Уран зохёол
Хүндэтэ нүхэр!
4 января 2015
1560
Мүнөө үедэ арад бүхэн угайнгаа эртэ урдын һайн һайхан ёһо заншалнуудые олон үеынгөө улад зоной олоһон, нөөсэлһэн оюун соёлдо шэмэглэжэ, эрхэ һайхан шэнжэтэй байһанаа элирхэйлхэ, улам саашадань хүгжөөхэ болоно гээшэ.
Хубилган шэнэдхэлгын үе сагта манай ороной алишье арадай угай түүхын, угсаата ёһо заншалнуудай болоод оюун соёлой һэргээгдэжэ, хүгжэлтын саашанхи замай хашалга хаалгагүйгөөр сэлигдэжэ, тодорхойлогдожо байхань һайшаалтай. Мүнөө үедэ арад бүхэн угайнгаа эртэ урдын һайн һайхан ёһо заншалнуудые олон үеынгөө улад зоной олоһон, нөөсэлһэн оюун соёлдо шэмэглэжэ, эрхэ һайхан шэнжэтэй байһанаа элирхэйлхэ, улам саашадань хүгжөөхэ болоно гээшэ.
Эдэ бүгэдые эб бүхэндэнь оруулжа, ажабайдалайнгаа эрилтэн ёһодо ашаглаха хэрэгтэ арад зондо юун хэрэгтэйб? Эгээл түрүүн тэдэнэй түрэлхиин угсаата хэлэн ааб даа! Энэ арга бодомжо баримталагдан жэл бүри хэблэл захилгын халуун хаһа үнгэргэгдэдэг гээшэ. Ерэхэ жэлэй хэблэл захилгын түлэг соо, һаяшаг түрэл Ярууна нютагаараа яһалашье ябагдаха ушар гараа һэн. Тала дайдаараа уужам, хүн зоноороошье олон энэ нютаг буряад орон соогоо хэр угһаа үндэһэн соёлоо, угайнгаа ёһо заншалнуудые сахижа, тахижа байдаг гэжэ мэдээжэ. Үргэн Яруунада ажаһуудаг хорин хоёр хахад мянган улад зоной 10670-ниинь буряадууд гэхэ гү, али нютагай үндэһэн зон болоно. Эды олон зон байгаад, түрэлхи хэлэн дээрээ гаража байдаг газетэ, журналнуудтаа захил хэхэеэ зүрхэсэдэггүй ушарай эхэ Яруунын түхэреэн соо жэлһээ жэлдэ ушардагынь гэмшэлтэй.
Ядажа ерэхэдээ Яруунадал, онсолон хэлэбэл, Эгэтын Мужыха гэжэ гол түлэб буряад ехэ һууринай дунда һургуулида буряад хэлэ, бэшэгэй заагдахаа болижо, һуралсалай программаһаа гаргагдаһые тэрэ үеын арадай гэгээрэлэй министерствын ахамад инспектор Д.Д. Ошоров обёоржо, «Буряад үнэндэ» хурсаар шүүмжэлһэн юм. «Яруунадамнай ямар байнаб?» гэһэн тэрэ статьягайнь дохёогоор түрэлхи хэлэеэ мүн лэ, даралжа, саража байһан республикын олохон нютагуудай тэрэ үеын «гэгээрэлшэдэй» аашануудые шоо үзэжэ, шобто хараһан хурса хурдан статьянууд энэл газетын хорёод номернуудта толилогдоо бэлэй. Тиигэжэ түрэлхи хэлэндээ, элинсэгүүдэйнгээ эльгээһэн үнэн сэхэ нүхэдэй ашаар тэрэ үеын обкомой ээлжээтэ бюро дээрэ түрэлхи хэлэнэй тоогдохоёо болижо байһан ушар бодото баримтануудтайгаар элишэлэгдэжэ, «узуураараа нэнгэжэ» эхилһэн буряад хэлэмнай дахин анхарагдажа, мүнөө болотор «һэргээгдэжэ» ядагдажа байна ха юм.
