Буряад-монгол ороной мэдээжэ зон
Эхэ нютагай магтаал дуунууд
25 мая 2023
2610
Элитэ уран бэлигтэн Цырен-Базар Бадмаевай, Чингис Павловай 95 жэлэй ойдо
Буряад-Монголой АССР-эй байгуулагдаhаар hаял табан жэл үнгэрѳѳд байгаа. 1928 оной эхиндэ Агын Сагаан-Шулуутай нютагай ажалша малша айл бүлэдэ хүбүүнэй түрэхэдэ, Цырен-Базар гэжэ нэрлээ hэн. Уужам тэнюун Буряад-Монгол ороной эрдэни зэндэмэни Байгал далайн хойто бэедэ оршодог Боохон нютагта, 1928 оной hүүл багта Павловтанай гэр бүлэдэ түрэhэн хүбүүхэндэ Чингис гэжэ нэрэ үгѳѳ бэлэй. Эдэ хоёр хүбүүд уран бэлигээ нэгэдүүлэн, буряад-монгол арадайнгаа алдар солые холуур суурхуулха хуби заяатай байгаа.
Тэрэ үеын зоной ажалай намтар адлирхуу байдаг. Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай үедэ эртээр хүдэржэжэ, хүшэрхэн, үлэсхэлэн сагта hургуули дүүргэhэн эдэ хүбүүд саашаа hураха ехэ хүсэл зоригтой байшоо.
Цырен-Базар Бадмаев Улаан-Yдэ ерэжэ, багшанарай дээдэ hургуулида hурана. Гуурhанайнь туршалга шүлэгүүдынь «Буряад-Монголой үнэн» сониндо хэблэгдэнэ. Институдай hүүлээр буряад ахамад уран зохёолшодой зууршалгаар Москвада М.Горькиин нэрэмжэтэ Литературна институдта hурахаяа ошоно. Хэлэ бэшэгэй болон уран зохёолой талаар эрдэм мэдэсэеэ, бэлиг шадабарияа хурсадхажа, зохёохы ажалдаа шунан ороhон юм. 1952 ондо, Литинститудай оюутан байха үедѳѳ, «Yглѳѳнэй наран» гэhэн түрүүшын номоо хэблүүлээ.
Цырен-Базар Бадмаев
1953 ондо Буряад-Монгол орондоо бусаад, харюусалгатай ажалда хабаадуулагдаа. «Буряад-Монголой комсомолец» сониндо сурбалжалагшаар, республикын Соёлой яаманда, Буряад драмын театрта литературна талые даагшаар, «Байгал» сэдхүүлэй ахамад редакторай орлогшоор, Буряадай номой хэблэлэй ахамад редактораар, республикын Соёлой яаманай арадай уран бүтээлэй, соёл болбосоролой, эрдэм шэнжэлгын методическа түбэй ахамад редактораар хүдэлѳѳ.
Цырен-Базар Бадмаев
Чингис Павлов эдир наhанhаа хүгжэм дуунда дуратай, шунал hэдэбтэй байhан тула хүгжэмшэнэй хуби заяа шэлэhэн. Ураалай консерваторидо профессор В.И.Щелоковой хүтэлбэри доро шуулгын болон хүгжэм зохёолгын мэргэжэлнүүдтэ hуража гараа.
Чингис Павлов
1954 ондо Буряад-Монгол орондоо бусаад, оперо болон баледэй театрай оркестрэй бүридэлдэ хэдэн жэлэй туршада хүдэлнэ. Харин 1955 онhоо Чингис Пвалов Гүрэнэй дуу, хатарай «Байгал» шуулгын хүгжэмэй талаар хүтэлбэрилэгшѳѳр хүдэлнэ, удаань шуулга хүтэлэгшѳѳр томилогдоно. Буряад соёл уралигай hүлдэ болоhон «Байгал» шуулгантай олон жэлэй туршада хуби заяагаа холбоhон бэлигтэй хүгжэмшэн Ч.Е.Павлов хэдэн концертнэ программа зохёоhон юм. Тэрэнэй эгээн мэдээжэ программануудай нэгэн 1959 оной намар Москвада Буряадай уралигай болон литературын 2 декадада дурадхагдажа, урид ниислэлэй, удаань СССР-эй, аха дүү Монгол ороной олон хотонуудай харагшадай дура буляаhан байгаа.
