Номой һан хүмэргэ
Орёо асуудалнуудта харюу бэдэрhэн зохёолнууд
20 июля 2022
14803
«Уран зохёолой юртэмсэ» гэhэн конкурсын дүнгөөр 2022 ондо хэблэгдэхэ номуудай тоодо Буряадай арадай поэт Галина Жигмытовна Раднаевагай поэмэнүүдэй суглуулбари нара хараха болобо.
— Ямар поэмэнүүд энэ ном соо орооб? — гэжэ Галина Жигмытовнаhаа асуубабди. «Зүүдэнүүдэй дурдалга» гэhэн гаршагтай энэ ном соо ороhон зохёолнууд тухай Галина Раднаева иигэжэ хөөрэбэ:
Галина Раднаева
— 1981 ондо бэшэгдэhэн «Хун шубуун» гэжэ поэмэ, «Түрэлгын зоболон», «Гайхал», «Зүүдэнэй дурдалга», «Нойргүй hүни» гээд, бүхыдөө табан поэмэ. 1970-1980 онуудта бэшэгдэhэн эдэ поэмэнүүд соогоо hонин, шэнэ зохёохы арга дүрэнүүдые, хэтэ мүнхын гүнзэгы удхатай сюжедүүдые удхалан хэрэглэхэ гэжэ оролдоо бэлэйб.
Эдэ зохёолнууд соо мүнхэ хэшэгтэй буряад арадайнгаа хуби заяан, оюун ухаан бодол, гүн сагаан сэдьхэл тухай бодомжолхо, захагүй тэсэмгэй зан абаридань, буян үйлэдэхэ гэhэн hайхан хүсэл зоригтонь соло дуудаха hанаан мүндэлөө hэн. Хатан эжы Зэдын, энхэ мүнхэ Буряадайнгаа арад зоной холоhоо эхитэй түүхын гашуудалтайшье, hүр ехэ баяртайшье хуудаhанууд тухай эдэ зохёолнууд соогоо дурдаhан байгааб. Хун шубуун гарбалтай арадайнгаа алдар солые, уйдхар гашуудалые хубаалдажа, нангин hүр hүлдыень досоогоо тахижа, жаргалтай сагай ерэхые түүрээн дуудаhан зохёолнуудни гээшэл даа.
Галина Раднаевагай уран зохёолтой танилсахадаа, ёhотой Поэт хадаа үе сагайнгаа үри байһанаа бусадһаа үлүү хурсаар мэдэрнэ гэжэ ойлгохоор. «Хун шубуун» гэжэ поэмын героинида (авторта) Хун шубуун иигэжэ юрөөнэ: «Ниидэжэл яба шадалаараа — /Ниидэхэ зол тудаа». Гайхамаар зоригтой сэдьхэлтэй, хэнтэйшье һамархаар бэшэ аялга хоолойтой дуушан болохыень, дэлхэй дүүрэн уянга дуунайнь зэдэлхые заяаhан элинсэгүүдтээ, юрөөhэн түрэл тоонтодоо гүнзэгы баяр бахархалаа мэдүүлнэ гэжэ поэдэй эпическэ эдэ зохёолнуудые уншаад ойлгонобди.
Энэ поэмэ соо автор төөрижэ ябаhан үринэрөө абархаяа тэнгэриhээ газарта бууhан Эхэ-Хун шубуунтай хөөрэлдэнэ. Хүнэй наhанай, дуушан хүнэй үүргэ табисуур тухай, хорбоо дэлхэйн хэтэ мүнхын жама ёhо тухай поэмын героини Хун шубуунтай залуугай залитайгаар, эршэ зоригтойгоор үгэ буляалдана. Хун шубуун хүлгөөтэ дэлхэйн жама хубилшагүй, энэ хүн түрэлтэнэй хэр угай эндүүрэл гээд һануулна: «Дуушан хүн/ Энэ дэлхэйн жаматай/ Эбсэхэгүй гэһэн хуулитай./ Өөрсэ өөрын дэлхэйтэй —/ Өөрынхеэрээ хубилгадаг заяатай».
