Уран зохёолшод тухай
Үхэлые жагсан илагшад
13 апреля 2020
2616
Уран зохёолшо, багша Цокто Номтоев Агууехэ дайнай эхилхэдэ, Яруунын аймагай Эгэтын эхин һургуулиие даагшаар хүдэлжэ байгаа.
Буркавдивизиондо уялгата алба гараһан, сэрэгэй мэргэжэлтэ бэлэдхэлтэй хадань, Ташкентдэ дээдэ артиллерийскэ курсануудта эльгээһэн юм. Һүүлээрнь 231-дэхи ябаган сэрэгэй дивизиин 21-дэхи полкын бүридэлдэ Сталинградай фронт руу шэглүүлээ бэлэй. Сталинградай асари ехэ тулаалдаанда суута 62-дохи армиин зэргэдэ хабаадаһан, фашис булимтарагшадай һүрыень бусалтагүйгөөр дараһан баатар сэрэгшэдэймнай нэгэн гээшэ. 1944 оной мартһаа 1945 оной май хүрэтэр Белорус фронтын бүридэлдэ өөрөө ябадаг хүндэ үхэр буунуудай полкын гвардейскэ дивизионой командирай тушаалда Илалтые угтаа. 1945 ондо Зүүн зүгтэ ябуулагдажа, Японитой дайнда туйлаһан Илалтада мүн лэ өөрынгөө хубитые оруулһан алдар солотой.
Волгын эрье дээрэ болоһон агууехэ тулалдаанай дүүрэһээр 29 жэлэй ябажа байхада, 1971 оной июнь һарада эрэлхэг сэрэгшэ Цокто Номтоев дахинаа иишээ ерээ һэн. Залуудаа эндэ дайшалхы нүхэдтэеэ хамта «амиды үлөө һаа, амгалан сагта заатагүй Сталинград ерэжэ, Мамайнгаа добууниие харахабди» гэжэ тангариглаһан уялгаяа дүүргэхэ гэжэ шиидээ бшуу.
Волгоградай аэропортдо үдэшын 10 сагта ерэжэ буугаад, такси барижа, хотын түбэй зочид буудалай үүдэндэ хүргүүлбэ. Жолоошон хүбүүн холоһоо ерэһэн дайнай ветераниие хүндэлжэ, гостиницада һууриин олдоогүй һаа, гэртээ абаашажа хонуулха тухай дурадхаба. Танил бэшэ хүнэй иигэжэ һанаагаа зобоходо ветеранай сэдьхэлдэ һайн байгаа ёһотой. Зочид буудалдашье һуури олдожо, аятай зохидоор амаржа хонобо. Хойто үглөөгүүрынь Мамайн добуун ошохоёо гараба.
...Байлдаагүй сэлмэг үдэр Мамайн добууниие дурамаар харахада, хододоол утаа мананда дарагданги, хара хүхэльбэ үнгөөр малайжа, ууралтажа байһыень һанан гэшхэлнэ. Ехэнхидээ буугай һомоной залгаа тэһэржэ, гал бурма сасаран улаабхижа байхань үзэгдэдэг һэн. Мамайн добуун шадар 135 хоногто үргэлжэлһэн шанга тулалдаанай үедэ манай сэрэгшэдэй хэдэн дахин абаһан, хэдэн дахин алдаһан добуун гээшэ. Энэ добуунай түлөө байлдаанда 62-дохи армиин сэрэгшэд ехэ гайхамшаг зориг харуулһан түүхэтэй. Үдэр бүхэндэ дайсанай 10-12 галзуу добтолгые тэсэжэ гарадаг байгаа. Мамайн добуунай манай гарта бусалтагүйгөөр ороходо, 284-дэхи ябаган сэрэгэй дивизиин баатар сэрэгшэдэй габьяа ехэ. Сталинградай тулалдаанай дүүрэхэдэ, сэрэгшэ-поэт Цокто Номтоев иимэ шүлэг бэшэһэн юм:
Автор домогто Павловай гэртэ ошоо. Саашадаа Ленинэй гудамжаар ябажа, Мамайн добуунай асари ехэ ансамбль хүшөөгэй хормойдо хүрэбэ. Өөдөө гараһан налагар үргэн гэшхүүрээр аргаахан алхална. «Үхэлһөө далтирангүй жагса» гэһэн талмай угтан абана. Мантан томо шулуугаар бүтээһэн баруун гартаа граната, зүүн гартаа автомат бажуун зогсоһон багжагар бэетэй, шэрүүн шуумар шарайтай сэрэгшын дүрсэ Волго мүрэн дээрэ байһан шэнги уһан соо зогсонхой. Хүшөөгэй табсан дээрэ: «Үхэн үхэтэрөө тулалдаха!», «Алхамш гэдэргээ сухарихагүй!» гэһэн Сталинград хотые хамгаалгын түлэг шанга үедэ табигдаһан уряалай үгэнүүд һиилэгдэһэн байха юм.
