Буряад-монгол ороной мэдээжэ зон
«Нүхэрэй нангин ёhоор...»
7 июня 2023
2949
Буряадай оюун бэлигтэ поэт, кинорежиссер Барас Халзановай түрэhѳѳр 85 жэлэй ойдо
Сэлэнгын аймагай Жаргаланта нютагта 1938 ондо түрэhэн Барас Цыреторович Халзанов Буряадайнгаа, бүхы Россиин киногой уралигта, поэзидэ гүнзэгы мүр үлѳѳhэн.
Б.Халзанов
Барас Халзанов Далайн сэрэгтэ алба гараһанай һүүлээр СССР-эй арадай артистнууд, солото М.Ромм, А.Столпер гэгшэдэй уран хүтэлбэри доро хэшээл гаража, Москвагай киногой дээдэ һургуули (ВГИК) 1966 ондо дүүргээд, Свердловско киностудида олон жэлэй туршада кинорежиссероор хүдэлөө.
Хэды холошье һаа, түрэл Буряад дайдатаяа зүрхэн холбоогоо тэрэ таһалдуулаагүй юм. «Сагаан морин» гэһэн түрүүшын дипломно ажалынь, «Һүүлшын туулга», мүн «Агтай гашуун арса» гэжэ фильмнүүдынь Буряад орон ба түрэл нютагайнь хүнүүд тухай түүрээнэ, «Хүнэй дайда байхагүй» (1990) фильмһээ ехэхэн хуби Буряадай газар дээрэ буулгагдаһан. «Сагаан морин» гэжэ бүтээлынь 1968 ондо Ташкентдэ үнгэрһэн Ази болон Африкын оронуудай уласхоорондын кинофестивалиин алтан медальда хүртэһэн габьяатай.
Поэт Мустай Каримай «Һарын хиртэһэн һүни» гэжэ зүжэгөөр найруулан буулгаһан тэрэнэй кинофильм Москвагай кинофестивалиин дипломдо хүртөө һэн (1977). Сибириин газар дайдада эрхэтэнэй дайнай үйлэ хэрэгүүдые зураглаһан «Нүүдэл фронт» (1971), «Уласай хилээмэн» (1987), «Урасхал өөдэ», «Мананай эхиндэхи зүүдэн» болон бусад зохёолнуудынь тэрэнэй уран бэлигэй үргэн дэлисэтэй байһые гэршэлнэ.
Россиин үндэһэн арадуудай соёл хамгаалха ба хүгжөөхэ хэрэгтэ наһаяа зорюулһан юм. 1989 ондо үндэһэтэнэй «Уряа» гэжэ Бүхэроссиин киностуди байгуулаад, уран һайханай хүтэлбэрилэгшөөр һүүлшынгээ үдэр хүрэтэр хүдэлөө.
«Гэсэр» үльгэрые кинодо буулгаха, буряад хэлэнэй кино-үзэглэл зохёохо түсэбтэй бэлэй. «Хүннүүд», «Шонын саг», Д.Батожабайн «Төөригдэһэн хуби заяан» романаар гурбан серитэй кино буулгаха тухай, эхэдээ зорюулһан кинофильмын сценари, «Элбэк-Доржи Ринчино» гэжэ баримтата фильм буулгаха тухай тэрэнэй захилнууд Роскинодо оронхой һэн.
Барас Халзанов оюун бэлигтэ поэт байһан. «Далай дээрэ» (1968), «Амар мэндэ, далай!» (1976), «Тоёон хадын һүүдэртэ» (1985), «Хээрын шулуун» (1991) гэжэ шүлэгэй номуудые буряад хэлэн дээрэ, мүн ород хэлэн дээрэ Москвада «Голоса травы» (1974), «Младшему брату» (1987), Свердловскдо «Трава и ветер» (1976) гэжэ номуудые хэблүүлээ.
Л.Линховоин - Кончак
Барас Халзановай буряад найжа нүхэдэйнгээ арюун дурасхаалда зорюулhан хэдэн шүлэг тухай хѳѳрэлдэе. Нэгэдэхи шүлэгынь СССР-эй арадай артист, гайхамшаг дуушан hасаран Линховоиндо (1924 — 1980) зорюулагданхай. Сагhаа урид наhанhаа нүгшэhэн үндэр бэлигтэ ахатанай хойноhоо үгылэн хайрлаhан шүлэгынь «Ай даа!» гэhэн гаршагтай, аймшагтайгаар урмаа хухарhанай, ехэл гажаран гашуудаhанай мэдэрэл дамжуулhан зохёол болоно.