Һүүлэй арбаад жэл соо Яруунын арба гаран мянган буряадуудай оройдоол табан зуугаадынь түрэлхи хэлэн дээрээ гарадаг газетэеэ захижа уншана. Эхэ хэлэеэ тоохоёо болижо, үри хүүгэдээ ород классуудта оруулһан эхэ, эсэгэнэр олон. Түрэлхи хэлэнэйнгээ удха шанарые мүнөө болотороо ойлгоо ухамайлаагүй, “буруугайнгаа бэлшээриһээ” тээл саанахана хүрэһэн, соёл болбосоролоороо “соорхойхон” нүхэд олон юм даа. Тэдэнэй дунда аймагай болоод ажахынуудай хүтэлбэрилэгшэдэй, мүн бусадшье эмхи зургаануудай түлөөлэгшэдэй олохоноор ушардагынь харамтай юм.
Ушар ёһые мэдэхэ, улад зондоо абаасатай Дамба Чимитович Боросгоев түрэл Яруунадаа түрэлхи хэлэеэ, үндэһэн соёл, искусстваяа хүгжөөхэ хэрэгтэ саг үргэлжэ анхаржа байдаг. Партиин райкомой 1-дэхи секретариин туха сүлөөгүй албан тушаалда арбаад жэлдэ ябажа байхадаашье энэ нүхэрнай урдынгаа гуримаар, үндэһэн хэлэн дээрээ гаража байдаг газетэ, журналнуудые таһалгаряагүй захижа уншадаг, буряад зохёолой шэнэ бүтээлнүүд тухай, угай түүхын хужарлама һонин зүйлнүүдһээ ахамад нүхэрэйнгөө жэшээ даган эндэхи райкомой арбаад хүдэлмэрилэгшэд үндэһэн хэлэнэйнгээ хэблэлэй зүйлнүүдые арга заатагүй захижа уншадаг ёһотой.
Түрэлхи хэлэн дээрээ гаража байдаг газетэ, журналнуудые саг үргэлжэ захижа, захил абалгын үедэ нютаг зондоо ойлгууламжын хүдэлмэри али болохоор ябуулжа байдаг эдэбхитэд Яруунада олон ааб даа. Тэдэнэй тоодо Эгэтын-Адагай сомоной Соведэй депутат Рэгзэн Эрдынеевич Эрдынеев, эндэхи дунда һургуулиин түрэлхи хэлэнэй багша Ц-Х.Ж. Жамьяновае, Нарһатын 1-дэхи дунда һургуулиин буряад хэлэнэй багша Д-Н.Х. Халхаровые, Тулдунай совхозой хүдэлмэрилэгшэ, поэт Ц.Ц. Бадмаевые, Мужыхын дунда һургуулиин түрэлхи хэлэнэй багша Р-Х.Ц. Сажимитыповае, ажалай ветеран, Буряадай АССР-эй габьата багша Д.О. Ширабониие, «Победа» колхозой жолоошон Р-Н.Л. Ванзатовые, Иисэнгын совхозой парткомой секретарь Н.Г. Будаевые, партиин ба ажалай ветеран Ц.Д. Галсоновые, мүн Үльдэргын дунда һургуулиин багшанарай коллективые эндэ онсолон дурдалтай.
Уг изагуурайнгаа түүхэ домогуудые, һургаал заабаринуудые зуун жэлнүүдэй саанаһаа мүнөө сагта, бидэндээ баяжуулһаар дамжуулжа асарһан түрэлхи хэлэндээ тон дуратай дурсадагша нүхэд, хэблэл захилгын халуун хаһада хододоо урагшаа һанаатай, жүдхэмжэтэй байдаг даа.
Эгэтын-Адагай дунда һургуулиин багшанартай болоһон уулзалгада ная гараһан нютагай хүндэтэ ветеран Рэгзэн Эрдынеевич Эрдынеев зорюута ерээ һэн.
