Уран зохёол
Буян дэлгэр Буряад орондоо үреэл-захяа
16 мая 2022
5027
Элитэ уран зохёолшо Николай Дамдиновай 90 жэлэй ойдо
Николай Гармаевич Дамдинов Буряадай эгээл бэлигтэй, эгээл hонин зохёолшодой нэгэн гээд түүхэдэ оронхой.
Н.Г.Дамдинов
Ерээдүй поэт наhанайнгаа эхиндэ гашуудалтай ушарhан байна: колхозой түрүүлэгшэ байhан эсэгэнь гэнтэ мордожо, Цыдыпжаб ахань үншэрhэн гэр бүлынгээ түшэг болоно. Амгалан байдалые таhалжа, Агууехэ дайн эхилээд, 1942 ондо сэрэгтэ татагдаhан Цыдыпжаб Дамдинов баатарай үхэлөөр унаhан юм. Эдэ гашуудалта үйлэ хэрэгүүдэй үндэhөөр Николай Дамдинов хэдэн поэмэ бэшэhэн байна.
Харин тэрэнэй литературна хуби заяан ехэ аза талаантай байгаа. Юhэдэхи классай hурагша байхадаа, шүлэгүүдээ «Буряад үнэндэ», «Байгал» альманахта хэблүүлжэ, аха үеын зохёолшодой hайшаалда хүртөө hэн. Жэл үнгэрхэдэ, алтан медальтайгаар hургуулияа дүүргэhэн Николай Дамдинов БурАССР-эй Уран зохёолшодой холбооной зууршалгаар М.Горькиин нэрэмжэтэ Литературна институдай оюутан болохо азатай бэлэй.
Бархан-Уула
1950 оной эхеэр болон тэн багаар Литинститудта Николай Дамдиновтай хамта Цырен-Анчик Дугарнимаев, Солбон Ангабаев, Гунга Чимитов, Даширабдан Батожабай, Дондог Улзытуев, Норпол Очиров, Цыденжап Жимбиев, Цырен-Базар Бадмаев, Цырен Галанов, монгол уран гуурhатан Бэгзэвийн Явуухулан, Нимбуугай Нямдорж гэгшэд сугтаа hураhан юм. Ямар солото нэрэнүүд гээшэб!
Ерээдүй суута зохёолшод Роберт Рождественский, Евгений Евтушенко, Расул Гамзатов, Белла Ахмадулина, Юрий Казаков, Чингиз Айтматов, дайнай дүлэн соогуур гаража үрдиhэн Давид Кугультинов, Кайсын Кулиев гэгшэдтэй хамта уран зохёол бүтээлгын оньhон аргануудта hураhан намтартай. Дээдэ үеын солото зохёолшод Константин Паустовский, Михаил Светлов, Сергей Смирнов, Лев Ошанин, Евгений Долматовский гэгшэдэй семинарнуудта мэргэжэлтэ hуралсал гараа, мэргэн hайхан захяа заабаринуудыень тогтоон абаа.
Е.Евтушенко,А.Вознесенский, Б.Ахмадулина
Бурханай үршөөhэн зохёохо бэлиггүй hаа, ямаршье hургуули, ямаршье институт зохёолшо болгожо шадахагүй гэлсэдэг. Зохёохы замай далан бариха гэжэ шиидэhэн хүндэ гансал өөрын шэлэhэн, өөрын гаргаhан харгы байха ёhотой.
Эндэ hураха үедөө Н.Дамдинов «Маяковскидо айлшаар» гэжэ шүлэг бэшээ hэн. Маяковскидо ороходонь, поэт гэртээ үгы, харин нүхэдтөө түлхюур орхёод ошоо гэжэ дуулана. Энэ шүлэгыень Роберт Рождественский оршуулаад, 1953 ондо «Октябрь» журналай 7-дохи дугаарта хэблэгдэhэн юм. СССР-эй 50 жэлэй ойн баярта зорюулагдаhан «Зори братства» гэhэн совет поэзиин антологидо оруулагдажа, 1972 ондо хэблэгдээ hэн.