Дуунда дуратай зон
Ансамблиин гүйсэдхэхэ шэнэ дуунууд ходо хэрэгтэй болодог байгаа. Цырен-Базар Бадмаевич Бадмаевай бэшэhэн шүлэгүүд удхаараа, уян нугалбаряараа композиторта ехэ hайшаагдадаг hэн. Хоёр ехэ бэлигтэнэй хамтын ажалай дүнгүүд — арад зоной дура буляаhан уянгата дуунууд: «Улаан-Yдэ тухай дуун», «Сэсэгтэ нугада», «Буряад орон тухай дуун» болон бусад. Чингис Ефимович Павлов бүхы дээрээ 70 гаран дуунай хүгжэм зохёоhон байна.
Холынгоо харгыда
Хододоо шамтайгаа.
Угтыш даа намайгаа,
Улаан-Yдэ.
Сэлэнгэ мүрэнэйнгѳѳ
Сэнгэлиг эрье дээр
Уужамаар амилнаб,
Улаан-Yдэ.
Буряад радиогоор ото дамжуулагдадаг байhан дуунуудай тоодо эдэ хоёр авторай мүндэлүүлhэн «Сэсэгтэ нугада» гэжэ дуун ородог бэлэй: шог ёгто удхатай, хүхюу дорюун хүгжэмтэй хадаа шагнагшадай дура буляангүй яахаб?
Ч.Павловай нэрэмжэтэ оркестр
Жороохон моритой
Зоригтойхон басаган
Сэсэгтэ нугада
Сэнгэжэ ябаба.
Яагаа hайхан басаган бэ?
Яагаад тэрээни хүсэхэм даа.
Тарзагархан зээрдэмни
Табжагархай орыш даа.
Аалидангүй харайгыш,
Абарыш даа намайгаа.
Нарым буляан гарахань лэ,
Наадалан намайе зобоохонь лэ.
Ги-иг, ги-иг, гииг, гииг
Наадалан намайе зобоохонь лэ.
Тарзагархан зээрдэмни
Тангаршаагаад зогсошоо.
Шабхадан гэхэдэм,
Шарбан тэндээ хэбтэшоо.
...hайхан дүүхэйн гүйгѳѳшын
hүүлыень хараад үлэшѳѳб даа.
Цырен-Базар Бадмаев 1969 ондо хэблэгдэhэн «Шэлэгдэмэл шүлэгүүд» гэhэн суглуулбариин hүүлээр «Хабарай сэсэгүүд», «Даримын бэлэг», «Эхир хүбүүд», «Хонин маарадаг гү, али мѳѳрэдэг гү?», «Сережын Будамшуугай орон нютагаар аяншалhан тухай», «Ямар юумэндэ дашуурха хаб?» гэhэн гол түлэб хүүгэдтэ зорюулагдаhан номуудаа нара харуулаа hэн. Гадна арба гаран номынь ородшологдоод, Москвагай «Детская литература», «Малыш», «Молодая гвардия», «Советская Россия» хэблэлнүүдтэ, мүн Эрхүүгэй, Шэтын, Новосибирскын, Свердловскын хэблэлнүүдтэ барлагдаа. Элитэ поэт Дамба Дашанимаевай «Туламтай шоно» гэhэн номые ородшолоо.
номынь
Цырен-Базар Бадмаев ородhоо В.Шекспирэй, С.Маршагай, А.Твардовскиин, К.Треневой, Д.Родариин, мүн монгол зохёолшод С.Удвалай, Д.Тарвын, Д.Содномдоржын бүтээлнүүдые буряадшалжа, хэблүүлhэн юм.
Тэрэ баримтата фильмнүүдэй сценари бэшэлсэhэн: «hасаран Линховоин дуулана», «Бидэ Байгалай саана ажаhуунабди». Композитор Чингис Павлов «Бидэ Байгалай саана ажаhуунабди» гэжэ фильмын хүгжэм зохёоhон, эндэ зэдэлhэн «Буряад орон тухай дуун» (хүгжэмынь Ч.Павловай, үгэнь Ц-Б.Бадмаевай) харагшадай зүрхэ эзэлжэ, ехэ мэдээжэ болоод, ходо дамжуулагдадаг бэлэй.
Уран зохеолшын нэрэ дурдаба
Чингис Павлов буряад элитэ ирагуу найруулагшад Даша Дамбаевай, Мэлс Самбуевай, Цыден Галсановай шүлэгүүдтэ хүгжэм зохёожо, зоной дуратай дуунуудые мүндэлүүлhэн габьятай. Жэшээлхэдэ, Цыден Галсановай үгэ дээрэ зохёоhон «Родная мелодия» гэжэ дууень республикадамнай ажаhуудаг олон үндэhэ яhатан хоолой нэгэдэн дууладаг hэн:
Нам песни многих стран известны,
Мы с ними дружим и поем.