— Бидэ, эгэтын-адагаархин, буряад арадайнгаа урдын һайн һайхан ёһо заншалнуудые һэргээхэ талаар үшөө жараад онуудай эхинһээ захалжа элдэб эсын хэмжээ ябуулгануудые эдэбхитэйгээр эмхидхэжэ, яһала урагшатайгаар бэелүүлһээр ерээбди. Мүнөө болоод байхада, хаа хаанагүй хэблэлэй зүйлнүүдэй үнэтэйшье болоо һаань, эхэ хэлэнэйнгээ туг, тулга болохо «Буряад үнэн» газетэеэ, «Байгал», «Хараасгай» журналнуудаа буряад хүн бүхэн захиха ёһотойбди. Тиигэһээ тиитэрээ һургуули гээшэмнай эдир залуу үетэндэмнай ёһотойл үзэл суртал дэлгэрүүлхэ нютаг бүхэнэй гол ехэ түбынь болоно ха юм. Тиихэдээ һайн һайхан суртал һургаал, эрдэм ном гээшые номножо, заажа байһан таанад, багшанар, түбхын түрүүндэ үндэһэн хэблэлээ заатагүй захихал болонот. Юрэдөөл энэ һургуулида багшалжа байһан таанад бултадаа буряад зон гээшэ ха юм та, — гээ һэн хүндэтэй солотой Рэгзэн Эрдынеевич.
Үнэхөөрөөшье, дала шахуу жэлдэ хэблэгдэжэ байһан «Буряад үнэн» газетэмнай, хубисхалай үеһөө эхилжэ мүнөө үе болотор түрэл арадайнгаа, хубисхалай үеһөө эхилжэ мүнөө үе болотор түрэл арадайнгаа түүхые зураглаһаар, домоглоһоор ерээ гээшэ. Эгээ мүнөө үедэ, ороной ажабайдалые хубилган шэнэдхэлгын үе сагта, арадаймнай аһан ехэ баялиг болохо үндэһэн түрэлхи хэлэн дээрэмнай энэ газетэмнай уг изагуурайнгаа холо, ойрын түүхые, ёһо заншалнуудые олониитэдэ хүргэжэ, хүн бүхэндэмнай һургаал заабаринуудые дуулгаха үдэр бүриимнай һонин бэшэг боложо байна ха юм.
«Буряад үнэн» газетэеэ захиһан айл бүхэн тэрэниие үхибүүдтээ уншуулжа, үе сагайнгаа эрхэ байдалаар шэнэдхэлгын хубилалтануудые, хүн зоной харилсаануудые эхэ хэлээрнь ойлгуулха, эхэ түрэл хэлээрнь бодомжолуулха, хурса хурданаар хөөрүүлжэ һургаха зэргэтэйл даа. Һурагшадтай уулзахадаа Х.Намсараевай, Ж.Тумуновай, Ч.Цыдендамбаевай, Ц.Доной, Б.Базароной зохёол бүтээлнүүдые мүртэйгөөр уншажа, сэдьхэлэйнгээ оюун мэдэрэлдэ хүргөөгүй ахамад классай һурагшад тон олон лэ ушарна.
Арадайнгаа түүхын баримтануудта түшэглэн һони һонин захата бүтээлнүүдые бэшэһэн ахамад үеынгөө уран зохёолшодой номуудые, «Буряад үнэн» газетын һонирхолтой материалнуудые манай буряад хэлэнэй багшанар классай уншалгануудые эмхидхэжэ һурагшадайнгаа һонирхолые саг үргэлжэ үргэжэ байха байгаа гү? Мүн мүнөө сагта түрэлхи хэлэнэй үүргэ тухай хаа хаанагүй лекци, хөөрэлдөөнүүдые эмхидхэжэ байбал туһатай ха.
Үдэр бүри гаража байдаг газетэдэмнай бэшэлгын олон янзын жанрта материалнууд толилогдодог гээшэ. Тобшо тодошье, дэлгэрэнгы уташье. Тэдэ бүгэдые үхибүүд уншажа байбал ажабайдалай хэрэг мүрые ухамайлжа, бодомжолжо һураха, өөһэдөөшье шэбшэжэ, бэшэжэ һураха аргатайл. Али алишье таладаа аша туһагүй, түрэлхи хэлэн дээрээ гарадаг энэ газетэеэ хэн хэнгүй захижа уншаял, тэрэнэйнгээ хуудаһануудта нютаг нугынгаа һонинуудые дуулгалсажа, һанамжа дурадхалнуудаа хэлсэжэ байял, хүндэтэ нүхэр!
