
үхэр малаа үдхэхэ.
Бусадые дүмэжэ хайрлан,
hүүлшынхиеэ үгэхэ.
Буряад хүнэй сэдьхэлhээ
баян юумэн бии юм аал?!
Хонгёохон наhандаа уран дууша бэлигээ элирүүлhэн Елена Цыбикжапова халуун альган соогоо алтан гуурhаяа адхажа, арюун шүлэгүүдээ бэшэжэл ябана. Түнхэн hайхан дайдада носооhон гал гуламтынтнай ошо дүлэнэйнь хүбхэлзэн хүүетэр, уншагшадай хүрин зүрхэнэй хайлажа уяртар аялга дуунтнай, уян шүлэгүүдтнай ханхинаг гээд хүсэе.
Ая гангата үргэн талаяа, адуушан эсэгынгээ hургаhан ардагай түбэрөөе, Түгнын сагаан hүнинүүдые түүрээн магтаhаар, уянгата поэт Елена Цыбикжапова буряад уран зохёолдо ороhон байна.
«Буусаяа магтажа, булжамуурхан шубуундал дуулаалби», «Эреэхэн добоёо, эмнигхэн бороёо эльгэлжэ халуунаар дуулаалби», гэжэ жаргалтай эдир бага наhан тухайгаа дурсаха зуураа, поэт хайрата эсэгынгээ дүрые морин эрдэниин нангин дүрэтэй, уран бэлигэй Хии мориной hүлдэ-дүрэтэй холбон зураглана:
...Арбаадтайхан намайгаа гүйгөөшынгөө
нюрганда hуулгаад,
Абамни хэлээ: «Бү ай, унаашье хадаш,
мориншни дэлhээ дэбдихэ».
Түгнынгөө гүн сагаан уудам руу залаад,
Томоотойхон намдаа барюулаа бэлэй
хазаарайнгаа жолоо.
...Түгнынгөө уужам, сэлгеэ, дуулим
тала дайдаарнь
Табгайн хурданиие мэдүүлэн
хиидэжэл ябаа hэм.
Түрэhэн, үдэhэн газар уhаяа магтажа,
анхан тиихэдэ дуулаа бэлэйлби.
(«Абынгаа үгэhөө гараагүй бэлэйб даа»).
Мухар-Шэбэрэй аймагай Зандин нютагта түрэhэн Елена Цыбикжапова Суулгын дунда hургуулиин hүүлээр Улаан-Үдын культпросветучилищи, Зүүн Сибириин гүрэнэй соёлой дээдэ hургуули дүүргээ. Загарайн аймагта арадай театрай режиссероор, Түнхэнэй аймагта «Саяан» ансамблиин агитбригадые хүтэлэгшөөр ажаллаа. «Саяан» ансамбльтай хамта али олон харалгануудта, ехэ наадануудта амжалтатай хабаадаа hэн.
1996 ондо Д.Банзаровай нэрэмжэтэ Буряадай Гүрэнэй Ехэ hургуули заочноор дүүргээд, Хужарай дунда hургуулида буряад хэлэ ба литература заана. Зохёохы түрүү ажалайнгаа түлөө Буряад Уласай Арадай Хуралай, Эрдэм hуралсалай яаманай Хүндэлэлэй Тэмдэгүүдээр шагнагдаhан, «Ород Уласай ниитэ hуралсалай хүндэтэ ажалшан» гэhэн нэрэ зэргэдэ хүртэhэн Е.Г.Цыбикжапова Буряад ороной эрхим багшанарай тоодо ородог. 2019 ондо hургуулида арадай аман зохёолой, гар урлалай гэр-музей байгуулагдаа. Хужарта аймаг соогоо суутай аман зохёолой «Мүнхэ Бадар» ансамбль 2020 ондо шэнэлэгдэhэн уужам салуу Соёлойнгоо байшан соо ажалаа ябуулдаг.
Буряадай арадай поэт Цырендулма Дондогойн үүсхэлээр «Буряад үнэн» сониндо байгуулагдаhан «Хонхо» гэжэ тусхай хуудаhанда тэрэ үедэ hургуулиин шаби байhан Елена Цыбикжаповагай түрүүшын туршалганууд хэблэгдээ hэн. 1977 ондо «Залуу наhанай охин» гэжэ гаршагтай эхилэн бэшэгшэдэй хамтын суглуулбарида шүлэгүүдынь нара хараhан байна. 1979 ондо шүлэгүүдынь «Байгал» сэтгүүлдэ хэблэгдээ.
2009 ондо «Буряад үнэн» Хэблэлэй байшанда «Ая гангата Түгнэмни» гэhэн гаршагтай шүлэгүүдэйнь түрүүшын ном барлагдаа. Хоёр жэл болоод, «Түгнын сагаан hүнинүүд» гэжэ номынь нара хараба. Энээнэй hүүлээр «Би талын басаганби», «Түнхэн эжын хүрьhэн дулаан» гэhэн номууд hубарин гараhан байна.