Мүнөөдэрэйл гүйхэн байдалаар, ерээдүй тухай бодолгүйгөөр ажаһууһан энэ дэлхэйтэй героиниин эбсэхэеэ арсахадань, галта сэдьхэлэйнь нэгэ дуһал, нюдэнһөө мухариһан нёлбоhон энээхэн «юртэмсые» шэшэрүүлхэ, өөрын шэнэ дэлхэй байгуулха шадалтай гээд поэт түүрээнэ.
Гайхалтай эдэ уран дүрэнүүдые поэт саашадаа «Нойргүй һүни» гэжэ поэмэ соогоо «Һүниин түрүүшын бодол» гэһэн нэгэдэхи хуби соо хэрэглээ һэн.
Дуһал дуһалаар эхи захагүй, оёор, эрьегүй сагай урасхал уянгата геройн ухаан сэдьхэлдэ замхашагүй дурасхаалай урасхал болоод, ерээдүй руу, мүнхэ оршодог ажабайдал руу дахуулан урдана. Поэдэй түүрээһээр, «мүнхэдөө хүлгэхөөр нэгэтэ түрэһэн сэдьхэлнай һүүдэр бэеынгээ һалабашье, үтэлдэггүй», тэрэнэй ухаан бодолой урасхал (поток сознания) сагуудай эрхээр һүнэдэггүй, юртэмсэдэ мүнхэ үлэдэг, «саг сагайнгаа дууе абажа ерэдэг».
Нойргүй һүни
«Нойргүй hүни» поэмын гүн удхые дэлбэлэн зураглаһан ушар -үбгөөгэйнь наһа бараһан үдэртэ дүү хүбүүнэйнь түрэһэн ушар зохёолой гол үндэhэ hуури болоно:" ...Хоймортомнай нялхын шашхаан зэдэлжэ,/ Хүдөө гараһан үбгөөем үдэшөө бэлэй./ Дэрэ, шэрээнь хойшоо гаража,/ Дүүгэйм үлгы орондонь үлгэгдөө бэлэй./ Мансытай дүүем дээрэ үргөөд:/ Хүбүүн түрэбэ... Хүбүүн гэлдээ бэлэй./ Хүнэй үндэһэн үлэдэг гээд,/ Мүнхэрбэ гуламтань... Мүнхэрбэ гэлсээ hэмнай«.
«Зүүдэнэй дурдалга» гэhэн поэмэ Эхэ дэлхэйн мүндэлhэн тухай уянгална. Энэ үльгэр домогтой уншагшадые холбон нэгэдүүлжэ шадаха эльбэ шэди гэхэ гү, али гайхамшаг психофизическэ арга шадабари, уран үгын хүсэн хэрэгтэй бшуу. Поэдэй дурдан түүрээhэн үйлэ хэрэгүүдые нюдөөрөө хараhан мэтэ, уран бэлигэйнь элшэ шэдидэ абтаhанаа мэдэрхэш.
Эдэ поэмэнүүдээ автор өөрөө мүр мүрөөрнь ородшолоо, гүн удхыень түгэс дүүрэнээр дамжуулха гэжэ оролдоо. Буряад уран зохёолой түүхэдэ түрүүшынхиеэ ушарhан шухала удхатай үйлэ хэрэг гээд онсо тэмдэглэе.
Поэдэй эдэ томо эпическэ бүтээлнүүд соо үүлэндэ хүрэмэ далайн эршэтэй юhэн дабхар барас долгин шэнги хүсэтэй хүдэлөө мэдэрхээр. Эдэ зохёолнууд соо эжыдээ, нагаса эжыдээ зорюулһан сэдьхэл уяруулма, гунигтайшье, баяртайшье уянгата мүрнүүд ехэ олон. Үхибүүн хонгор наhанай дурсалгата ушарнууд, эдир залуугай халуун дуран, бэежэhэн үеын hанал бодолнууд, хүнэй наhанай зогсошогүй түргэн урасхал тухай гүнзэгы удхатай дүрэ зурагууд эдэ зохёолнуудые шэмэглэнэ.
Галина Раднаевагай поэмэнүүд соо уран үгын хүсөөр зохёон байгуулагдаhан гайхалтай юртэмсэнүүд үйлын үриин агуу хүсэтэ засаг журамаар хүтэлэгдэнэ.