Түрүүшын ном
В.Маяковскиин «Хорошо!» («Ехэл hайн!») гэжэ поэмые буряад хэлэндэ оршуулаад абажа ерэhэн тухайгаа Н.Дамдинов шүлэг соогоо түүрээнэ. Томо энэ зохёол сооhоо 8 бүлэг түүбэрилэн оршуулhаниинь бүхы поэмэ тухай гол шухала мэдээ үгэжэ шадаhан байна гээд hанагдана. Нэгэдэхи бүлэгэй дүлэтэ мүрнүүдhээ эхилэн, Маяковскиин өөрсэ хурса хэлые, онсо уран аргаар дамжуулагдаhан зүрхэнэйнь халуун ольhые, галта сэдьхэлэйнь эршэ хүсые буряад уян хэлээр зэдэлүүлжэ шадаа бшуу:
Һүүлшын бүлэгэй hүр жабхаланта мүрнүүдые уншахада, алишье үе сагай зондо, 21 зуун жэлэй үетэндэшье солото поэдэй сэхэ хандажа байhандал hанагдаха юм:
Н.Дамдинов, Ю.Козырев, А.Бадиев, В.Санги
Литинститудта hураха үедөө «Талын дуун» гэжэ уянгата-философско поэмэ бэшэhэн байна. Мүр мүрөөрнь поэмэеэ ородшолоод, 1956 оной хабар институдай оюутадта айлшаар ерэhэн Александр Твардовскитой уулзалгын үедэ залуу буряад поэт уншаа hэн. А.Т.Твардовский зохёолыень hайшаагаад, «Новый мир» журналда хэблэхыень зууршалhан юм. Поэт Юрий Левитанскиин уран оршуулга хэhэнэй удаа 1957 ондо энэ журналай нэгэдэхи дугаарта поэмэнь нара хараа бэлэй. Дам саашаа 1972 ондо англи, француз, немец, поляк хэлэн дээрэ гарадаг «Советская литература» журналай 11-дэхи дугаарта тус поэмын нэгэ бүлэг хэблэгдэжэ, буряад ирагуу найруулагша Николай Дамдинов тухай hураг суу дэлхэй дүүрэн тараа hэн.
1956 ондо Литинститут дүүргээд, СССР-эй Соёлой яаманай дэргэдэ эмхидхэгдэhэн хахад жэлэй сценарна курсануудта hураба. Эндэ «Ургын hалбарха үедэ» гэhэн сценари бэшээ. Солото режиссер Е.Габрилович киногой хүдэлмэрилэгшэдэй бүхэсоюзна зохёохы хуралдаан дээрэ элидхэхэдээ, эрхим hайн сценаринуудай тоодо Н.Дамдиновай энэ ажалые нэрлээ бэлэй. 1958 ондо Свердловско киностудида режиссер Я.Лапшин энэ сценариин үндэhөөр «Пора таежного подснежника» гэжэ уран hайханай фильм буулгаа hэн. 1960 оной май hарада Минскдэ болоhон Бүхэсоюзна кинофестивальда энэ картина гурбадахи шатын шанда хүртэhэн байгаа.
1955 ондо нара хараhан «Баргажан» гэжэ түрүүшынгээ номhоо эхилжэ, «Шэнхинээтэ нарhад» (1958), «Эсэгын нэрэ» (1960), «Харгын талаан» (1962), «Дүрбэн тэнгэри» (1965), «Минии багша — Ленин» (1968), «Доржо Банзаров тухай дуун» (1970), «Мүшэтэ харгы» (1979), «Шүлэгүүд, поэмэнүүд» (1982), «Дайнай хойто тээхи жэлнүүдтэ» (1985), «Арадай Баатар Гэсэр-Хаан» (1989) болон бусад номуудые буряад хэлэн дээрэ, мүн «Гудящие сосны» (1959), «Новая земля» (1970), «Четыре неба» (1971), «Апрель» (1973), «Избранные произведения» (1981, хоёр боти), «Тропа Гэсэра» (1985), «Ветви четверостиший» (1993) болон бусад ород хэлэн дээрэ, «Дүрбэн саг» гэжэ ном монгол хэлэн дээрэ гаргуулhан юм.
Энээнhээ гадна буряад драматургиин хүгжэлтэдэ Н.Г.Дамдинов горитойгоор нүлөөлhэн байна. Тэрэнэй гуурhан дороhоо мүндэлhэн «Үнгэрhэн хэрэг», «Доржо Банзаров», «Илалтын дархашуул», «Декабристын бэhэлиг» гэжэ удха түгэлдэр зүжэгүүд Буряад театрай тайзан дээрэ найруулагдаа hэн.
