Улад түмэнэй зулай

Матвей Амагаевай нэрэ Буряад Уласай түүхэдэ хэтэ мүнхэдөө үлэнхэй. Алас Дурна Республикын бүридэлэй Буряад-Монгол автономито можын хүтэлбэриин түрүүлэгшэ байһан, удаань 1923 ондо Буряад-Монголой АССР-эй байгуулагдахада, ревкомой түрүүлэгшын орлогшоор һунгагдаа һэн. БМАССР-эй  Соведүүдэй түрүүшын съезд дээрэ Матвей Иннокентьевич Амагаев ЦИК-эй түрүүлэгшээр (мүнөөнэйхеэр Уласай Толгойлогшоор) һунгагдаһан алдартай. Энээнһээ гадна Уласай Госплан, мүнгэн һангай яаманиие толгойлхо ажалтай байгаа. Уласай хэблэлэй ажал эрхилэлгэдэ, ”Буряад-Монголой үнэн” сониной байгуулгада тон ехэ үүргэ дүүргэһэн габьяатай.

Угайнь узуур удха

Алдар солото энэ хүнэй уг гарбал тухай хөөрөөн манай уншагшадта һонирхолтой байха гээд найдая. Оһын аймагай Бэлшэр нютагта түрэһэн Е. А. Буртонов энэ угай һарбаалжа зохёоһон юм.Тэрэнэй суглуулһан мэдээнүүдые, гар бэшэгүүдые 1997 ондо София Ефимовна басаганиин ниитэлһэн байна. С. Е. Буртонова ехэ урагшаа һанаатай хүн, сониноймнай үнэн нүхэр. Уг гарбалайнгаа түүхые гамтайгаар хадагалжа, саашанхи үедөө дамжуулха гэжэ оролдодог. М. И. Амагаевай түрэл болохо С. Е. Буртоновада энэ дэлхэйн һайн һайханиие хүсэнэбди.

«Булгад хүни гарбал, буряад хүни удха» гэжэ хүндэлжэ дурдадаг урданай ёһоор, булгад ба эхирэд угай зон уг гарбалаа Буха ноён баабайһаа эхи татадаг гээшэ. Энэл заншалаар Е. А. Буртонов угайнгаа һарбаалжа Буха ноёнһоо эхилнэ: Буха ноён — Булгад — Хара — Обогон. «Ургы дороһоо олдоһон Обогонһоо» Хогой, Онгой, Онхотой гэгшэд тараһан. Амагайтан хадаа Хогойһоо тараһан болоно. Хогойһоо — Хорхон, Хорхонһоо — Ойдлой, саашадаа Будхан — Орсо Ошки (1721 ондо түрэһэн) гээд нэрлэгдэнхэй.

Орсо Ошки найман хүбүүтэй һэн. Дүрбэдэхи хүбүүниин Дүнхэн, тэрэнһээ тараһан хүүгэдэй нэгэн Амагай болоно. 1755 ондо түрэһэн Амагай хадаа Мантак, Хартан, Буртон гэжэ хүбүүдтэй байгаа. Амагай хасаг сэрэгэй бүридэлдэ Орос гүрэнэй хилын харуулда ябаһан. Суута эрдэмтэн С. П. Балдаевай ном соо энээниие гэршэлһэн мэдээнүүд үгтэнхэй. «Эрхидэйн буряад Амагай Ошкиев өөрын угай арбан хасагые хүтэлжэ, Түнхэндэ оршодог Туранай хилын харуулда алба хэһэн» гээд эрдэмтэн бэшэнэ.

Сибирьтэ сүлэгдэһэн поляк гэр бүлын басагаар Амагай һамга хэһэн байгаа. Буряад хэлэ һайн мэдэхэ болоһон тэрэ поляк эхэнэр нүхэрөө хилын харуулда үдэшэхэдөө, буряадаар дуулаһан ха. Энэ дуун түүхэдэ үлэжэ, С. П. Балдаевай суглуулбарида ороһон юм. Мүн Бэлшэр нютагай мэдээжэ үльгэршэн, ехэ бөө Сагадар Шанаршеев (1865-1937) Амагайда иимэ дуу зорюулһан байна:

Ашатай, хүбүүтэй боложо,
Алдартай Амагай болоолби.
Амитан зоной һунгалтаар
Алтан обоодо ошожо,
Амитан зоноо аршалхамни.
(С. П. Балдаев. Буряад арадай дуунууд. II боти, 51 н.)

1781 он багта түрэһэн Амагайн ехэ хүбүүн Мантак баян хүн байһан. Ангарын баруун эрьеын буряадуудай тайшаагай тушаал тэрэ удаан саг соо эзэлжэ һууһан.Тэрэнэй хүбүүн Унхэшкэ ( Иннокентий) 1830 ондо түрэһэн, мүн лэ олон жэлдэ тайшаа ябаа.

