Хонгоодор угсаатан


Доржо Ширапович Ванчиков. Захаамин аймагай Утаатын таабай. Гэрэл зураг: Александр Хантаев

Буряад арадай яажа бии болоһон тухай асуудалда хонгоодорнууд юрэнхы байдалда ороногүй. Хонгоодорнууд гээшэ хэд бэ? Энэ хадаа тон багаар шэнжэлэгдэһэн асуудал болоно. Эдэнэр, юрэдөөл, мүнөөнэй Монголой оршом дайдаһаа гаража, Байгал шадарай нютагуудта һаяшаг ерэһэн юм ха гэжэ шэнжэлэгшэд һая болотор заадаг байгаа. Сэхыень хэлэхэдэ, олохон шэнжэлэгшэд иимэ һанамжые дэмжэдэггүй.

Буха ноён болон Шаргай ноёниие бурхан һахюуһаднай болоно гэжэ хонгоодорнууд гү, али булгадууд тоолодог гү? — гэһэн асуудал гарадаг. Эдэ бурхан һахюуһад тэдэнэй ниитын юм гэжэ багсаамжалхада, бүхы юумэ һуури байрадаа ороно бшуу. Ушарынь юуб гэбэл, тэдэнэй уг изагуур эртэ урдын, ниитэ нэгэн байна.

«Бидэ хонгирадуудһаа гараһан болонобди. „Хонгирад“, „хонгоодор“ гэһэн үгэнүүд дүтэрхы байна. „Хонг“ гээшэ эдэ үгэнүүдэй үндэһэн болоно. Тиимэһээ „хонгирад“ гэһэн үгэ „хонгор“ (һайхан) ба „иргэд“ (иргэн — уг, угсаатан) гэжэ хоёр үгэһөө гараһан байна. Үгы гэбэл, „хонгор арад“ — „хонгирад“. „Хонгирад“ гээшэ хонгидор, хонгоодор болоходоо магадгүй», — гэжэ хэлэ бэшэгэй эрдэмэй доктор, профессор, уран зохёолшо Шираб-Нимбу Цыденжапов тоолоно.

Куралас (хори), икирес (эхирэд), кунгират (хонгоодор) хадаа домог сууда ороһон Эргэнэ-хун гэжэ нуга голһоо гараһан түүхэтэй (Рашид-ад-дин).

Мүнөөнэй буряадуудай уг изагуур монгол угсаата арадай үндэһэ һуури табиһан байгаа гэһэн мэдээнүүдтэ этигэхэ ушартай болонобди. Тиимэһээ буряад арадай хаанаһаа, яагаад бии болоһониинь ойлгосотой. Хонгирадуудһаа икиресүүд (эхирэдүүд) һалаатажа гарана, тиихэдэ эхирэдүүд болон булгадууд уг түрэлэй угсаатад болоно, харин хори болон хонгоодорнууд нэгэн адли уряа һүлдэтэй байна; эдэ угсаатадай хэлэн адли дүтэрхы, ажаһуудаг газар нютагуудынь ниитэ нэгэн, олондо мэдээжэ: буряад арадай уг гарбал ниитэ нэгэн болоно гээшэ.

Чингис хаанай бүлэ аша Есүнхэ «гурбан зуун гушан табан хонгоодор сэрэгшэдые хубита» болгон абаһан юм гэжэ Доржо Банзаров «Чингисэй шулуун» гэдэг эртэ урдын энэ түүхэтэ хүшөөе тайлбарилхадаа бэшээ һэн:
«Хонгоодорнуудай дунда мүнөө болотор хонгоодорнуудай угсаатан ажаһуудаг, Алайрай албан захиргаанай (Эрхүү можын) бүхы шахуу буряадууд хонгоодорнуудай угсаатанда хабаатай, юундэб гэхэдэ, тэдэ ёһотойл буряадууд бэшэ, харин XVII зуун жэлдэ Сибирьтэ нүүжэ ерэһэн монголнууд юм. Имагтал эдэ хонгоодорнууд хүшөөгэй шулуун дээрэ дурдагдана. Хэзээ нэгэтэ Үргэнэ мүрэн (Аргунь) худар нүүхэдээ, Есүнхэгэй хубаари болоһон байгаа. Чингисэй хүбүүд, аша гушанарай үймөө хүлгөөнэй үедэ тэдэ нүүдэл һуудал байдалаа ходо хубилгажа, шэнэ эзэдэй мэдэлдэ ородог байгаа».