1990-1997 онуудта бэшэгдэhэн «Кандидат Казанского университета» гэhэн Доржо Банзаров тухай туужа, 1993 ондо «Правда Бурятии» сониндо хэлэ бэшэгэй эрдэмэй доктор В.Ц.Найдаковтой хамта хэблүүлhэн «Баргажан — Түхэм» гэhэн баримтата туужын нэгэдэхи хуби, мүн 1996 ондо нара хараhан энэ туужын хоёрдохи хуби — эдэ зохёолнуудынь буян дэлгэр буряад арадайнгаа түүхэ ухамайлан харуулаа, энхэ мүнхэ Буряадайнгаа үнэн шарай түхөөhэн уран hайхан шүлэг, поэмэнүүдэй хорёод номуудынь гайхалтай бэлигэйнь гэршэ болон үлэнхэй.
1973 ондо, Буряадай АССР-эй байгуулагдаhаар 50 жэлэй ойдо Николай Дамдиновта Буряадай арадай поэт гэhэн хүндэтэ нэрэ олгогдоо hэн. 1975 ондо Н.Дамдинов РСФСР-эй М.Горькиин нэрэмжэтэ гүрэнэй шанда хүртэhэн юм. 1979 ондо Буряад ороной арад зон Николай Дамдиновые СССР-эй Верховно Соведэй депутадаар hунгаа бэлэй. Буряадай Уран зохёолшодой холбоониие хүтэлбэрилөө, республикын Верховно Соведые толгойлоо. Арадуудай Хани барисаанай орденоор шагнагдаа.
Уншагшад
Иимэ hүр ялбама үгэнүүдээр арадай поэт Николай Дамдинов аажам тэнюун сэдьхэлтэй, хүлеэсэ ехэтэй, боди сагаан hанаатай түрэл буряад арадтаа үреэлэй hайхан үгэнүүдые зорюулжа, ерээдүй алас холо руу ухаанайнгаа мэргэн дэлисээр онон харбаhан магтаал — захяагай уран мүрнүүдые үлээhэн юм.
Н.Г.Дамдинов
Ерээдүй поэт наhанайнгаа эхиндэ гашуудалтай ушарhан байна: колхозой түрүүлэгшэ байhан эсэгэнь гэнтэ мордожо, Цыдыпжаб ахань үншэрhэн гэр бүлынгээ түшэг болоно. Амгалан байдалые таhалжа, Агууехэ дайн эхилээд, 1942 ондо сэрэгтэ татагдаhан Цыдыпжаб Дамдинов баатарай үхэлөөр унаhан юм. Эдэ гашуудалта үйлэ хэрэгүүдэй үндэhөөр Николай Дамдинов хэдэн поэмэ бэшэhэн байна.
Харин тэрэнэй литературна хуби заяан ехэ аза талаантай байгаа. Юhэдэхи классай hурагша байхадаа, шүлэгүүдээ «Буряад үнэндэ», «Байгал» альманахта хэблүүлжэ, аха үеын зохёолшодой hайшаалда хүртөө hэн. Жэл үнгэрхэдэ, алтан медальтайгаар hургуулияа дүүргэhэн Николай Дамдинов БурАССР-эй Уран зохёолшодой холбооной зууршалгаар М.Горькиин нэрэмжэтэ Литературна институдай оюутан болохо азатай бэлэй.
Бархан-Уула
1950 оной эхеэр болон тэн багаар Литинститудта Николай Дамдиновтай хамта Цырен-Анчик Дугарнимаев, Солбон Ангабаев, Гунга Чимитов, Даширабдан Батожабай, Дондог Улзытуев, Норпол Очиров, Цыденжап Жимбиев, Цырен-Базар Бадмаев, Цырен Галанов, монгол уран гуурhатан Бэгзэвийн Явуухулан, Нимбуугай Нямдорж гэгшэд сугтаа hураhан юм. Ямар солото нэрэнүүд гээшэб!
Ерээдүй суута зохёолшод Роберт Рождественский, Евгений Евтушенко, Расул Гамзатов, Белла Ахмадулина, Юрий Казаков, Чингиз Айтматов, дайнай дүлэн соогуур гаража үрдиhэн Давид Кугультинов, Кайсын Кулиев гэгшэдтэй хамта уран зохёол бүтээлгын оньhон аргануудта hураhан намтартай. Дээдэ үеын солото зохёолшод Константин Паустовский, Михаил Светлов, Сергей Смирнов, Лев Ошанин, Евгений Долматовский гэгшэдэй семинарнуудта мэргэжэлтэ hуралсал гараа, мэргэн hайхан захяа заабаринуудыень тогтоон абаа.
Е.Евтушенко,А.Вознесенский, Б.Ахмадулина
Бурханай үршөөhэн зохёохо бэлиггүй hаа, ямаршье hургуули, ямаршье институт зохёолшо болгожо шадахагүй гэлсэдэг. Зохёохы замай далан бариха гэжэ шиидэhэн хүндэ гансал өөрын шэлэhэн, өөрын гаргаhан харгы байха ёhотой.
