«Бадарчин (Пилигрим)-93» ябаган аялал

«Прошло 20 лет с тех пор, как трое монголов с собакой Банхар начали пешее путешествие из Монголии в Америку. Первый этап команды „Бадарчин (Пилигрим)-93“ проходил по территории Российской Федерации, где приходилось временами преодолевать трудные, опасные для жизни дикие просторы. Иногда шли по 2-3 дня по тайге без воды, пищи и крова. И коренное население России: русские, саха, буряты, чукчи и эвенки оказывали путешественникам различную помощь и поддержку. Прочитав об этом в ежедневниках И.Дэндэва, я ощутил бесконечную благодарность жителям России». (У.Отгонбаяр).

«Тэдэ буугүй, томонууд хутагануудтайл ябаа, юундэ буугуй ябанабта гэжэ асууһыем, хилэ дээрэ хоригдоо гэжэ хэлээ һэн. Манай хүбүүн каратэдэ һуража байһан хадаа тон һонирхоо, тэдэ айлшадаараа барилдажа наадаа, хүхилдөө һэмди», — гэжэ мүнөө Доржо Балданович хөөрэнэ. Нёдондо Батзориг тэдэниие һурагшалжа олоод хонходоо, тус аялал тухайгаа ном бэшэнэб гээ юм ха.



20-ёод жэлэй урда Батзориг Пүрэвсурэнгийн үүсхэлээр «Бадарчин-93» гэжэ Монголһоо Мексикэ хүрэхэ зорилготой ябаган аяншалга 1993 оной апрелиин 15-най үдэр Улаан-Баатар хотын Сүхэбаатарай талмайһаа эхи абаһан юм. Энэ хэрэгтэ Монгол ороной гурбан үе зон хабаадалсаха байба: 32 наһатай хилын сэрэгэй дарга, Монголдо анха түрүүн зүүн зүгэй дайшалхы тулалдаанай һургуули байгуулһан Пүрэвсэрэнэй Батзориг, тэрэнэй командада шэлэжэ абаһан 60 хүрэжэ ябаһан сэтгүүлшэн, оршуулагша (ород, англи, франц хэлэтэй), спортын врач И.Дэндэв, 18-тай бэеын тамирай багша, жуткондо тулалдаагаар шабинь Л.Нацагням гэгшэд сэбэр шуһатай хотошо, монгол үүлтэрэй Банхар нохойгоо дахуулаад, холын хатуу аянда дабхиба. Тиихэдэ талмай дээрэ үдэшэхэеэ сугларһан тоогүй олон зон тиимэ утын харгые дабажа гараха гэжэ этигэжэ ядан, бахархан, бэшэрэн хайрлан, нэрэтэй түрэтэй амалһан хэрэгээ бэелүүлхыень үреэжэ үдэшөө бэлэй. Ази ба Америка түбинүүдые холбоһон аялалдаа ехэнхинь ябагаар ябажа, мүн янзын ашаанай тээбэри: автомашина, гал тэргэ, далайн онгосо гэхэ мэтые хэрэглэхэ саг гарадагшье байгаа. Улаан-Баатар, Шэтэ, Саха-Яхад, Чукотка, Аляска, хүрэтэр аяншалгада зорижо гараад, жэл хоёр һарын туршада ябагаар 9785 модо туйлажа гараа. Америкын (США) баруун захаар ябахадаа, Сиэтл хотодо оршодог Брюс Ли багшын шарилда ошожо мүргэһэн байна. Батзориг эдир наһандаа дайшалхы тулалдаантай кинонуудые хаража дурлаһан зүүн зүгэй тулалдаанай герой Брюс Ли гэгшые өөрынгөө багшада тоолоо юм.