«Хонгоодорнуудай уг изагуур монгол арадһаа үндэһэтэй гэжэ эдэнэй түүхэтэ угай бэшэгүүд тэмдэглэдэг юм гэжэ М.Н. Мильхеев бэшэнэ. XIII зуун жэлэй Харахориной хүһөө шулуун хүшөө дээрэ хонгоодорнуудай дайн байлдаан дурдагдана».

Алайрайхид (хонгоодорнууд) Халхаһаа бэшэ, харин Баруун-Хойто Монголһоо гараһан юм. Алайрайхидай этнографическа болон лингвис онсо илгаанууд энээниие элирхэйлэн гэршэлнэ гэжэ Г.Д. Санжеев батална. Ц. Жамцарано иимэ хараа бодол баримталдаг байгаа.


Хонгоодорнууд буряад арадай булгад угсаатадта хабаатай байгаа гэжэ нүгөө бүлэг эрдэмтэд М.Н. Богданов, Ц.Б Цыдендамбаев, Н.П. Егунов болон бусад тоолодог байгаа. «Эдэнэй хэлэн хонгоодорнуудай буряад уг үндэһэтэй байһые тодо хурсаар элирхэйлэн гэршэлнэ. Хонгоодорнууд монгол угтай байгаа һаа, тэдэ иимэ түргөөр буряад хэлэтэй болохогүй һэн. Юундэб гэбэл, тэдэ бултадаа Алайрта, Түнхэндэ, Захааминда бүлэгөөрөө ажаһуудаг байгаа. XVII зуун жэлэй түрүүшын хахадһаа, тэн үеһөө Байгалай саанахи баруун нютагуудта буряадуудтай хамта ажаһуудаг сонгоолнууд ба сартуулнуудай үшөө монгол хэлэн дээрээ хөөрэлдэдэг байлгын жэшээ элирхэйлэн гэршэлнэ», — гэжэ Ц.Б.Цыдендамбаев батална. Хонгоодорнуудай монголһоо уг гарбалтай бэшэ байһыень буряадуудай аман зохёолой ёһо заншал баталдаг юм гэһэн Ц.Б.Цыдендамбаевай һанамжые Н.П. Егунов дэмжэдэг бэлэй. А. Ангархаев Егуновой һанал бодолые һайшаан дэмжэхэдээ, иигэжэ бэшэнэ: «Хонгоодорнууд болон бусад олон буряад угсаатад ниитэ нэгэн угай бэшэгүүдтэй, үльгэр домогуудтай; хонгоодорнууд ба булгадууд нэгэн адли бөөгэй бурхан һахюуһадтай, тусхайлбал, Буха ноён, Шаргай ноён бурхадтай...». «Хонгоодорнууд Монголһоо гараһан байха аргагүй; юундэб гэхэдэ, тэдэ энэ орондо дэлгэрһэн Буддын шажанай үүргэ нүлөөнэй мүр сараашье үлөөгөөгүй, түбэд-буддын шажанай нэрэнүүд тэдээндэ мэдээжэ бэшэ байна», — гэжэ Ж. Зимин тоолоно.

Хонгоодорнуудай ехэ бүлэгүүд элдэб үе сагта Монгол руу ошоһон аад, удаань XVI-XVII зуун жэлнүүдэй түүхэтэ үе сагта гэдэргээ Түнхэн, Алайр болон Захаамин нютагууд руугаа бусажа ерэһэн байха юм гэжэ хонгоодорнуудай булгад угсаатадай тала баригшад тоолодог байна.