Эндэ hураха үедөө Н.Дамдинов «Маяковскидо айлшаар» гэжэ шүлэг бэшээ hэн. Маяковскидо ороходонь, поэт гэртээ үгы, харин нүхэдтөө түлхюур орхёод ошоо гэжэ дуулана. Энэ шүлэгыень Роберт Рождественский оршуулаад, 1953 ондо «Октябрь» журналай 7-дохи дугаарта хэблэгдэhэн юм. СССР-эй 50 жэлэй ойн баярта зорюулагдаhан «Зори братства» гэhэн совет поэзиин антологидо оруулагдажа, 1972 ондо хэблэгдээ hэн.
Түрүүшын ном
В.Маяковскиин «Хорошо!» («Ехэл hайн!») гэжэ поэмые буряад хэлэндэ оршуулаад абажа ерэhэн тухайгаа Н.Дамдинов шүлэг соогоо түүрээнэ. Томо энэ зохёол сооhоо 8 бүлэг түүбэрилэн оршуулhаниинь бүхы поэмэ тухай гол шухала мэдээ үгэжэ шадаhан байна гээд hанагдана. Нэгэдэхи бүлэгэй дүлэтэ мүрнүүдhээ эхилэн, Маяковскиин өөрсэ хурса хэлые, онсо уран аргаар дамжуулагдаhан зүрхэнэйнь халуун ольhые, галта сэдьхэлэйнь эршэ хүсые буряад уян хэлээр зэдэлүүлжэ шадаа бшуу:
...Энээхэн номтойм
нюдэ, хэлэеэ танилсуулаад,
Эгээлэй уйтан байраяа
голон орхидог hайт.
Жадалиг үзүүртэй
шүлэгыемни зуралзуулаад,
Жабхаланта
байлдаан соогуур ошодог hайт.
Тэршээ баяр,
барилгаша хүсэн
Номгоронгүйгөөр
тандам дамжуужа эндэhээ,
Номой хабтаhа
дэлбэ нэшэн.
Һүүлшын бүлэгэй hүр жабхаланта мүрнүүдые уншахада, алишье үе сагай зондо, 21 зуун жэлэй үетэндэшье солото поэдэй сэхэ хандажа байhандал hанагдаха юм:
...Ажабайдалнай
гайхамшагтай hайхан лэ.
Зугааша налуугаар
Зуу наhа
хүрэел.
Хүсэ шадал
булюугаар
Хүмүүжэн ерэел.
Балта,
хөөргөөр,
Бахатай шүлэгөөр
Магтуулан түрэhэн
Гүрэн түрэ hэн.
Үhэеэ сайжа,
үбгэрөө гэлтэгүй.
Үедөө залуугаар
hалбархадань болтогой.
Н.Дамдинов, Ю.Козырев, А.Бадиев, В.Санги
Литинститудта hураха үедөө «Талын дуун» гэжэ уянгата-философско поэмэ бэшэhэн байна. Мүр мүрөөрнь поэмэеэ ородшолоод, 1956 оной хабар институдай оюутадта айлшаар ерэhэн Александр Твардовскитой уулзалгын үедэ залуу буряад поэт уншаа hэн. А.Т.Твардовский зохёолыень hайшаагаад, «Новый мир» журналда хэблэхыень зууршалhан юм. Поэт Юрий Левитанскиин уран оршуулга хэhэнэй удаа 1957 ондо энэ журналай нэгэдэхи дугаарта поэмэнь нара хараа бэлэй. Дам саашаа 1972 ондо англи, француз, немец, поляк хэлэн дээрэ гарадаг «Советская литература» журналай 11-дэхи дугаарта тус поэмын нэгэ бүлэг хэблэгдэжэ, буряад ирагуу найруулагша Николай Дамдинов тухай hураг суу дэлхэй дүүрэн тараа hэн.
1956 ондо Литинститут дүүргээд, СССР-эй Соёлой яаманай дэргэдэ эмхидхэгдэhэн хахад жэлэй сценарна курсануудта hураба. Эндэ «Ургын hалбарха үедэ» гэhэн сценари бэшээ. Солото режиссер Е.Габрилович киногой хүдэлмэрилэгшэдэй бүхэсоюзна зохёохы хуралдаан дээрэ элидхэхэдээ, эрхим hайн сценаринуудай тоодо Н.Дамдиновай энэ ажалые нэрлээ бэлэй. 1958 ондо Свердловско киностудида режиссер Я.Лапшин энэ сценариин үндэhөөр «Пора таежного подснежника» гэжэ уран hайханай фильм буулгаа hэн. 1960 оной май hарада Минскдэ болоhон Бүхэсоюзна кинофестивальда энэ картина гурбадахи шатын шанда хүртэhэн байгаа.