Но где найти нам лучше песни,
Рожденной здесь в краю родном.
Ты сторона моя цветущая,
И ты любовь моя, Бурятия.
...Родной мелодии чудесней,
Светлее нету ничего.
Рускай живет в бурятской песне
Душа народа моего.
Мэлс Самбуевай үгэ дээрэ зохёогдоhон «Адуушанай дуун», «Инагай захяа дуун», «Хүнэй наhан» гэжэ дуунуудынь буряад хүнэй сэдьхэлэй хүбшэргэй дайрадаг. «Хүнэй наhан» гэжэ дуунай гүн гүнзэгы удхатай мүрнүүдтэ яаралгүй хүдэлсэтэй, бодолгото болоhон хүнэй ухаан бодолой байдалые дамжуулhан хүгжэм ехэл таараhан гээд hанагдадаг:
Хүүгэд шүлэгынь уншаба
Сагай хүлгѳѳн — манан соогуур
Сагаан дэлхэй түргѳѳр эрьеэ.
Домогто жэлнүүд яараад,
Долгитон үнгэрѳѳ.
Хүнэй заяан баяртайгаар
Хүхын солгёон дуугаар жэргээ.
Нажарай халуун буураад,
Набшаhан хагдараа...
Чингис Павлов Буряадай радио болон телевидениин дэргэдэ буряад арадай хүгжэмтэ зэмсэгүүдэй оркестр байгуулhан ехэ аша габьяатай. Сергей Балдаев болон Ардан Зонхоев хоёртой хамта энэ гайхамшаг удхатай үйлэ хэрэг бэелүүлhэн байна. Ч.Е.Павлов тус оркестрэй дирижер, уран hайханай талаар хүтэлбэрилэгшэ байhан юм. Оркестрэй байгуулагдаhаар 30 жэлэй ойн баярта Чингис Павловай нэрэ тэрээндэ олгогдоо hэн.
1963 ондо Чингис Павлов «Буряадай АССР-эй уралигай габьяата ажал ябуулагша» гэhэн хүндэтэ нэрэ зэргэдэ хүртэhэн байна.
1980 ондо, 52 наhандаа бэлигтэй хүгжэмшэн Чингис Павлов алтан дэлхэйтэй хахасаhан юм. 1982 ондо, 54 наhандаа солото ирагуу найруулагша, оршуулагша Цырен-Базар Бадмаев түрэлѳѳ урилаа бэлэй. Халуун нүхэсэлэй ульhаар, зохёохы шуналаар ами нэгэдэн, алтан дэлхэйдэ мүндэлүүлhэн энхэ мүнхэ Буряад ороной магтаал — уянгата hайхан дуунуудыень буряад араднай дуулажал байха.
Тэрэ үеын зоной ажалай намтар адлирхуу байдаг. Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай үедэ эртээр хүдэржэжэ, хүшэрхэн, үлэсхэлэн сагта hургуули дүүргэhэн эдэ хүбүүд саашаа hураха ехэ хүсэл зоригтой байшоо.
Цырен-Базар Бадмаев Улаан-Yдэ ерэжэ, багшанарай дээдэ hургуулида hурана. Гуурhанайнь туршалга шүлэгүүдынь «Буряад-Монголой үнэн» сониндо хэблэгдэнэ. Институдай hүүлээр буряад ахамад уран зохёолшодой зууршалгаар Москвада М.Горькиин нэрэмжэтэ Литературна институдта hурахаяа ошоно. Хэлэ бэшэгэй болон уран зохёолой талаар эрдэм мэдэсэеэ, бэлиг шадабарияа хурсадхажа, зохёохы ажалдаа шунан ороhон юм. 1952 ондо, Литинститудай оюутан байха үедѳѳ, «Yглѳѳнэй наран» гэhэн түрүүшын номоо хэблүүлээ.
Цырен-Базар Бадмаев
1953 ондо Буряад-Монгол орондоо бусаад, харюусалгатай ажалда хабаадуулагдаа. «Буряад-Монголой комсомолец» сониндо сурбалжалагшаар, республикын Соёлой яаманда, Буряад драмын театрта литературна талые даагшаар, «Байгал» сэдхүүлэй ахамад редакторай орлогшоор, Буряадай номой хэблэлэй ахамад редактораар, республикын Соёлой яаманай арадай уран бүтээлэй, соёл болбосоролой, эрдэм шэнжэлгын методическа түбэй ахамад редактораар хүдэлѳѳ.