Мамайн добуун дээрэ
«Үргэн гэшхүүрэй хоёр захаар гэр байрын болон заводой дайнай хүлдэ дайрагдаһан һандархай... харуулһан үндэр ута хана һунана. Харин дүтэ болоод ажаглахада, бодото хана бэшэ, түүхэтэ найруулга, габьяагай домог болошоно.
...Үни үнгэрһэн бодото байдалай мэдэрэлдэ абтан, сэдьхэлээ уяруулнаб. Боро шинельтэй совет хүнүүд энэ газар дээрэ Сталинград хотые бэеэрээ хамгаалан жагсаа. Сэрэгшэд зүрхэеэ шархатуулаадшье байхадаа унаагүй. Эндэ баймгашаа үхэдэг байгаа» гэжэ арадай уран зохёолшо Цокто Номтоев «Мамайн добуун» гэһэн очерк соогоо бэшээ бэлэй. Сталинград хамгаалжа унагшадай тоодо 321-дэхи дивизиин эрэлхэг буряад сэрэгшэд Бальжир Цыренов, Доржо Гармаев, Бато Жаргалов, Петр Цыдыпов, Иролто Цыденов болон бусад олон солото нэрэнүүд. 493-дахи ябаган сэрэгэй полкын политрук, Түнхэнэй Шулуута нютагай Буда Шагланов эндэ баатаршалга харуулһан: пулемедоор 200 дайсадые оножо үгы хээд, хойно хойноһоо үргэлжэлһэн добтолгонуудыень гэдэргэнь сохижо, алхамшье сухарингүй, эндээл алдалан унаһан байна. Наһа бараһанайнь һүүлээр баатар сэрэгшые Улаан Тугай орденоор шагнаа бэлэй.
Буда Шагланов
Аймшагтай тэрэ байлдаануудай һүүлээр 29 жэл үнгэрбэшье, дурсалгада абтаһан авторай сэдьхэл доһолон хүлгэнэ: «Хоёр нюдэнһөөм нулимса эжэлүүдгүй гоожоно. Залуу ябахадаа эндэ дайлалдахадааш иигэжэ уйлаһанаа һананагүйб. ...нойтон пулаадаараа нюдөө аршан, хажуу тээшээ гараад һуубаб. Хүндэ бодол тархиим ганхуулан, уруум дарана. Эндэ хүдөөлүүлэгдэһэн нүхэдни элеэр һанагдаба...
— Хүбүүн, сэдьхэлээ бү хүдэлгэ даа, бэеэ бари, — гэһэн урихан үгэ дуулдаад, зөөлэхэн гар тархиим эльбэбэ. Үндын харахадам, дээдэ табсан дээрэ сагаан үһэтэй хүгшэн мүн лэ уйлганан аргадажа байба.
— Эжы, хүлисэгты! Би бэеэ барихаб, — гэжэ, үхибүүн шэнгеэр харюусабаб. Зосоом гансата хүнгэн шэнги болошобо.
— Эндэш минии гурбан үрэ һалаһан юм даа. Би ходо ерэдэг хүм, — гээд тэрэ хүгшэн уйлашаба.
— Эжы, бэеэ баригты, хүбүүдээрээ омогорхогты! — гээд, хайрата хүгшэнөө һамааруулжа оробоб.