Монгол ороной гурбан ябаган аяншадай нэгэн, эрхим тамиршан, зориг түгэлдэр зүрхэтэй аяншалагша, уран зохёолшо Батзориг Пүрэвсүрэнгийн өөрынь хөөрөөн, замай тэмдэглэлнүүд ба үгүүлэлнүүдһээ уншагшадай һонорто дурадхая:



НАМТАР

Батзориг Пүрэвсүрэнгийн 1960 оной январиин 1-дэ Улаан-Баатар хотодо түрэһэн. Пүрэвсурэн абань Монголой хилын харуулай сэрэгэй ветеринарна албанай дарга, подполковник зэргэтэй хүн. Эжынь Улаан-Баатарай хүдөөажахын дээдэ һургуулида багшалһан. 

Батзориг дороо дүү хүбүүн басаган хоёртой. Хотынгоо 52-дугар дунда һургуули дүүргэһэнэй удаа сэрэгэй албанда абтаа. 1979-1980 онуудта Монгол-Хитадай хилэ дээрэ алба хэбэ. Тэрэнэй удаа Москва хотын Хилын харуулай сэрэгэй тусхайта дунда һургуулида оробо. Тэндэ тон дуратайгаар һуралсажа, каратэ барилдаанда ябажа байтараа, үбдэжэ, гэртээ бусаа. Москва ошожо һурахыень абань дурадхаа һэн. 



Тэдэнэй угайнь дээдэс эртын Монгол хаан түрын сэрэгэй жанжан, олхонууд угай Хонгурей гэгшэ Өэлүн үжинтэй нэгэ отогой хүн байһан. Тиимэһээ энэ угай эрэшүүлэй сэрэгэй хэрэгтэ һэдэбтэйнь гайхалгүй. Улаан-Баатараа бусаад, Монголой Сэрэгэй Дээдэ һургуули түгэсхөө. 1990 онһоо армиинхидта гарай тулалдаа (рукопашный бой) заажа эхилээ. 

Батзориг Монгол орондоо анха түрүүн Жит-кун-до (таэквондо?) гэжэ Зүүн зүгэй дайшалхы тулалдаанай холбоо бии байгуулһан байна. Түрүүн тиимэ юумэн эндэ үгы һэн, кинобичлэг (видео) дээрэл харадаг байһан бэзэ. Өөрөө суута Брюс Ли гэгшын барилдаанда үндэһэлэн бэеэ һориһон. Залуу сэрэгшэд Батзориг багшын хэшээлээр тон һонирхожо, дуратайгаар бэеэ һорижо захалаа. Багша эдэбхи абьяас ехэтэйгээр, үнэн зүрхэнһөө оролдон заажа, бага ехэ мүрысөөнүүд үнгэргэгдэн, түрүүшын амжалтанууд туйлагдажа эхилээ. Жит-кун-до зодолдоогоор Батзориг 4-дугарай шатада гаража, хара бүһэ зүүһэн хүн. Мүн мори урилдаагаар спортын мастер нэрэ зэргэтэй. Тэрэ өөрөө иигэжэ дурсана:

«Москва хотодо һуралсажа ябахадаа, үншэн хүүгэдые һургадаг сэрэгэй училищинууд тухай дуулаһамби. СССР гүрэнэй һалахада, Монголдомнайшье байдал тулюур болошоо һэн. Хойно-хойноһоо үйлэдбэринүүд хаагдажа, ажал хүдэлмэригүй хүнүүд олошороо. Үхибүүдээ тэжээхэ аргагүй үгытэй ядуу байдал тогтоо. Хүүгэд зольбо нохойһоо өөрэгүй үйлсэ гудамжаар үлэн хооһоор хоножо, үнжэжэ ябадаг болобо. Би өөрөө 6 хүүгэдэй эсэгэ хадаа тэдэ үхибүүдтэ һанаагаа зобожо, һууха байха аргам һалаба. Армида каратэ заажа ябахадаа, үйлсөөр үхибүүдэй наншалдажа байхые харагша һэмби. Тиин „Эдэ хүүгэдые суглуулжа, ерээдүй сэрэгшэдэй һургуули эмхидхэбэл һайн байгаа“ — гэһэн бодол тархидам оробо. Нүхэдни аргагүй намайе дэмжэжэ, булта сугларжа, түсэб табижа, элдэб түсэлнүүдые зохёобобди. Траншейн хүүгэдээр (беспризорники) уулзажа хөөрэлдөөбди. Тэдэ дурадхалыемнай дуратайл угтажа абаһан юм. Тиин Ороноо Хамгаалалгын болон Гэгээрэлэй яамангуудта мэдүүлгэ бариһамнай, урагша абабагүй,бүри тообо дэмжэбэгүй. Энэншье ойлгосотой, ехэнхидээ тэдэ алба хаагшад хара аминайнгаа түлөө ябадаг зон гээшэ ха юм даа.