1955 ондо нара хараhан «Баргажан» гэжэ түрүүшынгээ номhоо эхилжэ, «Шэнхинээтэ нарhад» (1958), «Эсэгын нэрэ» (1960), «Харгын талаан» (1962), «Дүрбэн тэнгэри» (1965), «Минии багша — Ленин» (1968), «Доржо Банзаров тухай дуун» (1970), «Мүшэтэ харгы» (1979), «Шүлэгүүд, поэмэнүүд» (1982), «Дайнай хойто тээхи жэлнүүдтэ» (1985), «Арадай Баатар Гэсэр-Хаан» (1989) болон бусад номуудые буряад хэлэн дээрэ, мүн «Гудящие сосны» (1959), «Новая земля» (1970), «Четыре неба» (1971), «Апрель» (1973), «Избранные произведения» (1981, хоёр боти), «Тропа Гэсэра» (1985), «Ветви четверостиший» (1993) болон бусад ород хэлэн дээрэ, «Дүрбэн саг» гэжэ ном монгол хэлэн дээрэ гаргуулhан юм.
Энээнhээ гадна буряад драматургиин хүгжэлтэдэ Н.Г.Дамдинов горитойгоор нүлөөлhэн байна. Тэрэнэй гуурhан дороhоо мүндэлhэн «Үнгэрhэн хэрэг», «Доржо Банзаров», «Илалтын дархашуул», «Декабристын бэhэлиг» гэжэ удха түгэлдэр зүжэгүүд Буряад театрай тайзан дээрэ найруулагдаа hэн.
1990-1997 онуудта бэшэгдэhэн «Кандидат Казанского университета» гэhэн Доржо Банзаров тухай туужа, 1993 ондо «Правда Бурятии» сониндо хэлэ бэшэгэй эрдэмэй доктор В.Ц.Найдаковтой хамта хэблүүлhэн «Баргажан — Түхэм» гэhэн баримтата туужын нэгэдэхи хуби, мүн 1996 ондо нара хараhан энэ туужын хоёрдохи хуби — эдэ зохёолнуудынь буян дэлгэр буряад арадайнгаа түүхэ ухамайлан харуулаа, энхэ мүнхэ Буряадайнгаа үнэн шарай түхөөhэн уран hайхан шүлэг, поэмэнүүдэй хорёод номуудынь гайхалтай бэлигэйнь гэршэ болон үлэнхэй.
1973 ондо, Буряадай АССР-эй байгуулагдаhаар 50 жэлэй ойдо Николай Дамдиновта Буряадай арадай поэт гэhэн хүндэтэ нэрэ олгогдоо hэн. 1975 ондо Н.Дамдинов РСФСР-эй М.Горькиин нэрэмжэтэ гүрэнэй шанда хүртэhэн юм. 1979 ондо Буряад ороной арад зон Николай Дамдиновые СССР-эй Верховно Соведэй депутадаар hунгаа бэлэй. Буряадай Уран зохёолшодой холбоониие хүтэлбэрилөө, республикын Верховно Соведые толгойлоо. Арадуудай Хани барисаанай орденоор шагнагдаа.
Уншагшад
Шарайда сэбэр басагадшни, шамбай хүбүүдшни
Шамбалын орондо бэшэ, шамдаа халуун дуратайл.
Үбэлэй сагта үдхэн саhаар хушагдан,
Нажарай халуунда набша намаагаар бүрхөөгдэн,
Хуурай тооhо усадхама,
Хура бороодо сүршэгдэн,
Алтан шаргал наранай элшэ доро
Ажа амидарыш мүнхэдөө,
Бурхан Багшын нангин үршөөл адистай
Буряад hайхань оромни! («Түрэл Буряад оромни»)
Иимэ hүр ялбама үгэнүүдээр арадай поэт Николай Дамдинов аажам тэнюун сэдьхэлтэй, хүлеэсэ ехэтэй, боди сагаан hанаатай түрэл буряад арадтаа үреэлэй hайхан үгэнүүдые зорюулжа, ерээдүй алас холо руу ухаанайнгаа мэргэн дэлисээр онон харбаhан магтаал — захяагай уран мүрнүүдые үлээhэн юм.