Угаа хүндэлхэ ёһо



Энэ нютагай трактор, машинануудай гараж, мастерскойдо заһабарилагдадаг болоһон сагһаа хүнэй хэрэглэмжэһээ гаража, нара, һалхинда нилээд хуушарһан хүүдинсынгээ хажууда угаа хүндэлхын, мүргэхын түлөө хаа хаанаһаа, хэзээ хэзээнэйхиһээ олон зон суглараа.

Хүүдинсынь урда томо хонхон тогоон гурбан хүлтэй тулга дээрэ табигданхай, хахалаатай түлеэн хажуудань ябталаатай.

Тогооной үмэнэ онго, тудхуурнуудаа, сагаан эдеэгээ урдаа табиһан хүнүүд жэрылдэн һууна.

Хүүдинсэ соохи хяһадань гал түлигдэнхэй. Абарга, дүшэ дээгүүр зэд мүнгэн олоор табигданхай. Ёһо гурим мэдэхэ эрэ хүнүүд лэ тэндэ орожо болохо юм ха. Гэбэшье али нэгэ юумэеэ туһамарша залуушуулынь буруу, зүб хэнэл ха. Энэ, тэрэ юумэ тиигэ-иигэ гэлдэхэнь хаа-яа дуулдана. Хирэ хирэ алха, дүшын абяан хан-хон гэнэ.

Дайнай ба ажалай ветеран үбгэн бөө Иван Андреевич Падиев энэ үдэрэй хяһын тайлгые хүтэлбэрилөө. Тэрээнһээ гадна хабаадаһан бөөнэр, удагад, мүн бөө угтай ерээдүйн бөөнэрые тоолохо болоо һаа, үсөөн бэшэ. Носожо байһан галһаа абаһан сусал дээрэ бэеэ арюудхаха, аршаан сүршүүлхэ, хяһадаа дуһаалгаха (сэржэм үргүүлхэ) гэхэ мэтын ёһолхо юумэнүүд мүн лэ олон.

Хяһадаа архияа дуһаалгаха гэһэн хүнүүд энэ үедэ хүүдинсын үүдэндэ оошордонхой. Нэрэеэ, гэр бүлынгөө тоо хэлээд, гэрһээ асарһан архиингаа таглаадаһа абаад, үүдээрнь дамжуулна. Тэрэнээ бусаажа абан сасуу, ялга (тарелкэ) соо хээд, ээлжээнэй гуримаар хүн бүхэндэ духаряагаа барина. Тиихэдэнь духаряаень абаад, багаханаар хэлтылгэжэ, газарта дуһаагаад:

— Бурхандаа мүргэжэ, буянаа абажа ябагты!

— Эжыдээ адли элбэг, баабайдаал адли баян ябагты, — гэхэ мэтэшэлэн элдэб һайн һайхан үреэлнүүдые хэлээд, ялгаһаань ама хүрөөд, эзэндэнь бусаана. Тэрээн дээрэ баһа нэмээд, удаадахидань барина. Тиигэжэ асарһан архиингаа шэлэтэр нилээд олон хүнэй һайн һайхан хүсэлыень, үреэлыень шагнажа, сэдьхэлээ баясуулмаар.

Тогоотой мяханай шанагдахада, эрэшүүл хэршэмэг хэршэмэгээр отолжо, томо табаг соо хээд, дээрэһээнь шүлыень сүршэжэ зөөлэрүүлнэ. Тэрэнээ хүүдинсэ соо оруулжа, арюудхажа, бурхадтаа, хяһадаа үргэнэ.

Хүнды модон хүүдинсэтэн,
Хүхэ түмэр хүрхэтэн,
Зуудаг хара нохойтон,
Найман алда хяһатан,
Наян алда хүрхэтэн,
Удхалжа байһан удха,
Узуур ехэ гарбали,
Баабайн хүбүүд барандаа,
Эжын хүбүүд эминдээ мүргэнэмди.
Холбоо ехэ нугаараа,
Хатан ехэ айлаараа,
Жэлэйтнай ехэ мүргэл хэнэбди,
Һарынтнай һайн мүргэл хэнэбди,

-гэхэ мэтээр уянгалан уншаха абяан таһалданагүй.