Унхэшкэ зургаан хүбүүтэй, нэгэ басагатай һэн: Михаил, Николай, Митрофан, Иван, Матвей, Александр, залуугаар наһа барашаһан Шишубэй басаганиин «халуунайси» болоһон юм. Энэ угай ёһо заншалаар эдир залуугаар наһа бараһан дүтын түрэл хүн «халуунай удха» абажа, угай заяан болодог. Амагайтан энэ заяанда мүнөөшье зальбардаг гээд Е. А. Буртонов тэмдэглэнэ.

Алдартай Амагайн үри һадаһад 

1863 он багаар түрэһэн Илья Амагаев Эрхүүгэй гимнази дүүргээд, Томскын университедэй эмнэлгын таһагта һураһан юм. Унхэшкэ эсэгэнь Томскдо ерээд, үхэһэн хүнэй бэе морг соо отолжо байхыень хараад, тайшаагай үри иимэ бузар ажал хэхэ ёһогүй гэжэ гэртээ абаад ерэшэһэн юм ха. Бэлшэрэй тайшаа Егор Данчиновай басаган Степанидатай айл бүлэ боложо, гэрэй болон мал ажалаа ехэ шадамараар ябуулһан гээд хэлэгдэнэ. Хүдэр томо бэетэй, даруу зантай энэ хүн бэрхэ барилдаашан байһан. Хэдэн хүүгэд энэ бүлэдэ түрэбэшье, багадаа наһа барадаг һэн. Одхон дүү Александрые үргэжэ абаа бэлэй. Мүн Матвей дүүгэйнгээ долоон наһандаа үншэн үлэхэдэ, гэртээ абажа, ехэ болгоһон юм. Ная гараад, 1945 ондо наһа бараһан байна.

Михаил Амагаев түргэн, хөөрүү зантай, уран гартай байгаа. Модон велосипед дархалаад, Наймагуудһаа Үбэсэ хүрэтэр ошоод, гэдэргээ бусахадаа, зониие гайхуулагша бэлэй. Тэмээ унаад гүйлгэхэдэнь, уулзаһан морид үргэжэ, тээгээд ябаһан зоноо унагаажархидаг һэн. Ехэ баян байһанайнгаа түлөө 1930 ондо «нюдарган» гэжэ гэмнэгдээд, Турухан хизаарта сүлэгдөө бэлэй. Тэндэһээ тэрьелээд, казах-монгол хилэ дабажа ябатараа, 1934 ондо наһа бараһан юм.

Тэрэнэй ехэ хүбүүн Дмитрий Эрхүүгэй багшанарай семинари дүүргээд, граждан дайнай үедэ сагаантанай тала бариһанай түлөө 1920 ондо буудуулаа һэн. Дмитрийн хүбүүн Ириней Эсэгэ ороноо хамгаалгын дайнай ветеран, запасай капитан юм. Улаан Одоной, Эсэгэ Ороноо Хамгаалгын дайнай I ба II шатын, Александр Невскийн орденуудаар, олон медальнуудаар дайшалхы габьяань сэгнэгдэнхэй. Амагайтан тэрэнэй эрэлхэг зоригоор омогорходог.

Николай Амагаев (1868 ондо түрэһэн) Эрхүүгэй багшанарай семинариин һүүлээр арбан жэл һургуулида багшалаа. М. Н. Хангаловай даадаг Бэлшэрэй училищида хүдэлөө. Н. И. Амагаев Бэлшэрэй волостной управын гулваагаар һунгагдаа. Колчагай Сибириие зонхилхо үедэ Ангарын аймагай (Алайрай, Нүхэдэй, Боохоной, Оһын буряадууд бүридэлдэнь ородог һэн) толгойлогшоор хүдэлөө. 1920 ондо хээлитэй һамгыень улаантан хорооһон байгаа. Эсернүүдэй партиин гэшүүн Н. И. Амагаевые улаантан гэмнэжэ, 1930 ондо Турухан хизаарта сүлэһэн байна. 1932 ондо тэндээ наһа бараа. 1990 ондо нэрэнь сагааруулагдаа.