Шүлэгэй хоёр бадагта мүнхын орон руу арайл яаража аялhан hасаранхайhаа поэт асууна:
Ахадүүнэртэйгээ, Вера Дашиевна нүхэртэйгээ
Ямар гомдол сэдьхэлдээ
Нюужа ябаhан байгаабши?
Ямар хоридол этигэлдээ
Нэхэжэ ябаhан байгаабши?
Түрэл олон түрхэмдѳѳ
Тэрээнээ хэлэхээ яагаабши?
Yдэhэн үри бэедээ
Yгэлэн байхаа яагаабши?
Яагаа болбол, агуу дуушан алтан энэ дэлхэйтэй хахасахагүй байгааб гэжэ поэт бодолгото болоно:
Ю.Гагаринтай
Хабарай хагсуу hалхинда
Ханхинаса дуулаад ябаhанаа,
Намарай ольбон жабарта
Налайса дуулан ябаhанаа,
...Yлгэн энэ дэлхэйдэ
Yншэн бэшэеэ hанаал hаа,
Моодойтоной гарбал соо
Yлүү бэшэеэ hанаал hаа,
Мүнгэн замбиин майхан дор
Мүнѳѳ болтор мантаяа
Мүнхэлэн hууха бэлэйлши,
Миhэрэн ябаха бэлэйлши.
Тэгшэ бэлигтэй найжа аха нүхэрэйнгээ хүн шанарые үндэрѳѳр сэгнэхэ зуураа арайшье эртээр аялhан ушарыень ухаандаа багтаажа ядана, энээнтэй эбсээгүй, гашуудалта асуудалнууд сэдьхэлыень химэлэн тамална:
Шинии үгэ hайн hэн даа.
Шинии юрѳѳл hайн hэн даа.
Шинии hанаан сагаан hэн.
Шинии сэдьхэл дулаан hэн.
Шамда хараал хүртѳѳгүй.
Шамда нүгэл байгаагүй,
Шамда тэнэг байгаагүй,
Шамда мэхэ байгаагүй.
Эжэл нүхэдѳѳрѳѳ сэхэ,
Элдэб юумэндээ бэрхэ,
hанаhандаа хүрэхэ,
hарбайhанаа абаха,
Мүнхэ ябаха эрэл аад,
Миинтэл юундэ зайлаабши?
Тиимэл хатуу табисууртай,
Тиимэл хубитай байгаабши?..
«Наhанай хэмжүүр уташ hаа, / Нэгэтэл тэрэнь таhархал даа» гэжэ шаналан мэдэрээд, түрэлѳѳ урилhан найжа нүхэртѳѳ «Yлэhэн үри бэедээ эрьеэд дахинаа ерэхыень» поэт юрѳѳн үлэнэ.
Барас Халзановай үеын найжа нүхэр, поэт Дондок Улзытуев 36 залуу наhандаа 1972 ондо мордоhон юм.
Донжок Улзытуев гэр бүлөөрөө
«Нүхэрэй нангин ёhоор би / Дондогойнгоо нютагта / Дохин ерэжэ, сүмбэрхэн / Домог шэнги наhыень / Дуулан hууха hанаатайб...» гээд Барас Халзанов тоонто нютаг Шэбэртэдэнь ерэhэн тухайгаа гунигтайгаар домоглоно. Дууша хүбүүгээ эртээр алдаhан түрэл дайдынь тэнгэри мүльhэн мэтээр зэнхын угтана:
«Дондок, Дондок», — гээд,
Донгодоно хүбшын хүхы.
Елүүр номин тэнгэри
Ехэл hохор бүрхэг...
Поэт дууша анда нүхэрѳѳ алдахадаа, сэдьхэлынь хүйтэ даажа, хооhорhон мэтэ болоhые Шэбэртые, Хайрангые тойрон бүрхэhэн манан, хүйтѳѳр хайраhан жабар гэршэлэн зураглана:
Д.Улзытуев Агын уран зохеолшодтой
Намарай хүйтэн жабарта
Хайранга даарана.
