Уран зохёол
Талын хүнэй дууша сэдьхэлэйнь ульhан
27 августа 2021
2891
Үнгэтэ зурагаар шэмэглэгдэhэн hайхан хатуу гадартай энэ ном уншаад, хүндэтэ автор Даша-Нима Шагжиевич Хобраковай hонин намтар, бүхы наhаараа уран үгэдэ шуналтай байха тэрэнэй одо заяан тухай бодолнуудаараа хубаалдаха дуран хүрэбэ.
«Хүйhөөрөө холбоотой хүдөө нютагни» гэhэн гаршаг номой удхада ехэл тааруу гээд нэн түрүүн hанагдаба. Баргажан голой үзэсхэлэн hайхан нэгэ үнсэг болохо Аргата нютагтаяа, нэрэ солото угайнгаа бууса Саhандайтаяа, бүхы монголшуудай hэхэрэн шүтэдэг Бархан Үндэр баабайн орьёлнуудтай, Баргажан голой уудамтай, энхэ Буряад оронтойгоо олон үе элинсэгүүдэйнгээ таhаршагүй холбоо тухай энэ ном соогоо автор домоглон түүрээгээ.
Даша-Нима Хобраков 1939 ондо Хурамхаанай аймагай Аргатын сомоной Саhандай нютагта түрэhэн юм. Сэрэгэй албанай hүүлээр Москвагай К.Тимирязевай нэрэмжэтэ хүдөө ажахын академи дүүргээ. Энээнэй hүүлээр Баргажан голой олон ажахынуудта ахалагша мэргэжэлтэнээр хүдэлөө. Автор ном соогоо иигэжэ дурсана:
«- Бидэнэр залуу наhандаа яhала hайн сагта ажаhуугаабди гэжэ тоолодогби. Би аяар холын Москва хотодо ямаршье түлбэригүйгөөр дээдэ hургуулида hураха аза талаантай, зол жаргалтай байhандаа баяртай ябадагби. „Хурамхаанай“ совхоздо хүдэлхэеэ ерэхэдэмни, бэлэн байра (гэр) бэлдээтэй, hарын салин хүлhэн (подъемно) барюулагдаа бэлэй. Энэ хадаа гүрэн түрын зүгhөө залуушуулда яhала ехэ туhаламжа байгаал даа».
Эдир залууhаань Даша-Нима Хобраков гуурhантай ханилдаг байгаа. Сэдьхэлэй иимэ байдал хүн бүхэндэ ушардаггүй. Номойнгоо оролто үгэ соо автор иигэжэ бэшэнэ: «Хүн гээшэ hайн сагта ажаhуужа, ажалаа бүтээжэ ябахадаа, зүрхэ сэдьхэлээ хананги, зол жаргалаар билтаржа байhан мэдэрэлээ салгидуулан, дуунуудые дуулаха, шүлэг зохёохо онсо нэгэ зүрхэ сэдьхэлэй дуранда абтадаг гээшэ. Тиигэжэ энээхэн ном соогоо дурдан бэшэhэн бүтээлнүүдни энээхэн наhандаа зол жаргалтай, аза талаантай ябаhанаймни гэршэнүүд болонол даа...»
1980-яад онуудай hүүл багта Баргажан голой уудамда ори ганса колхоз-миллионер гэжэ суурхаhан «Хилганын» колхоздо тэрэ хүдэлөө. Колхозой правлениин түрүүлэгшэ Бато Будаевич Ринчиновэй ажал хэрэгүүд тухай «Эрьехэ наран байдаг лэ» гэhэн гаршагтай очерк Даша-Нима Хобраков «Баргажанай үнэн» сониной 1985 оной февралиин 23-най дугаарта толилуулhан байна.