Эдэ бүгэдые эб бүхэндэнь оруулжа, ажабайдалайнгаа эрилтэн ёһодо ашаглаха хэрэгтэ арад зондо юун хэрэгтэйб? Эгээл түрүүн тэдэнэй түрэлхиин угсаата хэлэн ааб даа! Энэ арга бодомжо баримталагдан жэл бүри хэблэл захилгын халуун хаһа үнгэргэгдэдэг гээшэ. Ерэхэ жэлэй хэблэл захилгын түлэг соо, һаяшаг түрэл Ярууна нютагаараа яһалашье ябагдаха ушар гараа һэн. Тала дайдаараа уужам, хүн зоноороошье олон энэ нютаг буряад орон соогоо хэр угһаа үндэһэн соёлоо, угайнгаа ёһо заншалнуудые сахижа, тахижа байдаг гэжэ мэдээжэ. Үргэн Яруунада ажаһуудаг хорин хоёр хахад мянган улад зоной 10670-ниинь буряадууд гэхэ гү, али нютагай үндэһэн зон болоно. Эды олон зон байгаад, түрэлхи хэлэн дээрээ гаража байдаг газетэ, журналнуудтаа захил хэхэеэ зүрхэсэдэггүй ушарай эхэ Яруунын түхэреэн соо жэлһээ жэлдэ ушардагынь гэмшэлтэй.
Ядажа ерэхэдээ Яруунадал, онсолон хэлэбэл, Эгэтын Мужыха гэжэ гол түлэб буряад ехэ һууринай дунда һургуулида буряад хэлэ, бэшэгэй заагдахаа болижо, һуралсалай программаһаа гаргагдаһые тэрэ үеын арадай гэгээрэлэй министерствын ахамад инспектор Д.Д. Ошоров обёоржо, «Буряад үнэндэ» хурсаар шүүмжэлһэн юм. «Яруунадамнай ямар байнаб?» гэһэн тэрэ статьягайнь дохёогоор түрэлхи хэлэеэ мүн лэ, даралжа, саража байһан республикын олохон нютагуудай тэрэ үеын «гэгээрэлшэдэй» аашануудые шоо үзэжэ, шобто хараһан хурса хурдан статьянууд энэл газетын хорёод номернуудта толилогдоо бэлэй. Тиигэжэ түрэлхи хэлэндээ, элинсэгүүдэйнгээ эльгээһэн үнэн сэхэ нүхэдэй ашаар тэрэ үеын обкомой ээлжээтэ бюро дээрэ түрэлхи хэлэнэй тоогдохоёо болижо байһан ушар бодото баримтануудтайгаар элишэлэгдэжэ, «узуураараа нэнгэжэ» эхилһэн буряад хэлэмнай дахин анхарагдажа, мүнөө болотор «һэргээгдэжэ» ядагдажа байна ха юм.
Һүүлэй арбаад жэл соо Яруунын арба гаран мянган буряадуудай оройдоол табан зуугаадынь түрэлхи хэлэн дээрээ гарадаг газетэеэ захижа уншана. Эхэ хэлэеэ тоохоёо болижо, үри хүүгэдээ ород классуудта оруулһан эхэ, эсэгэнэр олон. Түрэлхи хэлэнэйнгээ удха шанарые мүнөө болотороо ойлгоо ухамайлаагүй, “буруугайнгаа бэлшээриһээ” тээл саанахана хүрэһэн, соёл болбосоролоороо “соорхойхон” нүхэд олон юм даа. Тэдэнэй дунда аймагай болоод ажахынуудай хүтэлбэрилэгшэдэй, мүн бусадшье эмхи зургаануудай түлөөлэгшэдэй олохоноор ушардагынь харамтай юм.