Хонгоодорнуудай Монголдо ажаһууһыень баримтанууд гэршэлдэг. Теэд тэрэ эдэнэй эхэ орон байгаа гү, али хашалта харшалалтануудһаа бэеэ аршалан абархаяа тиишэ ошоһон аад, удаань һөөргөө бусаһан байгаа гү? Энэ асуудалда ямар харюугай үгтэһэнһөө хонгоодорнууд, тэдэнэй хаанаһаа гараһан тухай асуудалые шиидхэлгэ дулдыдаха аабза гэжэ һананабди.

XVII зуун жэлдэ ехэ бүлэг хонгоодорнууд Монголой газар дээрэ ажаһуудаг байгаа гэжэ үнэнтэ зүб үндэһэ баримтанууд элирхэйлэн гэршэлдэг. Энэ зуун жэлэй хоёрдохи хахадта Монголдо ехэ ехэ хаашуулай хоорондо хёмороо зүришэлдөөнэй гаража байха үедэ эдэнэй горитой хубинь хойшоо, Байгал далай худар зөөһэн байгаа. Тэрэ үедэ тэндэ Монголой хэдэн хаашуул байһан юм. Гүрэнэй ба сэрэгэй оюун бэлигтэй ажал ябуулагша Галдан Бошогто хаан (1671-1691) толгойлогшотой Ойрад-Джунгарай хаан түрэ эдэнэй дундаһаа эгээл хүсэтэйнь байгаа. Монголнуудые ниитэ нэгэн гүрэн болгожо нэгэдүүлхэ, Манжуурай хашалтада эсэргүүсэн, бүхы монгол хаашуулай фронт байгуулха гээшэ тэрэнэй бэелүүлдэг политикын гол зорилго байһан юм. Гэбэшье халха-монголой хаашуул (Түшэгтэ хаан, Сэцэн хаан) Галданай эзэрхэг зонхилолгоһоо айжа, сүлөөтэ ба бэеэ дааһан байдалаа алдана аа гүбди гэжэ һүрдэһэндөө тэрэнэй нэгэдэлгын политикада эсэргүүгээр тэмсээ һэн. Энэ үедэ Урда (Үмнэ) Монголдо манжуурнууд эзэрхэжэ байба.

«Хонгоодорнуудай уг изагуурай эхэ нютаг хадаа Монгол орон, түбхын түрүүлэн ойрод- монголнуудай ажаһуудаг тус ороной баруун хуби болоно ха гэһэн баталамжа дүримые дэмжэнэб, — гэжэ Буряадай мэдээжэ эрдэмтэ Ширап Бодиевич Чимитдоржиев тэмдэглэнэ. — Үшөө нэгэ ажаглалта хэхэ байнаб. Хонгоодорнуудай, мүн бусад буряад угсаатадай уг гарбалые, хаанаһаа гараһыень юрэнхыдөө монголнуудай уг изагуурһаа тусгаарлан амяарайнь шиидхэжэ болохогүй байна». Энэнь тон зүб ха даа.

Олохон баримта мэдээнүүд, угай бэшэгүүд, домогууд соо хонгоодорнуудай 12, зарим ушарта 19 обог дурдагдадаг байна.

12 обог:

1. Ашаадаа
2. Горон
3. Ашаахай
4. Улаажай
5. Тайбажан
6. Хайдаа 7. Найдар
8. Шуранхан
9. Богоолтой
10. Буруудхан
11. Боролжой
12. Түртэн

19 обог:

1. Ашата
2. Гушан
3. Ашхай
4. Улаалзай
5. Тайбажаан
6. Хагта
7. Найдар
8. Шуранхан
9. Боолдой
10. Буруутхан
11. Боролзой
12. Халши баатар
13. Даша баатар
14. Нашан
15. Дүртэн
16. Бадархан
17. Шарануут
18. Боронуут
19. Гуран