Хормойн хонхор ёнхорто
Хѳѳhэ манан утаарна.
Хайрангын үбэртэ хадагалаатай хайрата нүхэрэйнгѳѳ дууша улаан зүрхэ үгылэн, гашуудан hуутараа, Хангайн мүнхэ амисхал hонор сэдьхэлээрээ, уян зүнгѳѳрѳѳ поэт тодоор гэнтэ мэдэрнэ:
Шииг татаhан соорхойдо
Шонын гүлгэн янгиржа,
Хор-хорхон шүдѳѳрѳѳ
Хатаhан яhа мүлжэнэ...
Yлэн хяагай хагдарhан
Yльбүүр нариихан эшээрынь
Хаб хара сохо хорхой
Хаhамаан — утамаан мүлхинэ...
Поэдэй нүгѳѳ ехэ найжа нүхэр уран зохёолшо Цырен-Дондок Хамаев 56 наhандаа, 1992 ондо аялаа hэн. Цырен-Дондок Хамаевта зорюулhан шүлэгѳѳ «Минии зэмые» гэжэ нэрлэhэн байна. Поэт ѳѳрыгѳѳ ехэл шэрүүнээр зэмэлжэ бэшэнэ:
Цырен-Дондок Хамаев
Амиды ябахадань хэды дахин
хани нүхэдѳѳ, баарма даа,
Али тэрэл уйдхаруулhанаа,
зобооhоноо мэдэрхэб.
Бэшэгтэнь харюу бэшэдэггүй
байгааб олондоо.
Бүтүү дуугай ябааб
хэлэ үгын орондо...
Тодхордоходонь,
Туhалжашье ядаагүйб.
Аюулда ороходонь,
Абаржашье шадаагүйб...
Хайрата залуу нүхэдни,
Хаанабта даа, хаанабта?
Харагдахаяа болиходоо
Яанабта?
Энэ хүлисэшэгүй зэмэеэ амиды ябаhан хадаа дүүрэн амасаха гэнэтэй байhанаа поэт мэдэрнэ:
Түлэг энэ наhандаа
Тэсэн абажа ябанам даа
Тэрэл танай тамые...
Ц-Д.Хамаевай ном
Шүлэгэй эхиндэ зэдэлhэн гуниг дүүрэн «Ошон ошоно /хани нүхэдни. Наhа барана даа...» гэhэн бодолынь Бэлла Ахмадуллинагай шүлэгэй мүрнүүдые hануулна: «По улице моей уже который год / Звучат шаги, / Мои друзья уходят. / Друзей моих медлительный уход / Той темноте за окнами угоден...» Барас Халзановай «Мэдэнэгүйб» гэhэн гунигтай, мүн уянгын гүн удхатай шүлэг ойндо ородог:
Дуутай шуутай шубууд дуугаа татан,
Дулаан орон руу ниидэнэ.
Борбилоо,
шаазгай, турлаагууд
Бүгэдэл хоолойгүйшүүл үбэлжѳѳндэ үлэнэ...
Дууша нүхэдэйнгѳѳ хойшоо,
Дуугай боложо ошон ошоходо,
Дуугүй нэгэнь лэ,
би бэеэрээ,
Yлэнэ гүб?
Мэдэнэгүйб...
«Мэдэнэгүйб» гэжэ маргаhан, hэжэглэн тухайлhан хэбэртэй үгэнь зүнтэй байшоо. Цырен-Дондок Хамаевич найжынгаа hүүлээр жэл болоод, Барас Цыреторович хойноhоонь алтан дэлхэйhээ халин ошоо бэлэй. Ямар нэгэ эльбэ шэдеэр үшөө нэгэ наһа бэлэг абаа һаа, дахинаа
Энэ буряад газартаа
Энхэ амгалан ажаһуухаар
Эрьежэ гэдэргээ бусахаб,
Зэндэмэни газарайнгаа
Зөөлэн хара хүрьһөөр
Бэеэ хушахаб.., — гээд Барас Халзанов нэгэтэ бэшэһэн байха юм.
Б.Халзановай хүшөө
Барас Халзанов түрэл нютагтаа дахинаа эрьехэдээ, хүрэл хүшөө боложо, нэрэ солонь мүнхэрөөл даа. Харин тэрэнэй уран бэлиг, урма зориг түгэлдэр һүлдэ һүнэһэниинь дээдэ замбида, магад, Линховоин, Улзытуев, Хамаев болон бусад найжа нүхэд ябаhан үндэр ехэ һүлдэтэнтэй хамта оршоно гээд һанаха дуран хүрэнэ...