— Энэ мэтэ юумэн олон ушарха юм даа. Сталинград хамгаалан унагшадай түрэлхидтэй, нүхэдтэй, үрэ бэетэй эндэ ходо уулзахаш, элдэб мэдэрэл ажаглахаш...»
Хоёрдохи хүшөөгэй дэргэдэ автор тогтобо. Багжагар эрэ хүниие нюргандаа үргэлөөд ябаһан эхэнэрэй дүрэ. 231-дэхи дивизиин 3-дахи рангын врач, медицинын албанай капитан Маргарита Андреевае һанаандаа тодоор оруулжа, тэрэнэйшье түхэл эндэ оролсонхой гээд шэбшэнэ. Поэт шэн зоригто эхэнэрэй дурасхаалда шүлэг зорюулһан юм. Буряад арадай эрэлхэг басаган Маргарита Андреева галзуу хүсэтэй дайсанай добтолгын үедэ шархатаһан сэрэгшэдээ орхёод, алуулһан пулеметчигой орондо буудажа эхилээ һэн. Шуһата байлдаанда М.Андреева 45 дайсадые үгы хэһэн байгаа. М.Андреева Улаан Тугай орденоор шагнагдаһан юм. Верхневязовая тосхон шадар болоһон тулалдаанай үедэ өөрөө шархатаашье һаа, ара талада гарангүй, шархатаһан сэрэгшэдые аргалжа байтараа, амияа алдаа бэлэй. Режиссер Солбон Лыгденов «321-я сибирская» гэжэ фильмдээ гайхамшаг зоригтой буряад эхэнэрэй соло дуудаа. Зүжэгшэн Мария Болдонова солото героиниин дүрэ бүтээгээ.
Маргарита Андреева83-дахи минометно дивизионой политрук Ц.Номтоев үсэд шанга байлдаануудай забһарта богони тэмдэглэл бэшэжэ үрдидэг һэн. «Сталинградай дневник» гэжэ нэрлэгдэһэн баримтата энэ зохёолһоонь тон үнэтэй мэдээнүүдые С.Лыгденов хэрэглэһэн байха юм. Шуһата тулалдаанууд тухай тэмдэглэхэһээ гадна 1942 оной октябриин 3-да болоһон гайхамшаг нэгэ ушар тухай бэшэнэ. Үдэшэлэн хоёрдохи батарейдэ ошохо зуурань, шугын захада гэнтэ буряад дуунай аялга дуулдаба. Хэншьеб аргаахан «Ононой эрьедэ» таталуулжа байба. Дүтэлхэдэнь, Агын хүбүүн Бата-Мүнхэ Лодонов дуулажа һууба. Баатар энэ сэрэгшэ Берлин хүрэһэн алдартай. Яруунын хүбүүн Семен Дугарон Сталинградта 62-дохи армиин сэрэгэй фотокор байһан, түүхэтэ тоогүй олон гэрэл зурагуудые буулгажа үлээһэн юм. Дайлан абаһан Берлиндэ нютагайнгаа хүбүүдтэй уулзаад, дурасхаалай зураг буулгаһан байна. Энэ түүхэтэ зураг дээрэ зүүн гарһаа Оловяннын хүбүүн Георгий Викулов, Базар Балданжапов (Боорзиин), Бата Рабжаев (Сагаан Шулуутай), тэгэн дундань Бата-Мүнхэ Лодонов зогсоно. Дайгаа даража, даагаяа һүүлдэһэн баатарнуудай арюун дүрэ.
Автор очеркын түгэсхэлдэ тодорхойлон согсолно:" Би гурбан үдэр Волгоградта байха зуураа гурба дахин Мамайн добуун ошожо харааб. Ошохо бүреэ гүнзэгы удхынь нэмэн ойлгодог байгааб. Холоһоо ажаглан харахада, энэ дурасхаалта ансамбль хүшөөнүүдэй бүхы хүрэгүүд хоорондоо холбоотой, нэгэниинь нүгөөдэеэ тэнсүүлэн, нэмээн, гүнзэгы удха харуулжа, түгэлдэр ухаан бодолой захата болон тобойно.