Урсахан гэртэй, уйтахан хүүдинсэ соо малгайн унаха забһаргүй. Эрэшүүл түрисэлдэнэ, туд тудтаа нэгэл юумэ хэнэ, бүтээнэ. Үүдэ үрхөөрнь утаа, уняар бушхана. Байд гээд лэ үрхөөрнь архи сасарна, салгидана. Томо хөөргын хүндөөр эһээлхэ, алха, дүшын хангирха, бөөгэй дурдалгануудаа түүрээхэнь олон зоной гүнгинөөнтэй хамтаржа, нэгэл онсо шэнжэтэй.

Бүлынгөө зоной тоогоор бүдэй үртэһэнүүдые үзүүртэнь уяһан модохонуудтай домбо, тудхуурнуудые урдаа табяад, жэрыжэ һууһан хүнүүдтэ хүүдинсэ сооһоо асарагдаһан мяхан хубаагдана.


Галзууд угай тайлган


Түрүүшын ээлжээндэ, түрүүшын үдэр гал гуламтадаа нэгэ хони үргэжэ, хяһаяа тахиба гээшэ һэн. Мүнөөдэр зүүн худариин Галзууд яһатан гурбан хонёор угаа хүндэлжэ, тайлга хэхэнь гэжэ Ранжурово тосхонойхид бэе бэедээ һониноо дуулгалсана. Энээнһээ тухайлхада, энэ һайндэртэ хабаадахагүй олон яһатан, омогтон, солотон энэ тосхондо ажаһуухаһаа гадна баруун, зүүн худари гэжэ илгардаг юм ха.

Улаан-Үдэдэ ажаһуудаг удагад, аргашад Надежда Ананьевна, Вера Григорьевна хоёртой ороһондонь оролсожо, гаралсажа ябаһан хадамни эндэхи зон намда налархай хандасатай байгаа гэжэ тэмдэглэхээр.

Тайлганай газар ошохо замдамнай баруун худариин хүүдинсэһээ хүнүүд Надежда Ананьевна бидэ хоёрые даллаба. Ошобобди. Хүүдинсынгээ үүдээр нэгэ носожо байһан сусал газаашань хаяад: — Арюулагты! — гэжэ ойлгуулба. Дээгүүрнь хүлөө гурба дахин хайшан бэеэ арюулбабди. Хүүдинсэ соохи тогоотой уһанһаа шүүр биинэгээр дүрөөд, маниие сүршэжэ угаалга хэбэ. Хэрэг, ушарыемни асуухадань:

— Хориин 11 эсэгын гарбалда Галзуудай таһардаһан хадаа угаа хүндэлхэеэ ерээб, — гэхэдэмни:

— Һүү! Аха дүүнэр болоно ха юмбибди. Орогты наашаа, — гэжэ уриба.

Өөһэдынгөө гуримай ёһоор намда заажа байгаад, хяһада, ехэ, бага дүшэнүүдтэ, абаргануудта архи дуһаалгуулба. Удаадахи духаряа өөрынхеэрээ үргэ гэбэ. Бинь тал-мүлхэн түгэдшэлөөд, сэржэм үргэбэб. Тиигэжэ бэе бэедээ ехэл энэрхы зохидоор бөө Иван Маслович Сотничтой хөөрэлдэжэ тараа һэмди.

— Эндэ манжалайгаа хүүлээ һэм, — гэжэ Надежда Ананьевна ойн нэгэ талмайханиие заажа харуулна. Манжалай гээшэнь бөө, удаган болоходоо, ехэ бэлэдхэлтэйгээр хүүлэдэг хэрэг, ёһолол юм ха.

Тээ саанаханань ямаагаар хэһэн зүхэли хаража гайхабаб. Дотор, яһа, мяханиинь абтанхай, тархитаяа бүтэн арһан хуһанда үлгөөтэй урагшаа хаража байна.

Тосхонһоо тиимэшье холо бэшэ нарһан ой соохоно гурбан тогоон зэргэлүүлэгдэн табигданхай. Тэрээнһээ тээ урдуур түүргэнүүд (бүлынгөө хүнэй тоогоор бүдэй үртэһэнүүдые уяад, газарта хадхаһан хуһанай мүшэр) жэрылдэнэ. Тогоон бүхэнэй урда таладань нэгэ-нэгэ мал бариһан хүбүүд тусхай захиралта хүлеэн зогсоно. Тогоо тулгын баруун хойто талада, бөөнэр, тэдэнэй захиралта дүүргэгшэ хүбүүд хэн хэнэй удаа зогсохо, ямар юумэ үргэхэ тухай хөөрэлдэнэ, бэлэдхэл хэнэ. Хойто талаарнь юрын зон, мүргэлшэд олон, нэгэ шугамаар жэрылдэнэ.