«Гайхал» гэhэн поэмын героиня шоргоолжодой юртэмсэдэ зобожо ябанаб гэжэ зүүдэлнэ. Энэ үзэгдэл тухай Галина Раднаева иигэжэ хөөрэнэ:
— Үхибүүн ябахадаа, шоргоолжодой хүлые таhалжа наадаhанай түлөө эмгэйдээ ехээр зэмэлүүлээ бэлэйб: «Хойто түрэлдөө шоргоолжон боложо түрэхэ гээ гүш? Хүн боложо түрэhэн энэл шоргоолжондоо хүлөө таhалуулжа, зобохо гээ гүш?». Эмгэйнгээ энэ шэрүүн hургаалые бүхы наhандаа хадуужа абаад, поэмэ соогоо оруулаа hэм.
«Түрэлгын зоболон» гэhэн поэмэ уран зохёолшын ажалай далда талые харуулна. Шүлэг түрэжэ үгэнгүй, поэдэй сэдьхэл үбдэнэ, зобоно. Хан-Хурмастада дээрэлхэhэнэй түлөө байгаалиин аймшагтай гэнэ усалда орожо байhаар зүүдэлнэ. Гэнэн сэхэ зантай үриеэ хайрлаhан Эхэ орон тиихэдэнь Хангайн, Лусадай бэе бэелжэ, дуушан болгожо абахын тула туhа хүргэнэ. Сэдьхэлынь тэгшэрhэн поэдэй сээжэдэ шэнэ hайхан дуунуудай мүрнүүд мүндэлэн түрэнэ.
Поэт өөрынгөө улаан голоор, ухаан бодолоор энэ дэлхэйе сэгнэжэ, «юртэмсые шэшэрүүлхэ аялга» бэдэрнэ. Хүшэр хүндые тэсэмгэйгээр дабаhан тухайгаа зураглахадаа, «эхи эсэсгүй бураздаагаа татахадам, анзаһан мэтэл энэ бэем» гэжэ гайхалтай hонин дүрэ хэрэглэн поэт бэшэhэн байгаа.
Эдэ поэмэнүүд соо hэшхэлэй орёо асуудалнууд табигдана. Ерээдүй тухайгаа hанаагаа зобожо, эдэ асуудалнуудта харюу бэдэрхые, харюу үгэжэ шададаг болохые поэт уряална бэшэ гү?
Хүндэ харагдахагүй хүсэнүүдээр, хүндэ харагдахагүй Оюун ухаагаар хүтэлүүлжэ, урлалай үндэр охиндо хүртэhэн поэт галта сэдьхэлэйнгээ гайхамшаг юртэмсэ байгуулна.
Галина Раднаева
— 1981 ондо бэшэгдэhэн «Хун шубуун» гэжэ поэмэ, «Түрэлгын зоболон», «Гайхал», «Зүүдэнэй дурдалга», «Нойргүй hүни» гээд, бүхыдөө табан поэмэ. 1970-1980 онуудта бэшэгдэhэн эдэ поэмэнүүд соогоо hонин, шэнэ зохёохы арга дүрэнүүдые, хэтэ мүнхын гүнзэгы удхатай сюжедүүдые удхалан хэрэглэхэ гэжэ оролдоо бэлэйб.
Эдэ зохёолнууд соо мүнхэ хэшэгтэй буряад арадайнгаа хуби заяан, оюун ухаан бодол, гүн сагаан сэдьхэл тухай бодомжолхо, захагүй тэсэмгэй зан абаридань, буян үйлэдэхэ гэhэн hайхан хүсэл зоригтонь соло дуудаха hанаан мүндэлөө hэн. Хатан эжы Зэдын, энхэ мүнхэ Буряадайнгаа арад зоной холоhоо эхитэй түүхын гашуудалтайшье, hүр ехэ баяртайшье хуудаhанууд тухай эдэ зохёолнууд соогоо дурдаhан байгааб. Хун шубуун гарбалтай арадайнгаа алдар солые, уйдхар гашуудалые хубаалдажа, нангин hүр hүлдыень досоогоо тахижа, жаргалтай сагай ерэхые түүрээн дуудаhан зохёолнуудни гээшэл даа.