Уран зохёолой ульгам баян хэлээр бэшээтэй энэ очеркhоо хэhэг: «...Баруун Хүнтэйн тала үргэн, арюуншье даа. Дээрэhээ, Хүнтэйн хүбөөhөө доошонь харахада, энэ ехэ дайдань альган дээрэнь мэтээр үзэгдэнэ. Бато Будаевич турэл нютагаа хаймадан харахадаа, дайдынгаа дундаршагүй хэшэгые улам баян болгохо тухай заабол бодомжолhон лэ байха. Теэд юунhээ, хаанаhаа эхилэлтэйб? Даб дээрэ хүсэн үгыл ха даа. Энэ ехэ нэлэнхы Хүнтэйн тала уhалагдадаг бэшэ ха юм. Тиимэhээ хабарай шанга hалхинда үрэжэлтэ хүрьhэниинь үлеэлгэжэ улам муудана. Тэрэ доро ногоорон зэнхыгшэ Баргажан голой наагуур хабтайhан дайда жэл бүхэндэ үерэй уhанда абтажа, бүри намагшалжа захаланхай.
— Энэ бүхы гол баялиг болохо газараа hайнаар ашаглажа шадабал, ехэхэн амжалта туйлагдаха hэн. Орооhо таряанай, тэжээлэй ургамалнуудай тогтууритай баян ургаса ургуулаад, үбhэ тэжээл ехээр болоо hаа, эндэшье ехэ hү, элбэг мяха абахал hэмди. Бүхы юумэн газарhаа, газартайл сэхэ холбоотой байhамнай энэл ха юм даа, — гэжэ тэрэ бодомжолно.
— Залуу мэргэжэлтэдтэ найдаха, түшэглэхэ хэрэгтэй. Эдэнэрнай манай ерээдүй гээшэ. Эдэнэртэ хүтэлбэри даалгаагүй hаа, бүхы ажалыень өөрөө хэхэ болохолши... Залуушуулда найдахада, түрүү арга заабол айлтагүй хэрэглэхые оролдохо. Ухаагаа гүйлгэхэл байна ха юм, — гэжэ Бато Будаевич хэлэдэг».
Ажахын хүгжэлтын, зоной байдалай hайжархын түлөө ехээр оролдоhон Б.Б.Ринчиновые нютагаархидынь Буряадай АССР-эй Верховно Соведэй депутадаар hунгаhан байна. Очеркын гол геройдо автор Баргажан зоной хэлсэдэг гурбан «дали» тухай булган hүүлтэ үреэл зорюулна: «Энэ дэлхэйдэ мүндэлhөөр эсэгын нэрэ нэрлүүлжэ ябаhан энэ нүхэрнай зоной дунда хэлсэдэг эрын гурбан „дали“ даажа абанхай. Нэгэдэхинь — хурдан, гүнзэгы, хурса ухаатай, хоёрдохинь — элүүр энхэ, хүдэр бэетэй, гурбадахинь — холые зорихо хурдан моритой байха ёhотой ха юм.
Һүүлшын гурбадахи — хурдан морииень буряад заншалаар тайлбарилбал, ниитынгээ адууhа малые улам олошоруулжа, түрэл ажахыгаа баян дэлгэр болгохо, хурдан мориной жороо гүйдэл мэтээр хүгжөөхэ удхатай ха».
Хүнтэйн талые зураглаhан мүрнүүдыень уншаад, яаха аргагүй суута уран зурааша Солбон Ринчиновэй пейзажнууд hанаанда оронол даа. Бэлигтэй зураашан үнгэтэ шэрэ будагаар Баргажан түрэл дайдынгаа үзэсхэлэн дүрэ мүнхэрүүлhэн ха юм.
Ирагуу найруулагшын табилан тухай, уран үгын сэн тухай 1963 ондо бэшэhэн «Шүлэг тухай бодолнууд» гэжэ зохёолhоо хэдэн бадагуудые уншая:
Сэнгүйхэн шүлэг бэшээд,
Сээжэеэ тоншоходо буруу.
Сэдьхэл зүрхөөрөө тэбшээд,
Шэбшээд үзыш түрүүн!
Үндэр нэрэтэй поэдэй ашаан
Үе наhандаа үргэлхэнь хүндэ.
Хэдышье оролдобол, иимэ заяан
Хүртэдэггүйл хүн бүхэндэ.
Үлгы сагаан дэлхэйгээр
Үндэр солотон олон.
Өөрынгөө шадалай зэргээр
Өөрыгөө олоходо бэлэн!
Гэбэшье, зүрхэмни дахяад
Галаар, шуhаар лугшана!
Гуурhамни өөрөө мухаряад,
Хуудаhан дээгүүр дугшана...