Түнхэндэ Таhархай нютагhаа гарбалтай Базаржап Лыксыкович Будаевтай гуламтаяа нэгэдүүлжэ, айл болоод, хоёр хүбүүн үриие альган дээрээ үргөө. Базаржап Лыксыкович нүхэрынь Хужарта участково врачай тушаалда олон жэлдэ хүдэлнэ. Чингис, Баатар хүбүүдынь эсэгынгээ жэшээгээр баhа эмшэнэй мэргэжэл шэлэhэн юм.
Үргэн талата Түгнэ үндэр хадата Түнхэн хоёрые уянгата шүлэгүүд соогоо Елена Цыбикжапова магтан түүрээгээ. Түбшэн даруу худа урагуудай таhаршагүй холбоо, түүдэг тойрожо ёохорлоhон шэнэ урагуудай талархалтай нүхэд болоhон тухай баяр халима мүрнүүд:
Түгнэ, Түнхэн — табгайта адуутай,
Түргэн урасхалта уhа голнуудтай.
Тангилхан сарюун шарайтай,
Талархал халуун нүхэдтэй.
Түгнэ, Түнхэн — хонин төөлэйтэй,
Тооложо барашагүй баян хэшэгтэй.
Түрэдөө угтаhан урагуудтай,
Тогооной хорзо ундатай.
(«Түгнэ, Түнхэн — түбиие тойроhон аймагууд»)
«Бүргэд халуун шуhатай» Түнхэн зоной абари зангые, сэдьхэлэй hэшхэл, урма зоригые уянгатуулан зураглаhан hайхан мүрнүүдтэй шүлэгhөө хэhэг уншая:
Бурхан баабайдаа зальбаржа,
Буха Ноёндоо шүтэдэг,
Хонгоодор угаа магтажа,
Хори буряадаа хүндэлдэг —
хадын хүбүүд.
Мүрэн голдоо мүргэжэ,
Мүнхэ-Һарьдагтаа hүгэдэдэг.
Хэнгэргэдээл омогоор хүүежэ
Хүсэ хабатай ябадаг —
хадын хүбүүд.
Ангай мүрөөр дабшажа,
Ара Хангайдаа эльгэлдэг,
Үргэдэйдөө зундаа зуhажа,
Үхэр буруунуудаа тобиржуулдаг —
хадын хүбүүд.
...Үнэншэ сэхэ зантай
Үетэн нүхэдөөрөө урмашадаг,
Бэлигтэй, эрдэмтэй, шадалтай,
Бэрхэ хүбүүдээ дэмжэдэг —
хадын хүбүүд.
(«Хадын хүбүүд»)
Цыбжит Цыбикжаповна эжыдээ, Гончик Будаевич абадаа, Елизавета Гончиковна эгэшэдээ, дүүнэртээ олон шүлэг зорюулаа: «Аба, эжыгээ магтанаб», «Далай шэнги сэдьхэлтэй эжымнил даа», «Эгэшэмни», «Аба эжым бэлэг даа», «Эжымни hүүлшын захяа», «Одхон дүүхэймни» болон бусад.
Гэр бүлэдөө жаргалтай эхэнэрэй, уян зөөлэн сэдьхэлтэй эжын, ашанарай амта абаhан хүндэтэ теэбиин дүрэ поэдэй шүлэгүүд соо мүндэлнэ:
Ашанарни, эндэл таабайнтнай
түрэhэн бууса.
Ашанарни, эндэл абанарайтнай
дулаан гуламта.
Ашанарни, эндэл ганса
Алтан Мундарга!
Ашанарни, эндэл онсо
hайхан сэдьхэл хүлгэнэ.
Ашанарни, эндэл хаданууд
хүтэрэлдөөд жэрылдэнэ.
Ашанарни, эндэл намартаа
буга гоёор урамдана.
Ашанарни, эндэл, ууладаа
сагаан дали сэсэглэнэ.
Ашанарни, эндэл хүсэтэй
дуунай аялга зэдэлнэ...
(«Ашанарни»)
Буряад ёhо заншал сахидаг, хүгшэрhэн хадам эхэ эсэгэеэ найжалха ажалые ашаан гэжэ hанангүй, харин буян гэжэ сэдьхэдэг бэри хүнэй hайхан дүрэ энэ шүлэг соо элирнэл даа:
Ашата сэсэн абыешни
Альган дээрээ үргэхэлби.
Гамтай hайхан эжыешни
Гар дээрээ үргэхэлби.
Зутараан сайень шанажа,
Зузаан олбог дэбдихэлби,
Дуратай эдеэень бэлдэхэлби,
Дуран соохононь байлгахалби.
Үгын зөөлэниие хэлэхэлби,
Үхин зангаар найжалхалби.
Басаганиинь шэнгеэр эрхэлхэлби,
Буян хэшэгтэнь хүртэхэлби.
(«Үргэхэлби»)
Гуурhа нэгэтэ аха, эгэшэ нүхэдтөө, айл хүршэнэртөө зорюулhан шүлэгүүд олон. Анхан залуухан бэри буужа ерэхэдэнь, аhан ехээр хөөршөөжэ туhалhан арадай уран зохёолшо Балдан Насанович Ябжановай мүнхэ дурасхаалда зорюулhан ехэ шүлэгhөө хэhэг уншая:
Нютагайнгаа зөөлэхэн хүрьhэн соо
үлгыдүүлжэ амарыш даа.