...Энэ ехэ бүтээлдэ хабаадагшадта алдар соло! Эдэ бүгэдые ударидан зохёогшо СССР-эй арадай уран зурааша скульптор Евгений Викторович Вучетичтэ энэ мүнхэ ажалайнь түлөө Социалис Ажалай Геройн үндэр алдар нэрэ олгоһониинь һайхан даа.
Россиин Эхэ — Волго, баяртай! Илалтын һүлдэ, баатаршалгын нангин хүмүүжүүлэгшэ Мамайн добуун, баяртай! Нангин түүхэеэ дээрэ үргэн, алтан одоёо хурсаар толоруулан, Волгоград хото, улам һалбаран мандахаш болтогой!
Буряад улад нангин шүтөөнэй газарта ерэбэл, заал һаа гороолон мүргэдэг заншалтай гээшэ ааб даа. Сэрэгшэ, арадай зохёолшо, габьяата багша Цокто Номтоев Волгын эрьедэ оршоһон газар уһые, Мамайн добууниие нангин шүтөөндэ хүрэжэ ерэһэндэл, гурба тойрон гороолоо, эндэ унаһан сэрэгшэдэй нэрэнүүдые сэдьхэлээ доһолон, дурдан, зальбараа гээд һанагдана.
Волгын эрье дээрэ болоһон агууехэ тулалдаанай дүүрэһээр 29 жэлэй ябажа байхада, 1971 оной июнь һарада эрэлхэг сэрэгшэ Цокто Номтоев дахинаа иишээ ерээ һэн. Залуудаа эндэ дайшалхы нүхэдтэеэ хамта «амиды үлөө һаа, амгалан сагта заатагүй Сталинград ерэжэ, Мамайнгаа добууниие харахабди» гэжэ тангариглаһан уялгаяа дүүргэхэ гэжэ шиидээ бшуу.
Волгоградай аэропортдо үдэшын 10 сагта ерэжэ буугаад, такси барижа, хотын түбэй зочид буудалай үүдэндэ хүргүүлбэ. Жолоошон хүбүүн холоһоо ерэһэн дайнай ветераниие хүндэлжэ, гостиницада һууриин олдоогүй һаа, гэртээ абаашажа хонуулха тухай дурадхаба. Танил бэшэ хүнэй иигэжэ һанаагаа зобоходо ветеранай сэдьхэлдэ һайн байгаа ёһотой. Зочид буудалдашье һуури олдожо, аятай зохидоор амаржа хонобо. Хойто үглөөгүүрынь Мамайн добуун ошохоёо гараба.
...Байлдаагүй сэлмэг үдэр Мамайн добууниие дурамаар харахада, хододоол утаа мананда дарагданги, хара хүхэльбэ үнгөөр малайжа, ууралтажа байһыень һанан гэшхэлнэ. Ехэнхидээ буугай һомоной залгаа тэһэржэ, гал бурма сасаран улаабхижа байхань үзэгдэдэг һэн. Мамайн добуун шадар 135 хоногто үргэлжэлһэн шанга тулалдаанай үедэ манай сэрэгшэдэй хэдэн дахин абаһан, хэдэн дахин алдаһан добуун гээшэ. Энэ добуунай түлөө байлдаанда 62-дохи армиин сэрэгшэд ехэ гайхамшаг зориг харуулһан түүхэтэй. Үдэр бүхэндэ дайсанай 10-12 галзуу добтолгые тэсэжэ гарадаг байгаа. Мамайн добуунай манай гарта бусалтагүйгөөр ороходо, 284-дэхи ябаган сэрэгэй дивизиин баатар сэрэгшэдэй габьяа ехэ. Сталинградай тулалдаанай дүүрэхэдэ, сэрэгшэ-поэт Цокто Номтоев иимэ шүлэг бэшэһэн юм:
Арадай армиин түүхэдэ
Алтан хуудаһа нэмээһэн,
Россиин буугай алдарые
Улам суурхуулан үсхэһэн,
Суута арадайм зоригые
Суурхуулан дэлхэйдэ гайхуулһан
Агууехэ түүхэтэй
Сталинградай тулалдаан!