Найман хүүгэдэйнь хуби заяан элдэбээр эрьеэ. Надежда басаганиин бүхы наһаараа багшалаа. Александр хүбүүниин Дауриин сэрэгэй училищиин һүүлээр контрреволюциин зэргэдэ тэмсэжэ, Үбэсын тайгада хосороо һэн. Роман Николаевич Свердловскын юридическэ институдай доцентээр дайнай урда тээ хүдэлөө. Ленинград хамгаалха үедөө баатарай үхэлөөр унаа. Алексей дүүниин хорёод онуудта комсомолдо ороод, ЧОН-ой зэргэдэ зүблэлтэ засаг тогтоолсоо. «Забайкаллес» нэгэдэлэй ахамад бухгалтераар хүдэлөө. Вера Николаевна, химиин эрдэмэй кандидат, МГУ-да багшалаа. Ольга — Эрхүүдэ, Нина — Буряад орондо ажаһуудаг. Иннокентий хүбүүниин үншэн хэнзэ үлөөшье һаа, хүнһээ дутуугүй бэрхэ эрэ болоһон юм.

Унхэшкын дүрбэдэхи хүбүүн Митрофан Боохоной райпотребсоюзай ахамад бухгалтераар хүдэлөө. 1938 ондо хамалганда ороод, гэдэргээ бусаагүй. Софья басаганиин багшаар хүдэлһэн юм. Михаил хүбүүниин математикын багшаар хүдэлжэ байтараа, дайнда мордоо һэн. Суута хальмаг поэт Давид Кугультинов дайшалхы нүхэр Михаил Амагаев тухай дурсалга соогоо бэшэһэн байна. Афанасий баһа дайнай ветеран, эрхим багша гэжэ суурхаһан. Ельканида басаганиин Улаан-Үдэдэ ажаһуудаг.

Табадахи хүбүүн Иван бухгалтераар хүдэлжэ байтараа, 1938 ондо хамалганда орожо, арбатайхан Александр хүбүүнтэеэ Красноярска хизаарта сүлэгдөө бэлэй. И. И. Амагаев тэндэһээ бусаагүй, харин хүбүүниин амиды тэхэрихэ хубитай байшоо. Дайнай болон багшын ажалай ветеран А. И. Амагаев мүнөө Бэлшэртэ ажаһууна. Валентина, Екатерина, Розалия басагадынь булта багшын ажалда бүхы наһаяа зорюулһан юм. Клара үринь Улаан-Үдэдэ ажаһуудаг.

Унхэшкын зургаадахи хүбүүн Матвей Амагаевай нэрэ соло уласай түүхэдэ хэтэ мүнхэдөө үлэнхэй. Тэрэнэй намтарые түүхэшэ эрдэмтэд шэнжэлэнхэй, олон номууд соо бэшэгдээ. Эрдэмтэн болоһон Зорик хүбүүниин, Ася басаганиин (Санкт-Петербургда ажаһуудаг) алдарта нэрыень һайханаар нэрлүүлжэ ябана ха юм даа. Улаан-Үдэдэ М. И. Амагаевай нэрэмжэтэ үйлсэ бии, ажаһууһан гэртэнь дурасхаалай самбар тодхогдоһон байна.

Илья ахындаа эрэ болоһон Александр Ильич зүблэлтэ засагай түлөө тэмсэгшэдэй нэгэн. 1925 ондо МГУ-гай юридическэ таһаг дүүргэһэнэй удаа Монгол ороной шэнэ засагта туһалха зорилготойгоор юридическэ зүбшэлэгшын тушаалда эльгээгдээ һэн. Эрхүүдэ НКВД-гэй зэргэдэ алба хэжэ байтараа, 1938 ондо тушаагдаа. Жэл үнгэрхэдэ, нэрэнь сагааруулагдаад, табигдаһан юм. Адвокадаар, удаань Эрхүүгэй университедтэ багшаар хүдэлөө. Улаан-Үдэдэ 65 наһандаа нүгшөө.

Сагай эрхээр эрьеһэн хүнэй наһан

Амагайн хоёрдохи үри Хартан Балтакшан, Петун, Мархуска үринэртэй һэн. Балтакшан Ермон (Николай), Иннокентий хүбүүдтэй байгаа. Иннокентий хүүгэдгүй, залуугаар наһа бараһан. Ермоной хүүгэд: Шапига, Алик, Григорий, Александр, Ася, Аркадий. Петун өөрын үринэргүй байхадаа, Унхэшкын Михаил хүбүүе үргэжэ абаһан юм. Мархуска Аполлон хүбүүтэй һэн. Өөрын үхибүүгүй Аполлон хоёр басага үргэһэн байгаа. Нюдарган гэжэ гэмнэгдэһэн Аполлон Турухан хизаарта сүлэгдөөд, тэндэһээ бусаагүй юм.

Гурбадахи хүбүүн Буртон 1795 ондо түрэһэн. Һомэ (Степан), Илья хүбүүдые, хоёр басага үргөө. Буртон үльгэршэ байгаа. Бэлшэрэй үльгэршэн, ехэ бөө Сагадар Шанаршеев тэрэнэй түүрээһэн «Гэсэр», «Аламжа Мэргэн» болон бусад үльгэрнүүдые бэшэжэ абаһан түүхэтэй.