Тиибэшье би өөрынгөө хүсөөр гудамжын хүүгэдые суглуулжа, эдеэлүүлдэг, барилдаа заадаг болооб. Зүгөөр салимни багахан аад, хайшаашье хүрэдэггүй байһан гэбэшье, арга соогоо дэмжэжэ ябааб. Эдэ хүүгэдөө дээшэнь үргөөд, сэхэ сэбэр ябадалтай эрхэтэдые, ерээдүй сагай эрхим сэрэгшэдые, нютаг ороноо үргэхэ эрэшүүлые хүмүүжүүлхэ гэһэн түсэлнай холын бодолгүй ноёдой мунхаг ябадалаар хооһон хүсэл болоод дүүрээ. Мүнөөшье энээндэ хара бууһан зандааб», гэжэ суута аяншан дурсаһан байдаг.

1995 ондо ори гансааран, Якутяар ябаһан Банхарай гүлгэн болохо Нянгар нохой дахууланхай, баруун зүг руу шэглэн гараа бэлэй. Хадата Алтай, Казахстан, Узбекистан, Пакистан, Энэдхэг оронуудаар ходоро гараа. Энэ хатуу аяншалгадаа олохон уршагта ябадалнуудые бэеэрээ үзэһэн, хэды дахин үхэлэй эрмэгтэшье тулгажа үзэһэн байна. Нэгэ дахин оёоргүй нүхэ руу унахаа байтарнь, нохойнь татажа гаргаа. Алтайн хадануудаар хоножо ябахадаа, нэгэ зайгуул хүнтэй голой эрьедэ золгожо сайлаад, тээ саашаа ябаад майхандаа ороод унтахаяа байтараа, гэнтэ досоонь һэжэг түрөөд, бодожо, һүниин харанхые һамбаашалан хоргодожо үрдеэ, тэрэнь ами наһыень хороохо һанаатай хойноһонь ерэһэн байгаа. Узбекистанда хээрэ ябатараа шанга аадарта орожо, ойгуур байһан үхэһэдые хадагалдаг склеп соо орожо хорохошье ушар гараа. Энэдхэгтэ аялал тухайнь мэдээн таража, хүн зон һонирхон угтаа, телевиденеэр үгэ хэлээ, ябаһан зам тухайгаа хөөрэжэ үгөө. Хотын мэдээжэ хүндэтэй айлшан боложо, баяшуул үрдилдэн байжа, гэр гэртээ уридаг һэн. Нэгэ хүбүүгээ алдаһан үбгэн хүгшэн хоёр тэрэниие гэртээ байлгажа, өөрынгөө хүбүүнһээ өөрэгүй хандажа байгаа. Нэгэтэ Дармасала ошохо поезддо билет абаад байтараа, ошожо шадаагүй, үглөөдэрынь тэрэ поездонь усалда ороо гэжэ дуулдаа бэлэй. Иигэжэ элдэб аюулһаа гарасалдадаг байһаниинь нэгэ удхатай, тэрэ юуб гэбэл, Батзориг нютагтаа байхадаа, олон залуушуулые дахуулжа, Монголойнгоо үлэ обоо, алибаа шүтээнтэй газарнуудые сэбэрлэдэг, арюудхадаг заншалтай байһан байна. Тиимэһээ нютагайнь сахюусад, сабдагууд хойноһоонь харалсадаг, абардаг, аршалдаг байжа болоо.
Батзориг 1982 ондо гэрлэһэн, мүнөө 6 хүүгэдтэй, 10 аша зээнэртэй үнэр баян айлайхин, хүүгэдынь булта Америкэдэ түбхинэнхэй. 