Автор домогто Павловай гэртэ ошоо. Саашадаа Ленинэй гудамжаар ябажа, Мамайн добуунай асари ехэ ансамбль хүшөөгэй хормойдо хүрэбэ. Өөдөө гараһан налагар үргэн гэшхүүрээр аргаахан алхална. «Үхэлһөө далтирангүй жагса» гэһэн талмай угтан абана. Мантан томо шулуугаар бүтээһэн баруун гартаа граната, зүүн гартаа автомат бажуун зогсоһон багжагар бэетэй, шэрүүн шуумар шарайтай сэрэгшын дүрсэ Волго мүрэн дээрэ байһан шэнги уһан соо зогсонхой. Хүшөөгэй табсан дээрэ: «Үхэн үхэтэрөө тулалдаха!», «Алхамш гэдэргээ сухарихагүй!» гэһэн Сталинград хотые хамгаалгын түлэг шанга үедэ табигдаһан уряалай үгэнүүд һиилэгдэһэн байха юм.
Мамайн добуун дээрэ
«Үргэн гэшхүүрэй хоёр захаар гэр байрын болон заводой дайнай хүлдэ дайрагдаһан һандархай... харуулһан үндэр ута хана һунана. Харин дүтэ болоод ажаглахада, бодото хана бэшэ, түүхэтэ найруулга, габьяагай домог болошоно.
...Үни үнгэрһэн бодото байдалай мэдэрэлдэ абтан, сэдьхэлээ уяруулнаб. Боро шинельтэй совет хүнүүд энэ газар дээрэ Сталинград хотые бэеэрээ хамгаалан жагсаа. Сэрэгшэд зүрхэеэ шархатуулаадшье байхадаа унаагүй. Эндэ баймгашаа үхэдэг байгаа» гэжэ арадай уран зохёолшо Цокто Номтоев «Мамайн добуун» гэһэн очерк соогоо бэшээ бэлэй. Сталинград хамгаалжа унагшадай тоодо 321-дэхи дивизиин эрэлхэг буряад сэрэгшэд Бальжир Цыренов, Доржо Гармаев, Бато Жаргалов, Петр Цыдыпов, Иролто Цыденов болон бусад олон солото нэрэнүүд. 493-дахи ябаган сэрэгэй полкын политрук, Түнхэнэй Шулуута нютагай Буда Шагланов эндэ баатаршалга харуулһан: пулемедоор 200 дайсадые оножо үгы хээд, хойно хойноһоо үргэлжэлһэн добтолгонуудыень гэдэргэнь сохижо, алхамшье сухарингүй, эндээл алдалан унаһан байна. Наһа бараһанайнь һүүлээр баатар сэрэгшые Улаан Тугай орденоор шагнаа бэлэй.
Буда Шагланов
Аймшагтай тэрэ байлдаануудай һүүлээр 29 жэл үнгэрбэшье, дурсалгада абтаһан авторай сэдьхэл доһолон хүлгэнэ: «Хоёр нюдэнһөөм нулимса эжэлүүдгүй гоожоно. Залуу ябахадаа эндэ дайлалдахадааш иигэжэ уйлаһанаа һананагүйб. ...нойтон пулаадаараа нюдөө аршан, хажуу тээшээ гараад һуубаб. Хүндэ бодол тархиим ганхуулан, уруум дарана. Эндэ хүдөөлүүлэгдэһэн нүхэдни элеэр һанагдаба...
— Хүбүүн, сэдьхэлээ бү хүдэлгэ даа, бэеэ бари, — гэһэн урихан үгэ дуулдаад, зөөлэхэн гар тархиим эльбэбэ. Үндын харахадам, дээдэ табсан дээрэ сагаан үһэтэй хүгшэн мүн лэ уйлганан аргадажа байба.
— Эжы, хүлисэгты! Би бэеэ барихаб, — гэжэ, үхибүүн шэнгеэр харюусабаб. Зосоом гансата хүнгэн шэнги болошобо.
— Эндэш минии гурбан үрэ һалаһан юм даа. Би ходо ерэдэг хүм, — гээд тэрэ хүгшэн уйлашаба.