Оһо болон Үбэсэ голнуудай бэлшэр дээрэ Буртон ехэ уһан тээрмэ табиһан юм. Ойро тойроной бүхы нютагуудай зон энэ тээрмэдэнь талха татадаг һэн. Ехээр баяжаһан Буртон саашадаа тээрмэеэ тайшаа И. Пирожковто худалдажархиһан. Тээрмыень бүри үргэдхөөд, һайн шанартай талха гаргаһанай түлөө И. Пирожков Парижай ехэ яармагта алтан медальда хүртэжэ суурхаа бэлэй. Буртоной тээрмэ аяар 1960 он болотор хүдэлһэн байна.

Буртоной һамган Нүхэдһөө гарбалтай тайшаа Назаровай басаган һэн. Назаровууд хэдэн үе тайшаагай тушаал эзэлһэн түүхэтэй. Тэдэнэй хоёр дабхар гэртэ зүблэлтэ засагай үедэ Нүхэдэй аймгүйсэдком байрладаг һэн. Бага ябахадаа, Нүхэдтэ айлшаар ошоод, хуушанай гэрэл-зураг хараһанаа Е. А. Буртонов дурсана. Зураг дээрэ эсэгынь хүгшэн эжы М. Н. Хангаловай эхэ болохо эгэшэтэеэ ороһон байгаа. 1868 оной зураг дээрэ эдэ эгэшэ дүү хоёр табяад наһанай байгаа гэжэ багсаамжална. 

Хэрээһэ зүүхэдээ, Павел гэжэ нэрэ абаһан Буртон хоёр дахин һамга абаһан юм. Түрүүшын нүхэрһөө дүрбэн хүүгэдтэй болоо. Хоёрдохи һамганайнь эсэгэ Егор Данчинов Бэлшэрэй Степной Дүүмын тайшаа һэн. Дэлхэйн нэгэдэхи дайн эхилжэ, дүрбэн хүбүүдынь ара талын ажалда татагдаа бэлэй. 1916 ондо П. И. Буртонов уушханай хадхаляа үбшэнһөө наһа бараа һэн. Тэрэнэй бүхы зөөринь «Наймагууд» гэжэ хамтын ажахыда дамжуулагдаа.И. П. Буртонов М. Н. Хангалов хоёр тайшаа Егор Данчиновай хүрьгэд һэн. М. Н. Хангаловай гэр бүлэтэй Бэлшэртэ хүршэ һууһан тухайгаа Е. А. Буртонов дурсан бэшэнэ.

Константин Буртонов Колчагай засаг бариха үедэ Ангарын аймагай милициин даргаар томилогдоо һэн. Колчагай армиин подполковник зиндаатай Красноярска хизаарта болоһон байлдаануудта хабаадаа. Улаан Армида бута сохигдоһон сагаантанай тоодо түрмэдэ хаагдаад, тэндээ наһа бараһан юм. Тэрэнэй хүбүүн Никанор багшалдаг байгаа. Эрэлхэг сэрэгшэ Никанор Буртонов Улаан Одоной орденоор болон олон медальнуудаар шагнагдаа. 1946 ондо гэртээ наһа бараһан юм. Тэрэнэй гурбан хүбүүдһээ олон аша гушанар гаранхай.

Өөрынгөө эсэгэ Алексей Буртонов, дүү хүбүүн Анудрий, Павла Буртонова тухай дурсалгануудые С. Е. Буртонова сонинуудта дэлгэрэнгыгээр хэблүүлээ һэн, тиимэһээ дахин дабтахагүйбди.

Георгий Данчинов болбол И. П. Буртоновой гурбадахи хүбүүн, эхынгээ хүгшэн аба тайшаа Егор Данчиновта үргэгдэһэн юм. Г. Данчинов 1918 ондо РСДРП-гэй гэшүүн болоһон. Барон Унгерные Монголдо даралсаһанай түлөө Улаан Тугай орденоор шагнагдаа һэн. Эрхүүдэ Бурревкомой түрүүлэгшэ, удаань БМАССР-эй түрүүшын прокурор, СССР-эй ВЦИК-эй гэшүүн. Ураалда Каменска электростанци барилгын дарга, «Красмашстрой» заводой дарга, дайнай үедэ Москвада сэрэгэй заводые хүтэлөө. Дайнай һүүлээр СССР-эй Эрдэмэй Академиин Зүүн-Сибириин таһагай эрдэмтэ секретаряар хүдэлжэ байтараа 1953 ондо гэнтэ наһа бараһан юм.

Иигэжэ нэгэ угай түүхэ бүхы улас түрын түүхэтэй нягтаар холболдожо, хэдэн үе хүнүүдэй хуби заяан сагай эрхээр эрьеһэн байна.