Ушар ёһые мэдэхэ, улад зондоо абаасатай Дамба Чимитович Боросгоев түрэл Яруунадаа түрэлхи хэлэеэ, үндэһэн соёл, искусстваяа хүгжөөхэ хэрэгтэ саг үргэлжэ анхаржа байдаг. Партиин райкомой 1-дэхи секретариин туха сүлөөгүй албан тушаалда арбаад жэлдэ ябажа байхадаашье энэ нүхэрнай урдынгаа гуримаар, үндэһэн хэлэн дээрээ гаража байдаг газетэ, журналнуудые таһалгаряагүй захижа уншадаг, буряад зохёолой шэнэ бүтээлнүүд тухай, угай түүхын хужарлама һонин зүйлнүүдһээ ахамад нүхэрэйнгөө жэшээ даган эндэхи райкомой арбаад хүдэлмэрилэгшэд үндэһэн хэлэнэйнгээ хэблэлэй зүйлнүүдые арга заатагүй захижа уншадаг ёһотой.
Түрэлхи хэлэн дээрээ гаража байдаг газетэ, журналнуудые саг үргэлжэ захижа, захил абалгын үедэ нютаг зондоо ойлгууламжын хүдэлмэри али болохоор ябуулжа байдаг эдэбхитэд Яруунада олон ааб даа. Тэдэнэй тоодо Эгэтын-Адагай сомоной Соведэй депутат Рэгзэн Эрдынеевич Эрдынеев, эндэхи дунда һургуулиин түрэлхи хэлэнэй багша Ц-Х.Ж. Жамьяновае, Нарһатын 1-дэхи дунда һургуулиин буряад хэлэнэй багша Д-Н.Х. Халхаровые, Тулдунай совхозой хүдэлмэрилэгшэ, поэт Ц.Ц. Бадмаевые, Мужыхын дунда һургуулиин түрэлхи хэлэнэй багша Р-Х.Ц. Сажимитыповае, ажалай ветеран, Буряадай АССР-эй габьата багша Д.О. Ширабониие, «Победа» колхозой жолоошон Р-Н.Л. Ванзатовые, Иисэнгын совхозой парткомой секретарь Н.Г. Будаевые, партиин ба ажалай ветеран Ц.Д. Галсоновые, мүн Үльдэргын дунда һургуулиин багшанарай коллективые эндэ онсолон дурдалтай.
Уг изагуурайнгаа түүхэ домогуудые, һургаал заабаринуудые зуун жэлнүүдэй саанаһаа мүнөө сагта, бидэндээ баяжуулһаар дамжуулжа асарһан түрэлхи хэлэндээ тон дуратай дурсадагша нүхэд, хэблэл захилгын халуун хаһада хододоо урагшаа һанаатай, жүдхэмжэтэй байдаг даа.
Эгэтын-Адагай дунда һургуулиин багшанартай болоһон уулзалгада ная гараһан нютагай хүндэтэ ветеран Рэгзэн Эрдынеевич Эрдынеев зорюута ерээ һэн.
Рэгзэн Эрдынеевич Эрдынеев (тэгэндэнь, монгол малгайтай) Эгэтын-Адагайхидтай Эгэтын дасанда, 1996 он. Гэрэл зураг: Оюна Будаева
Рэгзэн Эрдынеевич Эрдынеев (тэгэндэнь, монгол малгайтай) Эгэтын-Адагайхидтай Эгэтын дасанда, 1996 он. Гэрэл зураг: Оюна Будаева
— Бидэ, эгэтын-адагаархин, буряад арадайнгаа урдын һайн һайхан ёһо заншалнуудые һэргээхэ талаар үшөө жараад онуудай эхинһээ захалжа элдэб эсын хэмжээ ябуулгануудые эдэбхитэйгээр эмхидхэжэ, яһала урагшатайгаар бэелүүлһээр ерээбди. Мүнөө болоод байхада, хаа хаанагүй хэблэлэй зүйлнүүдэй үнэтэйшье болоо һаань, эхэ хэлэнэйнгээ туг, тулга болохо «Буряад үнэн» газетэеэ, «Байгал», «Хараасгай» журналнуудаа буряад хүн бүхэн захиха ёһотойбди. Тиигэһээ тиитэрээ һургуули гээшэмнай эдир залуу үетэндэмнай ёһотойл үзэл суртал дэлгэрүүлхэ нютаг бүхэнэй гол ехэ түбынь болоно ха юм. Тиихэдээ һайн һайхан суртал һургаал, эрдэм ном гээшые номножо, заажа байһан таанад, багшанар, түбхын түрүүндэ үндэһэн хэблэлээ заатагүй захихал болонот. Юрэдөөл энэ һургуулида багшалжа байһан таанад бултадаа буряад зон гээшэ ха юм та, — гээ һэн хүндэтэй солотой Рэгзэн Эрдынеевич.