Б.Халзанов
Барас Халзанов Далайн сэрэгтэ алба гараһанай һүүлээр СССР-эй арадай артистнууд, солото М.Ромм, А.Столпер гэгшэдэй уран хүтэлбэри доро хэшээл гаража, Москвагай киногой дээдэ һургуули (ВГИК) 1966 ондо дүүргээд, Свердловско киностудида олон жэлэй туршада кинорежиссероор хүдэлөө.
Хэды холошье һаа, түрэл Буряад дайдатаяа зүрхэн холбоогоо тэрэ таһалдуулаагүй юм. «Сагаан морин» гэһэн түрүүшын дипломно ажалынь, «Һүүлшын туулга», мүн «Агтай гашуун арса» гэжэ фильмнүүдынь Буряад орон ба түрэл нютагайнь хүнүүд тухай түүрээнэ, «Хүнэй дайда байхагүй» (1990) фильмһээ ехэхэн хуби Буряадай газар дээрэ буулгагдаһан. «Сагаан морин» гэжэ бүтээлынь 1968 ондо Ташкентдэ үнгэрһэн Ази болон Африкын оронуудай уласхоорондын кинофестивалиин алтан медальда хүртэһэн габьяатай.
Поэт Мустай Каримай «Һарын хиртэһэн һүни» гэжэ зүжэгөөр найруулан буулгаһан тэрэнэй кинофильм Москвагай кинофестивалиин дипломдо хүртөө һэн (1977). Сибириин газар дайдада эрхэтэнэй дайнай үйлэ хэрэгүүдые зураглаһан «Нүүдэл фронт» (1971), «Уласай хилээмэн» (1987), «Урасхал өөдэ», «Мананай эхиндэхи зүүдэн» болон бусад зохёолнуудынь тэрэнэй уран бэлигэй үргэн дэлисэтэй байһые гэршэлнэ.
Россиин үндэһэн арадуудай соёл хамгаалха ба хүгжөөхэ хэрэгтэ наһаяа зорюулһан юм. 1989 ондо үндэһэтэнэй «Уряа» гэжэ Бүхэроссиин киностуди байгуулаад, уран һайханай хүтэлбэрилэгшөөр һүүлшынгээ үдэр хүрэтэр хүдэлөө.
«Гэсэр» үльгэрые кинодо буулгаха, буряад хэлэнэй кино-үзэглэл зохёохо түсэбтэй бэлэй. «Хүннүүд», «Шонын саг», Д.Батожабайн «Төөригдэһэн хуби заяан» романаар гурбан серитэй кино буулгаха тухай, эхэдээ зорюулһан кинофильмын сценари, «Элбэк-Доржи Ринчино» гэжэ баримтата фильм буулгаха тухай тэрэнэй захилнууд Роскинодо оронхой һэн.
Барас Халзанов оюун бэлигтэ поэт байһан. «Далай дээрэ» (1968), «Амар мэндэ, далай!» (1976), «Тоёон хадын һүүдэртэ» (1985), «Хээрын шулуун» (1991) гэжэ шүлэгэй номуудые буряад хэлэн дээрэ, мүн ород хэлэн дээрэ Москвада «Голоса травы» (1974), «Младшему брату» (1987), Свердловскдо «Трава и ветер» (1976) гэжэ номуудые хэблүүлээ.
Л.Линховоин - Кончак
Барас Халзановай буряад найжа нүхэдэйнгээ арюун дурасхаалда зорюулhан хэдэн шүлэг тухай хѳѳрэлдэе. Нэгэдэхи шүлэгынь СССР-эй арадай артист, гайхамшаг дуушан hасаран Линховоиндо (1924 — 1980) зорюулагданхай. Сагhаа урид наhанhаа нүгшэhэн үндэр бэлигтэ ахатанай хойноhоо үгылэн хайрлаhан шүлэгынь «Ай даа!» гэhэн гаршагтай, аймшагтайгаар урмаа хухарhанай, ехэл гажаран гашуудаhанай мэдэрэл дамжуулhан зохёол болоно.