Даша-Нима Шагжиевич бүхы наhаараа уран үгэдэ, шүлэгтэ халуун энхэрэлээ орхёогүй. Шэлэhэн мэргэжэлээрээ олон жэлдэ амжалтатай хүдэлөө. Түрэл Баргажан голойнгоо хүдөө ажалай хүгжэлтэдэ горитой хубитаяа оруулhан зоной нэгэн гээшэ.
Баргажанай аймагай хүдөө ажахын управлениин ахамад зоотехнигээр хүдэлжэ байтараа, Д-Н.Ш.Хобраков «Баргузинская правда» сониной хүдөө ажахын таhагые даагшаар томилогдоод, энэ ажалдаа наhанайнгаа амаралтада гаратараа хүдэлөө hэн. Тиихэ зуураа «Буряад үнэн» сонинтой холбоогоо бүри бэхижүүлээ бэлэй. Баргажан, Хурамхаанай шэнэ hонин тухай мэдээсэлнүүдые, нэрэ солото, ажалша бэрхэ хүнүүд тухай зураглал, очеркнуудые ходо эльгээдэг байгаа.
Даша-Нима Хобраков Баргажанай уран зохёолой «Боолон-Түмэр» нэгэдэлэй эдэбхитэй гэшүүн юм. Буряадай арадай поэт Дулгар Доржиева номой авторай Басай Шоно уг гарбал тухай, хаанаhаа бэшэхэ ульhатай байhан тухайнь иигэжэ бодомжолно: «Хэдэн жэлэй саана Хадын Бооридо Басай Шоно угтай үндэр зиндаата Агарамба Гомбо Зандановта Субарга бодхоогдожо, ехэл буян хэшэгтэй үйлэ хэрэг болоо hэн. Субарга барилгада Басайшуул бултадаа хабаадажа, амгалан байдалтай, хэшэг буянтай ажаhууха сагаан хэрэгэй үргэн үүдэ нээhэн байна.
Хэдэн жэлэй тэндэ Даша-Нима Хобраковай дүү хүбүүн Дамба Шагжиевич „Саhандай“ гэжэ шүлэгүүдэй ном гаргуулhан. Мүн абгайнь хүбүүн, бэлигтэй врач Цыбик Хобраков түүхын эрдэмэй доктор Николай Абаевтай сугтаа Эхирэдүүдэй Шоно угай түүхын нюуса тухай тон hонирхолтой ном гаргаhан байна. Мүн баhа мэдээжэ түүхэшэн, аха захатан Даши Сандибаевич Аюшиев олон hонирхолтой номуудые бэшэжэ, уншагшадые баярлуулhаниинь hайшаалтай».
Автор энэ номоо алтан дэлхэйн баяр жаргал, гуниг гашуудалые тэгшэ хубаалдан, хүшэр хүндые дабажа ябаhан наhанайнгаа хани нүхэр Цырма Цыбеновнада зорюулаа. Даша-Нима Хобраковай эдэ олон жэлнүүдтэ бэшэhэн бүхы hайн зохёолнууд энэ ном соо ороогүй гэжэ hанахада, шаналмаар. Харин хэблэгдэhэн шүлэгүүд соонь гүнзэгы удхатай, уянгын нарин утаhатай зохёолнууд үсөөн бэшэ. Талын хүнэй сэдьхэл уянгалан зураглаhан «Зорюулга» (1986) гэжэ шүлэгhөөнь хэhэг:
...Аяар багахан наhандаа
Абынгаа хүлэгүүдтэ
дуратай hэм.
Арюун талын нюрганда
Ардагуудай урилдаан
урматай hэн.
Талын хүнэй
хүбүүн түрэhэн урмандаа
Тахын хурсаар
харгыгаа гаргахаб наhандаа,
Талын хүнэй дууша
сэдьхэл абаhандаа
Бишыхан булжамууртал
таладаа жэргэхэб наhандаа.
Энэ уянгата шүлэг уншаад, Солбон Ринчиновэй «Булжамуур» гэhэн зураг ойндо орохо юм. Энэ суута зураг дээрэхи хүбүүншье, булта харагшадшье буряадхан таладаа жэргэжэ байhан борохон булжамуурай аялгын шэдидэ абтадаг.