СЭРЭГТЭ

1978 ондо 10-хи ангияа түгэсхээд, сэрэгтэ ябабаб. Минии алба хааха хилын сэрэгэй 20-дугар отряд Сүхэбаатар аймагай Эрдэнэцагаан һомондо байгаа. Тэндэ сэрэгэйхидэй 3 жэлдэ байһан үе. Хотоһоо ерэһэн хүбүүд үсөөн һэн. Тииһээр дээдэ онойхимнай бидэндээ аха заха бараг зон боложо эхилээ. Шала дээрэ зүүнүүдые өөдэнь харуулжа зоогоод, үгы гэбэл, олон жэжэхэн шубуун дэнгүүд дээрэ хэбтүүлээд бэе һунаан татахые баадхана. Халуун наранда удаан байжа ногооршоһон уһа уулгахашье, АК автомадай шанар шэнжэнэбди гэжэ сээжэ руу буугай бүгсөөр тард гэтэр сохихошье. Манай халаанай сэрэгшэд дандаа гэдэһээ үлдэжэ, намда талха хилээмэ абажа үгыш гэжэ гуйхадань, үгэжэ баригдаад, толгой руугаа сохюулжа, тэрэм хабдажа, малгайдаа орохоо болибо. 

Хотын хүбүүд Болд, Батнасан, Бүүмэд бидэ дүрбэн харуулда гаража ябахадаа хөөрэлдэбэди: энэ муухайнуудта баһуулжа байха гүбди, үзэлсэе гэжэ бэшэнээ тухирбаб. Тиигээд модонуудын абаад, һүниндөө тэдэндэ добтолжо, будаа болгобобди. Карантин дууһажа, бидэниие хилын заставанууд руу хубаарилан ябуулба. Хотын хүбүүд мори унажа шадахагүй гэжэ хилын манаанда ябуулдаггүй һэн. Үнэндөө, би 6-хи ангиһаа хойшо ипподром (морин тойруулгада) ошожо, урилдаанай мори унажа эхилээд, 1-хи шатын зэргэдэ хүртөөб. 1983 ондо Морин спортын мастер болооб. Зүгөөр эндэхи хилын дарганар юрэдөө мори унуулхагүй юм.

Нэгэ үдэр гарнизоной газаа тамирай дасгал хэжэ байхадаа, даргадаа элидхэбэб. Мори унаха һаналаа хэлэхэдэм, «унажа гэмэлтэхэт, ямар мори унаха гээбши?» гэбэ. Банзарагч гуайн хара мори унаха һэм гэхэдэм, дарга сэрэгшэдшье булта энеэлдэбэ. Тэрэ хара морин аймшагтай дошхон байгаа, гэбэшье би морин спортын һорилго гараһан хадаа, морин дээр зогсоод ябаха, гүйдэл дундань хоёр тээшээ эрьелдэхэ арга шадабаритай байгааб. Тиин тэдэндэ олоһон дүршэлөө дууһыень харуулжа, хилын манаанда ябаха эрхэтэй болохоёо бодооб. 

Хара морин хуухиржа, бэедээ дүтэлүүлхээр бэшэ, би сэрэгэй эмээлэй бүүргэһээ шангаар баряад, сами руунь ёбороодхибоб, тиихэдэм морин мэдээ хаян соройжо собхорхолоорнь, дээрэнь саб мордошобоб. Хэды-хэды бухаха тангархадань, тогтон халингүй, саашаа гүйлгэхэдэм, заставынхимни баяртайгаар һүхирэлдэбэ. Иигэжэ хилын манаанда ябаха эрхэ олоһомби.

Намда нэгэ сабидар үреэ үгтэбэ, үбэлдөө шэнэ моринтоёо хилэ зубшан ябажа, сан бун болошонхой үглөөгүүр ерэдэг һэмди. Нэгэ жэл үнгэржэ, тэрэ зуниинь би Москвагай Хилын Сэрэгэй Дээдэ һургуулида ябаха боложо, отрядһаа Газ-66 машинаар 2 офицернүүд намайе абаашахаа болобо. 