Шүлэгэй хоёр бадагта мүнхын орон руу арайл яаража аялhан hасаранхайhаа поэт асууна:
Ахадүүнэртэйгээ, Вера Дашиевна нүхэртэйгээ
Ямар гомдол сэдьхэлдээ
Нюужа ябаhан байгаабши?
Ямар хоридол этигэлдээ
Нэхэжэ ябаhан байгаабши?
Түрэл олон түрхэмдѳѳ
Тэрээнээ хэлэхээ яагаабши?
Yдэhэн үри бэедээ
Yгэлэн байхаа яагаабши?
Яагаа болбол, агуу дуушан алтан энэ дэлхэйтэй хахасахагүй байгааб гэжэ поэт бодолгото болоно:
Ю.Гагаринтай
Хабарай хагсуу hалхинда
Ханхинаса дуулаад ябаhанаа,
Намарай ольбон жабарта
Налайса дуулан ябаhанаа,
...Yлгэн энэ дэлхэйдэ
Yншэн бэшэеэ hанаал hаа,
Моодойтоной гарбал соо
Yлүү бэшэеэ hанаал hаа,
Мүнгэн замбиин майхан дор
Мүнѳѳ болтор мантаяа
Мүнхэлэн hууха бэлэйлши,
Миhэрэн ябаха бэлэйлши.
Тэгшэ бэлигтэй найжа аха нүхэрэйнгээ хүн шанарые үндэрѳѳр сэгнэхэ зуураа арайшье эртээр аялhан ушарыень ухаандаа багтаажа ядана, энээнтэй эбсээгүй, гашуудалта асуудалнууд сэдьхэлыень химэлэн тамална:
Шинии үгэ hайн hэн даа.
Шинии юрѳѳл hайн hэн даа.
Шинии hанаан сагаан hэн.
Шинии сэдьхэл дулаан hэн.
Шамда хараал хүртѳѳгүй.
Шамда нүгэл байгаагүй,
Шамда тэнэг байгаагүй,
Шамда мэхэ байгаагүй.
Эжэл нүхэдѳѳрѳѳ сэхэ,
Элдэб юумэндээ бэрхэ,
hанаhандаа хүрэхэ,
hарбайhанаа абаха,
Мүнхэ ябаха эрэл аад,
Миинтэл юундэ зайлаабши?
Тиимэл хатуу табисууртай,
Тиимэл хубитай байгаабши?..
«Наhанай хэмжүүр уташ hаа, / Нэгэтэл тэрэнь таhархал даа» гэжэ шаналан мэдэрээд, түрэлѳѳ урилhан найжа нүхэртѳѳ «Yлэhэн үри бэедээ эрьеэд дахинаа ерэхыень» поэт юрѳѳн үлэнэ.
Барас Халзановай үеын найжа нүхэр, поэт Дондок Улзытуев 36 залуу наhандаа 1972 ондо мордоhон юм.
Донжок Улзытуев гэр бүлөөрөө
«Нүхэрэй нангин ёhоор би / Дондогойнгоо нютагта / Дохин ерэжэ, сүмбэрхэн / Домог шэнги наhыень / Дуулан hууха hанаатайб...» гээд Барас Халзанов тоонто нютаг Шэбэртэдэнь ерэhэн тухайгаа гунигтайгаар домоглоно. Дууша хүбүүгээ эртээр алдаhан түрэл дайдынь тэнгэри мүльhэн мэтээр зэнхын угтана:
«Дондок, Дондок», — гээд,
Донгодоно хүбшын хүхы.
Елүүр номин тэнгэри
Ехэл hохор бүрхэг...
Поэт дууша анда нүхэрѳѳ алдахадаа, сэдьхэлынь хүйтэ даажа, хооhорhон мэтэ болоhые Шэбэртые, Хайрангые тойрон бүрхэhэн манан, хүйтѳѳр хайраhан жабар гэршэлэн зураглана:
Д.Улзытуев Агын уран зохеолшодтой
Намарай хүйтэн жабарта
Хайранга даарана.
Хормойн хонхор ёнхорто
Хѳѳhэ манан утаарна.