Даша-Нима Хобраковай энэ шүлэгэй мүрнүүдые уншаhан хүнэй зүрхэ сэдьхэлдэ уян hайхан үгэнүүдынь булжамуурай аялга дуун мэтэ зэдэлжэл байг лэ!
Зурагууд дээрэ: Даша-Нима Шагжиевич Цырма Цыбеновна нүхэртэеэ, Хобраковтан түшэг тулга хүбүүдтэйгээ.
Гэрэл зурагууд гэр бүлын архивhаа абтаба.
Даша-Нима Хобраков 1939 ондо Хурамхаанай аймагай Аргатын сомоной Саhандай нютагта түрэhэн юм. Сэрэгэй албанай hүүлээр Москвагай К.Тимирязевай нэрэмжэтэ хүдөө ажахын академи дүүргээ. Энээнэй hүүлээр Баргажан голой олон ажахынуудта ахалагша мэргэжэлтэнээр хүдэлөө. Автор ном соогоо иигэжэ дурсана:
«- Бидэнэр залуу наhандаа яhала hайн сагта ажаhуугаабди гэжэ тоолодогби. Би аяар холын Москва хотодо ямаршье түлбэригүйгөөр дээдэ hургуулида hураха аза талаантай, зол жаргалтай байhандаа баяртай ябадагби. „Хурамхаанай“ совхоздо хүдэлхэеэ ерэхэдэмни, бэлэн байра (гэр) бэлдээтэй, hарын салин хүлhэн (подъемно) барюулагдаа бэлэй. Энэ хадаа гүрэн түрын зүгhөө залуушуулда яhала ехэ туhаламжа байгаал даа».
Эдир залууhаань Даша-Нима Хобраков гуурhантай ханилдаг байгаа. Сэдьхэлэй иимэ байдал хүн бүхэндэ ушардаггүй. Номойнгоо оролто үгэ соо автор иигэжэ бэшэнэ: «Хүн гээшэ hайн сагта ажаhуужа, ажалаа бүтээжэ ябахадаа, зүрхэ сэдьхэлээ хананги, зол жаргалаар билтаржа байhан мэдэрэлээ салгидуулан, дуунуудые дуулаха, шүлэг зохёохо онсо нэгэ зүрхэ сэдьхэлэй дуранда абтадаг гээшэ. Тиигэжэ энээхэн ном соогоо дурдан бэшэhэн бүтээлнүүдни энээхэн наhандаа зол жаргалтай, аза талаантай ябаhанаймни гэршэнүүд болонол даа...»
1980-яад онуудай hүүл багта Баргажан голой уудамда ори ганса колхоз-миллионер гэжэ суурхаhан «Хилганын» колхоздо тэрэ хүдэлөө. Колхозой правлениин түрүүлэгшэ Бато Будаевич Ринчиновэй ажал хэрэгүүд тухай «Эрьехэ наран байдаг лэ» гэhэн гаршагтай очерк Даша-Нима Хобраков «Баргажанай үнэн» сониной 1985 оной февралиин 23-най дугаарта толилуулhан байна.
Уран зохёолой ульгам баян хэлээр бэшээтэй энэ очеркhоо хэhэг: «...Баруун Хүнтэйн тала үргэн, арюуншье даа. Дээрэhээ, Хүнтэйн хүбөөhөө доошонь харахада, энэ ехэ дайдань альган дээрэнь мэтээр үзэгдэнэ. Бато Будаевич турэл нютагаа хаймадан харахадаа, дайдынгаа дундаршагүй хэшэгые улам баян болгохо тухай заабол бодомжолhон лэ байха. Теэд юунhээ, хаанаhаа эхилэлтэйб? Даб дээрэ хүсэн үгыл ха даа. Энэ ехэ нэлэнхы Хүнтэйн тала уhалагдадаг бэшэ ха юм. Тиимэhээ хабарай шанга hалхинда үрэжэлтэ хүрьhэниинь үлеэлгэжэ улам муудана. Тэрэ доро ногоорон зэнхыгшэ Баргажан голой наагуур хабтайhан дайда жэл бүхэндэ үерэй уhанда абтажа, бүри намагшалжа захаланхай.