Бэеэ шэнээр урилжа,
хүбүүн боложо түрыш даа.
...Ажалша, зүрхэтэй,
асари хүсэтэй ябааш!
Айл зондоо хүндэ ехэтэй ажаhуугааш.
Нүхэдэйнгөө түлөө улаан голhоонь оролдоош!
Нүхэсэлэй халуун урма баяраар гэрэлтээш!
...Хэhэн ажалшни, бэшэhэн зохёолнуудшни
Хүбүун шиниингээ нэрые «Зоной хэшэг»
соогуур махуулнал.
Эдирхэн Майтагсаан хүбүугээ
эжынь угтанал.
Хээрэ наадаhан шамайгаа «Хэрмэшэш»
эрхэлжэ хүлеэнэл.
Харьялhан Эрхүүгэй эрьюулгэhээ
«Паандаршни» абарнал.
«Зол Шор» хоёрые амасажа,
хара сагаанай дундуур зүдхэхэдэшни,
Зоной хүбүүн байhаншни элиржэ,
бэлигшни аршаандал сэсэрнэл.
Үетэн залуу халаанай hудаhаарнь харьялжа,
шинии сэдьхэл дууланал!
Нютагайнгаа зөөлэхэн хүрьhэн соо
hанаа тэгшэхэн амарыш даа...
Ум ма ни бад мэ хум!
(«Амарыш даа»)
Эдир солгёон наhанайнгаа дууша нүхэр, арадай поэт Галина Базаржапова-Дашеевада зорюулhан шүлэгhөө хэhэг уншаябди:
...Олохон жэлнүүдтэ шамаяа үгылжэ,
Омогхон зүрхэм дуудадаг байгаал.
Дуунайм задарюун аялгаhаа hэрижэ,
Дууша шамаяа танижа баясаал.
Гурбан жэлдэ унуулаагүй үреэмни
Газаамни ерээд үүрhэжэ инсагаалаал.
Гушан жэлдэ уулзаагүй нүхэрни
Гургалдайдал гургажа досоохиим урбуулаал.
Хани нүхэсэлэй халуун элшэ
Хэрэгтэй намдаш хододоо байгаал.
Дэлгэр сэдьхэлэйш дорюун эршэ
Дэлэнтэй харгыдам газаршан байгаал...
(«Дэлгэр сэдьхэл»)
2018 ондо «Түбидэ мүнхэ түрэл уянга» гэhэн номтоймни танилсалга болоходо, Түнхэнhөө бүлэг багшанар морилжо, Үндэhэтэнэй номой сангай танхим соо амаршалгын халуун үгэнүүдые хэлэжэ, намайе ехэ баярлуулаа бэлэй. Елена Гончиковна Мүнхэ Сарьдагай нэрэмжэтэ уран зохёолой нэгэдэлэй зүгhөө дали ургуулма дорюун hайхан, сэдьхэл хужарлуулма уян мүрнүүдые зорюулhыень мартагшагүйб.
Дээдын гүн сагаан шэнжэ шанар багтааhан буряад арадаймнай буянта hэшхэл тухай «Буряад хүнэй сэдьхэл» гэжэ шүлэгөөрнь энэ хөөрөөгөө дүүргэхэмни:
Буряад хүнэй сэдьхэлhээ
баян юумэн бии юм аал?
Борохон добынгоо жэргэмэлэй
жэрьехые шагнажа хүхихэ.
Борогшо гүүнэй унагые
зохидшоожо хөөршөөхэ.
...Бууралхан аба эжыгээ
бурхандал hанаха.
Багынгаа нүхэдтөө мээхэй
дулаанаар түшэглэхэ.
Бусад ондоош яhатанда
талархалаа мэдүүлхэ.
...Ая гангата тоонтоёо
зүүдэндээ ооглоhоор hэрихэ.
Ангир шарахан шубуудаа
алтарганатаяа магтажа дуулаха.
Аян замда ябаhан үхибүүдээ
амин голтоёо сэгнэхэ.
Аха дүүнэр, түрэл зоноо
аргагүйгөөр хүндэлхэ.
Айл аймаг, хүршэнэртэеэ
эбтэй эетэй hууха.
Буян хэшэг аахарайлан,
үхэр малаа үдхэхэ.
Бусадые дүмэжэ хайрлан,
hүүлшынхиеэ үгэхэ.
Буряад хүнэй сэдьхэлhээ
баян юумэн бии юм аал?!
Хонгёохон наhандаа уран дууша бэлигээ элирүүлhэн Елена Цыбикжапова халуун альган соогоо алтан гуурhаяа адхажа, арюун шүлэгүүдээ бэшэжэл ябана. Түнхэн hайхан дайдада носооhон гал гуламтынтнай ошо дүлэнэйнь хүбхэлзэн хүүетэр, уншагшадай хүрин зүрхэнэй хайлажа уяртар аялга дуунтнай, уян шүлэгүүдтнай ханхинаг гээд хүсэе.