Хайрангын үбэртэ хадагалаатай хайрата нүхэрэйнгѳѳ дууша улаан зүрхэ үгылэн, гашуудан hуутараа, Хангайн мүнхэ амисхал hонор сэдьхэлээрээ, уян зүнгѳѳрѳѳ поэт тодоор гэнтэ мэдэрнэ:
Шииг татаhан соорхойдо
Шонын гүлгэн янгиржа,
Хор-хорхон шүдѳѳрѳѳ
Хатаhан яhа мүлжэнэ...
Yлэн хяагай хагдарhан
Yльбүүр нариихан эшээрынь
Хаб хара сохо хорхой
Хаhамаан — утамаан мүлхинэ...
Поэдэй нүгѳѳ ехэ найжа нүхэр уран зохёолшо Цырен-Дондок Хамаев 56 наhандаа, 1992 ондо аялаа hэн. Цырен-Дондок Хамаевта зорюулhан шүлэгѳѳ «Минии зэмые» гэжэ нэрлэhэн байна. Поэт ѳѳрыгѳѳ ехэл шэрүүнээр зэмэлжэ бэшэнэ:
Цырен-Дондок Хамаев
Амиды ябахадань хэды дахин
хани нүхэдѳѳ, баарма даа,
Али тэрэл уйдхаруулhанаа,
зобооhоноо мэдэрхэб.
Бэшэгтэнь харюу бэшэдэггүй
байгааб олондоо.
Бүтүү дуугай ябааб
хэлэ үгын орондо...
Тодхордоходонь,
Туhалжашье ядаагүйб.
Аюулда ороходонь,
Абаржашье шадаагүйб...
Хайрата залуу нүхэдни,
Хаанабта даа, хаанабта?
Харагдахаяа болиходоо
Яанабта?
Энэ хүлисэшэгүй зэмэеэ амиды ябаhан хадаа дүүрэн амасаха гэнэтэй байhанаа поэт мэдэрнэ:
Түлэг энэ наhандаа
Тэсэн абажа ябанам даа
Тэрэл танай тамые...
Ц-Д.Хамаевай ном
Шүлэгэй эхиндэ зэдэлhэн гуниг дүүрэн «Ошон ошоно /хани нүхэдни. Наhа барана даа...» гэhэн бодолынь Бэлла Ахмадуллинагай шүлэгэй мүрнүүдые hануулна: «По улице моей уже который год / Звучат шаги, / Мои друзья уходят. / Друзей моих медлительный уход / Той темноте за окнами угоден...» Барас Халзановай «Мэдэнэгүйб» гэhэн гунигтай, мүн уянгын гүн удхатай шүлэг ойндо ородог:
Дуутай шуутай шубууд дуугаа татан,
Дулаан орон руу ниидэнэ.
Борбилоо,
шаазгай, турлаагууд
Бүгэдэл хоолойгүйшүүл үбэлжѳѳндэ үлэнэ...
Дууша нүхэдэйнгѳѳ хойшоо,
Дуугай боложо ошон ошоходо,
Дуугүй нэгэнь лэ,
би бэеэрээ,
Yлэнэ гүб?
Мэдэнэгүйб...
«Мэдэнэгүйб» гэжэ маргаhан, hэжэглэн тухайлhан хэбэртэй үгэнь зүнтэй байшоо. Цырен-Дондок Хамаевич найжынгаа hүүлээр жэл болоод, Барас Цыреторович хойноhоонь алтан дэлхэйhээ халин ошоо бэлэй. Ямар нэгэ эльбэ шэдеэр үшөө нэгэ наһа бэлэг абаа һаа, дахинаа
Энэ буряад газартаа
Энхэ амгалан ажаһуухаар
Эрьежэ гэдэргээ бусахаб,
Зэндэмэни газарайнгаа
Зөөлэн хара хүрьһөөр
Бэеэ хушахаб.., — гээд Барас Халзанов нэгэтэ бэшэһэн байха юм.
Б.Халзановай хүшөө
Барас Халзанов түрэл нютагтаа дахинаа эрьехэдээ, хүрэл хүшөө боложо, нэрэ солонь мүнхэрөөл даа. Харин тэрэнэй уран бэлиг, урма зориг түгэлдэр һүлдэ һүнэһэниинь дээдэ замбида, магад, Линховоин, Улзытуев, Хамаев болон бусад найжа нүхэд ябаhан үндэр ехэ һүлдэтэнтэй хамта оршоно гээд һанаха дуран хүрэнэ...