— Энэ бүхы гол баялиг болохо газараа hайнаар ашаглажа шадабал, ехэхэн амжалта туйлагдаха hэн. Орооhо таряанай, тэжээлэй ургамалнуудай тогтууритай баян ургаса ургуулаад, үбhэ тэжээл ехээр болоо hаа, эндэшье ехэ hү, элбэг мяха абахал hэмди. Бүхы юумэн газарhаа, газартайл сэхэ холбоотой байhамнай энэл ха юм даа, — гэжэ тэрэ бодомжолно.
— Залуу мэргэжэлтэдтэ найдаха, түшэглэхэ хэрэгтэй. Эдэнэрнай манай ерээдүй гээшэ. Эдэнэртэ хүтэлбэри даалгаагүй hаа, бүхы ажалыень өөрөө хэхэ болохолши... Залуушуулда найдахада, түрүү арга заабол айлтагүй хэрэглэхые оролдохо. Ухаагаа гүйлгэхэл байна ха юм, — гэжэ Бато Будаевич хэлэдэг».
Ажахын хүгжэлтын, зоной байдалай hайжархын түлөө ехээр оролдоhон Б.Б.Ринчиновые нютагаархидынь Буряадай АССР-эй Верховно Соведэй депутадаар hунгаhан байна. Очеркын гол геройдо автор Баргажан зоной хэлсэдэг гурбан «дали» тухай булган hүүлтэ үреэл зорюулна: «Энэ дэлхэйдэ мүндэлhөөр эсэгын нэрэ нэрлүүлжэ ябаhан энэ нүхэрнай зоной дунда хэлсэдэг эрын гурбан „дали“ даажа абанхай. Нэгэдэхинь — хурдан, гүнзэгы, хурса ухаатай, хоёрдохинь — элүүр энхэ, хүдэр бэетэй, гурбадахинь — холые зорихо хурдан моритой байха ёhотой ха юм.
Һүүлшын гурбадахи — хурдан морииень буряад заншалаар тайлбарилбал, ниитынгээ адууhа малые улам олошоруулжа, түрэл ажахыгаа баян дэлгэр болгохо, хурдан мориной жороо гүйдэл мэтээр хүгжөөхэ удхатай ха».
Хүнтэйн талые зураглаhан мүрнүүдыень уншаад, яаха аргагүй суута уран зурааша Солбон Ринчиновэй пейзажнууд hанаанда оронол даа. Бэлигтэй зураашан үнгэтэ шэрэ будагаар Баргажан түрэл дайдынгаа үзэсхэлэн дүрэ мүнхэрүүлhэн ха юм.
Ирагуу найруулагшын табилан тухай, уран үгын сэн тухай 1963 ондо бэшэhэн «Шүлэг тухай бодолнууд» гэжэ зохёолhоо хэдэн бадагуудые уншая:
Сэнгүйхэн шүлэг бэшээд,
Сээжэеэ тоншоходо буруу.
Сэдьхэл зүрхөөрөө тэбшээд,
Шэбшээд үзыш түрүүн!
Үндэр нэрэтэй поэдэй ашаан
Үе наhандаа үргэлхэнь хүндэ.
Хэдышье оролдобол, иимэ заяан
Хүртэдэггүйл хүн бүхэндэ.
Үлгы сагаан дэлхэйгээр
Үндэр солотон олон.
Өөрынгөө шадалай зэргээр
Өөрыгөө олоходо бэлэн!
Гэбэшье, зүрхэмни дахяад
Галаар, шуhаар лугшана!
Гуурhамни өөрөө мухаряад,
Хуудаhан дээгүүр дугшана...
Даша-Нима Шагжиевич бүхы наhаараа уран үгэдэ, шүлэгтэ халуун энхэрэлээ орхёогүй. Шэлэhэн мэргэжэлээрээ олон жэлдэ амжалтатай хүдэлөө. Түрэл Баргажан голойнгоо хүдөө ажалай хүгжэлтэдэ горитой хубитаяа оруулhан зоной нэгэн гээшэ.