Цырен-Базар Бадмаев
Чингис Павлов эдир наhанhаа хүгжэм дуунда дуратай, шунал hэдэбтэй байhан тула хүгжэмшэнэй хуби заяа шэлэhэн. Ураалай консерваторидо профессор В.И.Щелоковой хүтэлбэри доро шуулгын болон хүгжэм зохёолгын мэргэжэлнүүдтэ hуража гараа.
Чингис Павлов
1954 ондо Буряад-Монгол орондоо бусаад, оперо болон баледэй театрай оркестрэй бүридэлдэ хэдэн жэлэй туршада хүдэлнэ. Харин 1955 онhоо Чингис Пвалов Гүрэнэй дуу, хатарай «Байгал» шуулгын хүгжэмэй талаар хүтэлбэрилэгшѳѳр хүдэлнэ, удаань шуулга хүтэлэгшѳѳр томилогдоно. Буряад соёл уралигай hүлдэ болоhон «Байгал» шуулгантай олон жэлэй туршада хуби заяагаа холбоhон бэлигтэй хүгжэмшэн Ч.Е.Павлов хэдэн концертнэ программа зохёоhон юм. Тэрэнэй эгээн мэдээжэ программануудай нэгэн 1959 оной намар Москвада Буряадай уралигай болон литературын 2 декадада дурадхагдажа, урид ниислэлэй, удаань СССР-эй, аха дүү Монгол ороной олон хотонуудай харагшадай дура буляаhан байгаа.
Дуунда дуратай зон
Ансамблиин гүйсэдхэхэ шэнэ дуунууд ходо хэрэгтэй болодог байгаа. Цырен-Базар Бадмаевич Бадмаевай бэшэhэн шүлэгүүд удхаараа, уян нугалбаряараа композиторта ехэ hайшаагдадаг hэн. Хоёр ехэ бэлигтэнэй хамтын ажалай дүнгүүд — арад зоной дура буляаhан уянгата дуунууд: «Улаан-Yдэ тухай дуун», «Сэсэгтэ нугада», «Буряад орон тухай дуун» болон бусад. Чингис Ефимович Павлов бүхы дээрээ 70 гаран дуунай хүгжэм зохёоhон байна.
Холынгоо харгыда
Хододоо шамтайгаа.
Угтыш даа намайгаа,
Улаан-Yдэ.
Сэлэнгэ мүрэнэйнгѳѳ
Сэнгэлиг эрье дээр
Уужамаар амилнаб,
Улаан-Yдэ.
Буряад радиогоор ото дамжуулагдадаг байhан дуунуудай тоодо эдэ хоёр авторай мүндэлүүлhэн «Сэсэгтэ нугада» гэжэ дуун ородог бэлэй: шог ёгто удхатай, хүхюу дорюун хүгжэмтэй хадаа шагнагшадай дура буляангүй яахаб?
Ч.Павловай нэрэмжэтэ оркестр
Жороохон моритой
Зоригтойхон басаган
Сэсэгтэ нугада
Сэнгэжэ ябаба.
Яагаа hайхан басаган бэ?
Яагаад тэрээни хүсэхэм даа.
Тарзагархан зээрдэмни
Табжагархай орыш даа.
Аалидангүй харайгыш,
Абарыш даа намайгаа.
Нарым буляан гарахань лэ,
Наадалан намайе зобоохонь лэ.
Ги-иг, ги-иг, гииг, гииг
Наадалан намайе зобоохонь лэ.
Тарзагархан зээрдэмни
Тангаршаагаад зогсошоо.
Шабхадан гэхэдэм,
Шарбан тэндээ хэбтэшоо.
...hайхан дүүхэйн гүйгѳѳшын
hүүлыень хараад үлэшѳѳб даа.
Цырен-Базар Бадмаев 1969 ондо хэблэгдэhэн «Шэлэгдэмэл шүлэгүүд» гэhэн суглуулбариин hүүлээр «Хабарай сэсэгүүд», «Даримын бэлэг», «Эхир хүбүүд», «Хонин маарадаг гү, али мѳѳрэдэг гү?», «Сережын Будамшуугай орон нютагаар аяншалhан тухай», «Ямар юумэндэ дашуурха хаб?» гэhэн гол түлэб хүүгэдтэ зорюулагдаhан номуудаа нара харуулаа hэн. Гадна арба гаран номынь ородшологдоод, Москвагай «Детская литература», «Малыш», «Молодая гвардия», «Советская Россия» хэблэлнүүдтэ, мүн Эрхүүгэй, Шэтын, Новосибирскын, Свердловскын хэблэлнүүдтэ барлагдаа. Элитэ поэт Дамба Дашанимаевай «Туламтай шоно» гэhэн номые ородшолоо.