— Нохойнууд энээ руумнай харагдана гү? — гэжэ үбгэн бөө зонһоо асууна.

— Бии. Яһалал гүйлдэжэ ябана һэн.

— Хирээ, шаазгайнууд ниидэнэ гү?

— Ниидэнэ-э, олон суглараа,— гэжэ харюусана.

— Зай, тиигээ һаа, бурхаднай буугаа гээшэ. Эхилхээр болоо ха, — гэжэ үбгэн бөө өөрөө өөртэеэ хөөрэлдэһэндэл дуугарна.

Байгалай суута загаһашан, ажалай ветеран, ёһо заншалаа наринаар мэдэхэ бөө Александр Азаргаевич Басурманов хашалта — хамалгын үедэ Колымада хаалганда ябаһан заарин бөө Адуун Азаргаевич Басурманов хоёр мүнөөдэрэй тайлга хүтэлбэрилэн бөөлэбэ.

Баруун урда зүгтэ,
Сан буурын оройдо
Буудалаар ехэ буудалтан,
Бурхаар ехэ бүтээһэн
Далан долоон дархад,
Ерэн долоон урсалан,
Удхалһан удха
Узуур ехэ гарбали,
Дай ехэ дархад,
Булигдашагүй ехэ бурхад,
Бужамаахан бурхан,
Энэ бэеымнай гарбали,
Эхэ эсэгын удха,
Суладаа Галзуудбди
(Сохом нэрэмнай...).
Баабайн хүбүүд барандаабди.
Эжын хүбүүд эминдээбди,
Холбоо ехэ нугаараа,
Хатан ехэ айлаараа
Һарынтнай ехэ мүргэл
Жэлэйтнай ехэ мүргэл хэнэбди.
Хариһаа асарһан ханинадаараабди.
Ханшарһаа гараһан үринэрээрээбди.
Ябажа ябахадамнай жаргалтай,
Зорижо ябахадамнай золтой
Мангадтаяа ябахадамнай мартангүй,
Ородтоёо ябахадамнай орхингүй харалсагты.
Харын юумын ябахада,
Хадын саагуур залагты.
Борын юумын ябахада,
Боориин саагуур залагты.
Ябажа ябахадамнай жаргалтай,
Зорижо ябахадамнай золтой
Энэ мүргэлыемнай мүргэл болгогты.
Һайн мүргэлыемнай мүргэл болгогты.

Бэшэг, ном урдаа баряа, хараашьегүй һаа, бөөнэрэй хэлэхэ, дурдаха юумэниинь дууһанагүй. Ехэл удаан зогсожо, зэргэ зэргээрээ архиин сагаан болон элдэб арюудхаһан эдеэнэй дээжэһээ онго тэнгэридээ, орон нютагайнгаа эзэдтэ, уг удамайнгаа сахюусадта үргэнэ.

Энэ үедэ хонхон тогоонууд доро гал түлигдэнхэй, үүсэлһэн хонидой мяхан болгогдоно. Яһанһаа илгагдажа, нэгэ хэмжээнэй хэршэмэг болгогдон хэршэгдээд, томо хүнэгүүд соо хэгдэнэ.

Бүгэдын мүргэлһөө гадна гэр бүлынгөө хубиингаа хэрэгэй түлөө хүнүүд бөөнэртэ, удагадта, орон дэлхэйнгээ эзэдтэ сэржэм үргүүлнэ, дуһаалгана. Мүн лэ хяһаяа тахюулһан урда үдэрэйхидэл адляар тэндэ һууһан хүнүүдые архяараа хүндэлнэ.

Галай хажуудахидай мяхаяа болгоод, хэршэжэ бэлэн болгоһон хойнонь Александр Азаргаевич Адуун Азаргаевич хоёр саанахан аглагта ошоод, хүнэгтэй мяхаяа барижа байгаад һүнэһэ, хэшэг дуудана, бөөлэнэ.