Үнэхөөрөөшье, дала шахуу жэлдэ хэблэгдэжэ байһан «Буряад үнэн» газетэмнай, хубисхалай үеһөө эхилжэ мүнөө үе болотор түрэл арадайнгаа, хубисхалай үеһөө эхилжэ мүнөө үе болотор түрэл арадайнгаа түүхые зураглаһаар, домоглоһоор ерээ гээшэ. Эгээ мүнөө үедэ, ороной ажабайдалые хубилган шэнэдхэлгын үе сагта, арадаймнай аһан ехэ баялиг болохо үндэһэн түрэлхи хэлэн дээрэмнай энэ газетэмнай уг изагуурайнгаа холо, ойрын түүхые, ёһо заншалнуудые олониитэдэ хүргэжэ, хүн бүхэндэмнай һургаал заабаринуудые дуулгаха үдэр бүриимнай һонин бэшэг боложо байна ха юм.
«Буряад үнэн» газетэеэ захиһан айл бүхэн тэрэниие үхибүүдтээ уншуулжа, үе сагайнгаа эрхэ байдалаар шэнэдхэлгын хубилалтануудые, хүн зоной харилсаануудые эхэ хэлээрнь ойлгуулха, эхэ түрэл хэлээрнь бодомжолуулха, хурса хурданаар хөөрүүлжэ һургаха зэргэтэйл даа. Һурагшадтай уулзахадаа Х.Намсараевай, Ж.Тумуновай, Ч.Цыдендамбаевай, Ц.Доной, Б.Базароной зохёол бүтээлнүүдые мүртэйгөөр уншажа, сэдьхэлэйнгээ оюун мэдэрэлдэ хүргөөгүй ахамад классай һурагшад тон олон лэ ушарна.
Арадайнгаа түүхын баримтануудта түшэглэн һони һонин захата бүтээлнүүдые бэшэһэн ахамад үеынгөө уран зохёолшодой номуудые, «Буряад үнэн» газетын һонирхолтой материалнуудые манай буряад хэлэнэй багшанар классай уншалгануудые эмхидхэжэ һурагшадайнгаа һонирхолые саг үргэлжэ үргэжэ байха байгаа гү? Мүн мүнөө сагта түрэлхи хэлэнэй үүргэ тухай хаа хаанагүй лекци, хөөрэлдөөнүүдые эмхидхэжэ байбал туһатай ха.
Үдэр бүри гаража байдаг газетэдэмнай бэшэлгын олон янзын жанрта материалнууд толилогдодог гээшэ. Тобшо тодошье, дэлгэрэнгы уташье. Тэдэ бүгэдые үхибүүд уншажа байбал ажабайдалай хэрэг мүрые ухамайлжа, бодомжолжо һураха, өөһэдөөшье шэбшэжэ, бэшэжэ һураха аргатайл. Али алишье таладаа аша туһагүй, түрэлхи хэлэн дээрээ гарадаг энэ газетэеэ хэн хэнгүй захижа уншаял, тэрэнэйнгээ хуудаһануудта нютаг нугынгаа һонинуудые дуулгалсажа, һанамжа дурадхалнуудаа хэлсэжэ байял, хүндэтэ нүхэр!