номынь
Цырен-Базар Бадмаев ородhоо В.Шекспирэй, С.Маршагай, А.Твардовскиин, К.Треневой, Д.Родариин, мүн монгол зохёолшод С.Удвалай, Д.Тарвын, Д.Содномдоржын бүтээлнүүдые буряадшалжа, хэблүүлhэн юм.
Тэрэ баримтата фильмнүүдэй сценари бэшэлсэhэн: «hасаран Линховоин дуулана», «Бидэ Байгалай саана ажаhуунабди». Композитор Чингис Павлов «Бидэ Байгалай саана ажаhуунабди» гэжэ фильмын хүгжэм зохёоhон, эндэ зэдэлhэн «Буряад орон тухай дуун» (хүгжэмынь Ч.Павловай, үгэнь Ц-Б.Бадмаевай) харагшадай зүрхэ эзэлжэ, ехэ мэдээжэ болоод, ходо дамжуулагдадаг бэлэй.
Уран зохеолшын нэрэ дурдаба
Чингис Павлов буряад элитэ ирагуу найруулагшад Даша Дамбаевай, Мэлс Самбуевай, Цыден Галсановай шүлэгүүдтэ хүгжэм зохёожо, зоной дуратай дуунуудые мүндэлүүлhэн габьятай. Жэшээлхэдэ, Цыден Галсановай үгэ дээрэ зохёоhон «Родная мелодия» гэжэ дууень республикадамнай ажаhуудаг олон үндэhэ яhатан хоолой нэгэдэн дууладаг hэн:
Нам песни многих стран известны,
Мы с ними дружим и поем.
Но где найти нам лучше песни,
Рожденной здесь в краю родном.
Ты сторона моя цветущая,
И ты любовь моя, Бурятия.
...Родной мелодии чудесней,
Светлее нету ничего.
Рускай живет в бурятской песне
Душа народа моего.
Мэлс Самбуевай үгэ дээрэ зохёогдоhон «Адуушанай дуун», «Инагай захяа дуун», «Хүнэй наhан» гэжэ дуунуудынь буряад хүнэй сэдьхэлэй хүбшэргэй дайрадаг. «Хүнэй наhан» гэжэ дуунай гүн гүнзэгы удхатай мүрнүүдтэ яаралгүй хүдэлсэтэй, бодолгото болоhон хүнэй ухаан бодолой байдалые дамжуулhан хүгжэм ехэл таараhан гээд hанагдадаг:
Хүүгэд шүлэгынь уншаба
Сагай хүлгѳѳн — манан соогуур
Сагаан дэлхэй түргѳѳр эрьеэ.
Домогто жэлнүүд яараад,
Долгитон үнгэрѳѳ.
Хүнэй заяан баяртайгаар
Хүхын солгёон дуугаар жэргээ.
Нажарай халуун буураад,
Набшаhан хагдараа...
Чингис Павлов Буряадай радио болон телевидениин дэргэдэ буряад арадай хүгжэмтэ зэмсэгүүдэй оркестр байгуулhан ехэ аша габьяатай. Сергей Балдаев болон Ардан Зонхоев хоёртой хамта энэ гайхамшаг удхатай үйлэ хэрэг бэелүүлhэн байна. Ч.Е.Павлов тус оркестрэй дирижер, уран hайханай талаар хүтэлбэрилэгшэ байhан юм. Оркестрэй байгуулагдаhаар 30 жэлэй ойн баярта Чингис Павловай нэрэ тэрээндэ олгогдоо hэн.
1963 ондо Чингис Павлов «Буряадай АССР-эй уралигай габьяата ажал ябуулагша» гэhэн хүндэтэ нэрэ зэргэдэ хүртэhэн байна.
1980 ондо, 52 наhандаа бэлигтэй хүгжэмшэн Чингис Павлов алтан дэлхэйтэй хахасаhан юм. 1982 ондо, 54 наhандаа солото ирагуу найруулагша, оршуулагша Цырен-Базар Бадмаев түрэлѳѳ урилаа бэлэй. Халуун нүхэсэлэй ульhаар, зохёохы шуналаар ами нэгэдэн, алтан дэлхэйдэ мүндэлүүлhэн энхэ мүнхэ Буряад ороной магтаал — уянгата hайхан дуунуудыень буряад араднай дуулажал байха.