Галина Раднаевагай уран зохёолтой танилсахадаа, ёhотой Поэт хадаа үе сагайнгаа үри байһанаа бусадһаа үлүү хурсаар мэдэрнэ гэжэ ойлгохоор. «Хун шубуун» гэжэ поэмын героинида (авторта) Хун шубуун иигэжэ юрөөнэ: «Ниидэжэл яба шадалаараа — /Ниидэхэ зол тудаа». Гайхамаар зоригтой сэдьхэлтэй, хэнтэйшье һамархаар бэшэ аялга хоолойтой дуушан болохыень, дэлхэй дүүрэн уянга дуунайнь зэдэлхые заяаhан элинсэгүүдтээ, юрөөhэн түрэл тоонтодоо гүнзэгы баяр бахархалаа мэдүүлнэ гэжэ поэдэй эпическэ эдэ зохёолнуудые уншаад ойлгонобди.
Энэ поэмэ соо автор төөрижэ ябаhан үринэрөө абархаяа тэнгэриhээ газарта бууhан Эхэ-Хун шубуунтай хөөрэлдэнэ. Хүнэй наhанай, дуушан хүнэй үүргэ табисуур тухай, хорбоо дэлхэйн хэтэ мүнхын жама ёhо тухай поэмын героини Хун шубуунтай залуугай залитайгаар, эршэ зоригтойгоор үгэ буляалдана. Хун шубуун хүлгөөтэ дэлхэйн жама хубилшагүй, энэ хүн түрэлтэнэй хэр угай эндүүрэл гээд һануулна: «Дуушан хүн/ Энэ дэлхэйн жаматай/ Эбсэхэгүй гэһэн хуулитай./ Өөрсэ өөрын дэлхэйтэй —/ Өөрынхеэрээ хубилгадаг заяатай».
Мүнөөдэрэйл гүйхэн байдалаар, ерээдүй тухай бодолгүйгөөр ажаһууһан энэ дэлхэйтэй героиниин эбсэхэеэ арсахадань, галта сэдьхэлэйнь нэгэ дуһал, нюдэнһөө мухариһан нёлбоhон энээхэн «юртэмсые» шэшэрүүлхэ, өөрын шэнэ дэлхэй байгуулха шадалтай гээд поэт түүрээнэ.
Гайхалтай эдэ уран дүрэнүүдые поэт саашадаа «Нойргүй һүни» гэжэ поэмэ соогоо «Һүниин түрүүшын бодол» гэһэн нэгэдэхи хуби соо хэрэглээ һэн.
Дуһал дуһалаар эхи захагүй, оёор, эрьегүй сагай урасхал уянгата геройн ухаан сэдьхэлдэ замхашагүй дурасхаалай урасхал болоод, ерээдүй руу, мүнхэ оршодог ажабайдал руу дахуулан урдана. Поэдэй түүрээһээр, «мүнхэдөө хүлгэхөөр нэгэтэ түрэһэн сэдьхэлнай һүүдэр бэеынгээ һалабашье, үтэлдэггүй», тэрэнэй ухаан бодолой урасхал (поток сознания) сагуудай эрхээр һүнэдэггүй, юртэмсэдэ мүнхэ үлэдэг, «саг сагайнгаа дууе абажа ерэдэг».
Нойргүй һүни
«Нойргүй hүни» поэмын гүн удхые дэлбэлэн зураглаһан ушар -үбгөөгэйнь наһа бараһан үдэртэ дүү хүбүүнэйнь түрэһэн ушар зохёолой гол үндэhэ hуури болоно:" ...Хоймортомнай нялхын шашхаан зэдэлжэ,/ Хүдөө гараһан үбгөөем үдэшөө бэлэй./ Дэрэ, шэрээнь хойшоо гаража,/ Дүүгэйм үлгы орондонь үлгэгдөө бэлэй./ Мансытай дүүем дээрэ үргөөд:/ Хүбүүн түрэбэ... Хүбүүн гэлдээ бэлэй./ Хүнэй үндэһэн үлэдэг гээд,/ Мүнхэрбэ гуламтань... Мүнхэрбэ гэлсээ hэмнай«.
«Зүүдэнэй дурдалга» гэhэн поэмэ Эхэ дэлхэйн мүндэлhэн тухай уянгална. Энэ үльгэр домогтой уншагшадые холбон нэгэдүүлжэ шадаха эльбэ шэди гэхэ гү, али гайхамшаг психофизическэ арга шадабари, уран үгын хүсэн хэрэгтэй бшуу. Поэдэй дурдан түүрээhэн үйлэ хэрэгүүдые нюдөөрөө хараhан мэтэ, уран бэлигэйнь элшэ шэдидэ абтаhанаа мэдэрхэш.