— Эжы, бэеэ баригты, хүбүүдээрээ омогорхогты! — гээд, хайрата хүгшэнөө һамааруулжа оробоб.
— Энэ мэтэ юумэн олон ушарха юм даа. Сталинград хамгаалан унагшадай түрэлхидтэй, нүхэдтэй, үрэ бэетэй эндэ ходо уулзахаш, элдэб мэдэрэл ажаглахаш...»
321-дэхи дивизиин сэрэгшэд
321-дэхи дивизиин сэрэгшэд
Хоёрдохи хүшөөгэй дэргэдэ автор тогтобо. Багжагар эрэ хүниие нюргандаа үргэлөөд ябаһан эхэнэрэй дүрэ. 231-дэхи дивизиин 3-дахи рангын врач, медицинын албанай капитан Маргарита Андреевае һанаандаа тодоор оруулжа, тэрэнэйшье түхэл эндэ оролсонхой гээд шэбшэнэ. Поэт шэн зоригто эхэнэрэй дурасхаалда шүлэг зорюулһан юм. Буряад арадай эрэлхэг басаган Маргарита Андреева галзуу хүсэтэй дайсанай добтолгын үедэ шархатаһан сэрэгшэдээ орхёод, алуулһан пулеметчигой орондо буудажа эхилээ һэн. Шуһата байлдаанда М.Андреева 45 дайсадые үгы хэһэн байгаа. М.Андреева Улаан Тугай орденоор шагнагдаһан юм. Верхневязовая тосхон шадар болоһон тулалдаанай үедэ өөрөө шархатаашье һаа, ара талада гарангүй, шархатаһан сэрэгшэдые аргалжа байтараа, амияа алдаа бэлэй. Режиссер Солбон Лыгденов «321-я сибирская» гэжэ фильмдээ гайхамшаг зоригтой буряад эхэнэрэй соло дуудаа. Зүжэгшэн Мария Болдонова солото героиниин дүрэ бүтээгээ.
Маргарита Андреева
Автор очеркын түгэсхэлдэ тодорхойлон согсолно:" Би гурбан үдэр Волгоградта байха зуураа гурба дахин Мамайн добуун ошожо харааб. Ошохо бүреэ гүнзэгы удхынь нэмэн ойлгодог байгааб. Холоһоо ажаглан харахада, энэ дурасхаалта ансамбль хүшөөнүүдэй бүхы хүрэгүүд хоорондоо холбоотой, нэгэниинь нүгөөдэеэ тэнсүүлэн, нэмээн, гүнзэгы удха харуулжа, түгэлдэр ухаан бодолой захата болон тобойно.
...Энэ ехэ бүтээлдэ хабаадагшадта алдар соло! Эдэ бүгэдые ударидан зохёогшо СССР-эй арадай уран зурааша скульптор Евгений Викторович Вучетичтэ энэ мүнхэ ажалайнь түлөө Социалис Ажалай Геройн үндэр алдар нэрэ олгоһониинь һайхан даа.
Россиин Эхэ — Волго, баяртай! Илалтын һүлдэ, баатаршалгын нангин хүмүүжүүлэгшэ Мамайн добуун, баяртай! Нангин түүхэеэ дээрэ үргэн, алтан одоёо хурсаар толоруулан, Волгоград хото, улам һалбаран мандахаш болтогой!
Мамайн добуун,
Минии зосоо ходол һанагдахаш!
Нангин хүшөө,
Нюдэндэм хододоо харагдахаш!"
Буряад улад нангин шүтөөнэй газарта ерэбэл, заал һаа гороолон мүргэдэг заншалтай гээшэ ааб даа. Сэрэгшэ, арадай зохёолшо, габьяата багша Цокто Номтоев Волгын эрьедэ оршоһон газар уһые, Мамайн добууниие нангин шүтөөндэ хүрэжэ ерэһэндэл, гурба тойрон гороолоо, эндэ унаһан сэрэгшэдэй нэрэнүүдые сэдьхэлээ доһолон, дурдан, зальбараа гээд һанагдана.