Баргажанай аймагай хүдөө ажахын управлениин ахамад зоотехнигээр хүдэлжэ байтараа, Д-Н.Ш.Хобраков «Баргузинская правда» сониной хүдөө ажахын таhагые даагшаар томилогдоод, энэ ажалдаа наhанайнгаа амаралтада гаратараа хүдэлөө hэн. Тиихэ зуураа «Буряад үнэн» сонинтой холбоогоо бүри бэхижүүлээ бэлэй. Баргажан, Хурамхаанай шэнэ hонин тухай мэдээсэлнүүдые, нэрэ солото, ажалша бэрхэ хүнүүд тухай зураглал, очеркнуудые ходо эльгээдэг байгаа.
Даша-Нима Хобраков Баргажанай уран зохёолой «Боолон-Түмэр» нэгэдэлэй эдэбхитэй гэшүүн юм. Буряадай арадай поэт Дулгар Доржиева номой авторай Басай Шоно уг гарбал тухай, хаанаhаа бэшэхэ ульhатай байhан тухайнь иигэжэ бодомжолно: «Хэдэн жэлэй саана Хадын Бооридо Басай Шоно угтай үндэр зиндаата Агарамба Гомбо Зандановта Субарга бодхоогдожо, ехэл буян хэшэгтэй үйлэ хэрэг болоо hэн. Субарга барилгада Басайшуул бултадаа хабаадажа, амгалан байдалтай, хэшэг буянтай ажаhууха сагаан хэрэгэй үргэн үүдэ нээhэн байна.
Хэдэн жэлэй тэндэ Даша-Нима Хобраковай дүү хүбүүн Дамба Шагжиевич „Саhандай“ гэжэ шүлэгүүдэй ном гаргуулhан. Мүн абгайнь хүбүүн, бэлигтэй врач Цыбик Хобраков түүхын эрдэмэй доктор Николай Абаевтай сугтаа Эхирэдүүдэй Шоно угай түүхын нюуса тухай тон hонирхолтой ном гаргаhан байна. Мүн баhа мэдээжэ түүхэшэн, аха захатан Даши Сандибаевич Аюшиев олон hонирхолтой номуудые бэшэжэ, уншагшадые баярлуулhаниинь hайшаалтай».
Автор энэ номоо алтан дэлхэйн баяр жаргал, гуниг гашуудалые тэгшэ хубаалдан, хүшэр хүндые дабажа ябаhан наhанайнгаа хани нүхэр Цырма Цыбеновнада зорюулаа. Даша-Нима Хобраковай эдэ олон жэлнүүдтэ бэшэhэн бүхы hайн зохёолнууд энэ ном соо ороогүй гэжэ hанахада, шаналмаар. Харин хэблэгдэhэн шүлэгүүд соонь гүнзэгы удхатай, уянгын нарин утаhатай зохёолнууд үсөөн бэшэ. Талын хүнэй сэдьхэл уянгалан зураглаhан «Зорюулга» (1986) гэжэ шүлэгhөөнь хэhэг:
...Аяар багахан наhандаа
Абынгаа хүлэгүүдтэ
дуратай hэм.
Арюун талын нюрганда
Ардагуудай урилдаан
урматай hэн.
Талын хүнэй
хүбүүн түрэhэн урмандаа
Тахын хурсаар
харгыгаа гаргахаб наhандаа,
Талын хүнэй дууша
сэдьхэл абаhандаа
Бишыхан булжамууртал
таладаа жэргэхэб наhандаа.
Энэ уянгата шүлэг уншаад, Солбон Ринчиновэй «Булжамуур» гэhэн зураг ойндо орохо юм. Энэ суута зураг дээрэхи хүбүүншье, булта харагшадшье буряадхан таладаа жэргэжэ байhан борохон булжамуурай аялгын шэдидэ абтадаг.
Даша-Нима Хобраковай энэ шүлэгэй мүрнүүдые уншаhан хүнэй зүрхэ сэдьхэлдэ уян hайхан үгэнүүдынь булжамуурай аялга дуун мэтэ зэдэлжэл байг лэ!
Зурагууд дээрэ: Даша-Нима Шагжиевич Цырма Цыбеновна нүхэртэеэ, Хобраковтан түшэг тулга хүбүүдтэйгээ.
Гэрэл зурагууд гэр бүлын архивhаа абтаба.