Эдэ поэмэнүүдээ автор өөрөө мүр мүрөөрнь ородшолоо, гүн удхыень түгэс дүүрэнээр дамжуулха гэжэ оролдоо. Буряад уран зохёолой түүхэдэ түрүүшынхиеэ ушарhан шухала удхатай үйлэ хэрэг гээд онсо тэмдэглэе.
Поэдэй эдэ томо эпическэ бүтээлнүүд соо үүлэндэ хүрэмэ далайн эршэтэй юhэн дабхар барас долгин шэнги хүсэтэй хүдэлөө мэдэрхээр. Эдэ зохёолнууд соо эжыдээ, нагаса эжыдээ зорюулһан сэдьхэл уяруулма, гунигтайшье, баяртайшье уянгата мүрнүүд ехэ олон. Үхибүүн хонгор наhанай дурсалгата ушарнууд, эдир залуугай халуун дуран, бэежэhэн үеын hанал бодолнууд, хүнэй наhанай зогсошогүй түргэн урасхал тухай гүнзэгы удхатай дүрэ зурагууд эдэ зохёолнуудые шэмэглэнэ.
Галина Раднаевагай поэмэнүүд соо уран үгын хүсөөр зохёон байгуулагдаhан гайхалтай юртэмсэнүүд үйлын үриин агуу хүсэтэ засаг журамаар хүтэлэгдэнэ.
«Гайхал» гэhэн поэмын героиня шоргоолжодой юртэмсэдэ зобожо ябанаб гэжэ зүүдэлнэ. Энэ үзэгдэл тухай Галина Раднаева иигэжэ хөөрэнэ:
— Үхибүүн ябахадаа, шоргоолжодой хүлые таhалжа наадаhанай түлөө эмгэйдээ ехээр зэмэлүүлээ бэлэйб: «Хойто түрэлдөө шоргоолжон боложо түрэхэ гээ гүш? Хүн боложо түрэhэн энэл шоргоолжондоо хүлөө таhалуулжа, зобохо гээ гүш?». Эмгэйнгээ энэ шэрүүн hургаалые бүхы наhандаа хадуужа абаад, поэмэ соогоо оруулаа hэм.
«Түрэлгын зоболон» гэhэн поэмэ уран зохёолшын ажалай далда талые харуулна. Шүлэг түрэжэ үгэнгүй, поэдэй сэдьхэл үбдэнэ, зобоно. Хан-Хурмастада дээрэлхэhэнэй түлөө байгаалиин аймшагтай гэнэ усалда орожо байhаар зүүдэлнэ. Гэнэн сэхэ зантай үриеэ хайрлаhан Эхэ орон тиихэдэнь Хангайн, Лусадай бэе бэелжэ, дуушан болгожо абахын тула туhа хүргэнэ. Сэдьхэлынь тэгшэрhэн поэдэй сээжэдэ шэнэ hайхан дуунуудай мүрнүүд мүндэлэн түрэнэ.
Поэт өөрынгөө улаан голоор, ухаан бодолоор энэ дэлхэйе сэгнэжэ, «юртэмсые шэшэрүүлхэ аялга» бэдэрнэ. Хүшэр хүндые тэсэмгэйгээр дабаhан тухайгаа зураглахадаа, «эхи эсэсгүй бураздаагаа татахадам, анзаһан мэтэл энэ бэем» гэжэ гайхалтай hонин дүрэ хэрэглэн поэт бэшэhэн байгаа.
Эдэ поэмэнүүд соо hэшхэлэй орёо асуудалнууд табигдана. Ерээдүй тухайгаа hанаагаа зобожо, эдэ асуудалнуудта харюу бэдэрхые, харюу үгэжэ шададаг болохые поэт уряална бэшэ гү?
Хүндэ харагдахагүй хүсэнүүдээр, хүндэ харагдахагүй Оюун ухаагаар хүтэлүүлжэ, урлалай үндэр охиндо хүртэhэн поэт галта сэдьхэлэйнгээ гайхамшаг юртэмсэ байгуулна.