Застава дээрэ үсөөхэн сэрэгшэд сугларжа, үдэшэлгын багахан ёһолол үнгэрбэ. Дарга морёороо нэгэ дахин гүйлгөөд, тэрэнээ адуундань таби даа гэбэ. Сабидар морёо унаад, дэрһэтэй хойто хүндыгөөр дабхин ябахадаа, нюдэмни уяран уһатаад, хаража ядан ябабаб. Иигэжэ заставаһаа гараад ябахадамнай, булта моридтоо мордожо, машинын араар дабхюулхадань, сабидар үреэмни дундань шогшохонь харагдаа бэлэй.

Тэрэ жэлдээ Москвада сэрэгэй һургуулида һурабаб. Сүлөөтэй сагтаа Беговая гэдэг ипподром ошожо, үдэр дууһан гоё хилэн хара мориие гоёшоон байтарнь, нэгэ эхэнэр хажуудам дүтэлөөд: «Нүхэр курсант, ши мориндо ехэл дуратай хаш даа. Казахстанһаа ерээ гүш?» — гэжэ асууба. Би «Монголһооб» гэхэдэм, энэ хара морин унамаар гү гэжэ асуухадань, толгойгоо дохибоб. Тиихэлээрнь мори хүтэлдэг хүниие дуудажа, тэрэ мориндо намайе унуулба. Нилээн хэды-хэды тойрожо ерэхэдээ, досоом нара гараһандал болобо. Хожом дуулахадам, тэрэ эхэнэр олимпиин чемпионка Елена Петухова бэеэрээ байгаа бэлэй. 

Хилын заставада эртэ үглөөгүүр шубууд жэргэжэ, наранай үндыжэ байхада, хоёр нүхэдтэеэ моридоороо хилэ тээшээ дабхихадамнай, хий мориднай дээгүүр хиисхэһэн байһаншуу һэн. Шэнэхэн сэрэгшэд бидэнэй һүниин манаанда гараад, заставын урда хадын толгой дээрэ зогсожо байтарнай, хажуухандамнай үхибүүн шашхаһаншуу абяан гаража, нилээд сошообди. Харин һүүлдэнь мэдэхэдэмнай, хярһан (нэгэ түрэлэй үнэгэн) иигэжэ абяа гарадаг байба. Холбоо Залаада шоно олон болоод, морёор тэдэниие намнахадашни, хилын саана зугадан гарашаха. Тэндээ тиигээд «наашаа гаража шадахагүйт» гэһэндэл һуняажа хэбтэхэ. Ёһотойл адатай шолмохонууд һэн. Нээрээшье, хилэ алхажагарахагүйш, буудаха эрхэгүйш,тиигэжэ тэдэш мэдэһэн шэнги, байтараа улилдаһаар гэдэргээ бусаха. Нэгэтэ үбэл шонын орооной үеэр 20-ёод шононуудтай бидэ 3 сэрэгшэд тулалдаа һэмди. Һарын гэрэл доро тэдэ элеэр харагдажа, дохёогой гар буугаар тэг дундань буудажархихада, шагай мэтэ бута һүрэлдэн байгаа.

Үбэлэй хүйтэндэ морин дээрэ гуя даараха, тиихэдэнь хүдөөгэйхиндэ 4-5 тэбхэр хайрсагтай шэхэрээр үхэһэн хурьганай арһа элдүүлжэ, дотор үмдэ оюулжа, аминдаа аршатай болообди. Хилын пост дээрэ гурил, тоһон, тогооной байхада, нэгэмнай цуйван шанажа, хоёрнай хилэ руугаа дурамдажа байха. Нэгэтэ застава дээрэмнай баяр ёһололой бүжэг үнгэрхэ болоо. «Мүнөөдэр ниитын бүжэгтэ Багшын дээдэ һургуулиин хүүхэд оролсоно» гэжэ соносхол үлгөөтэй байгаа. Тиигээд зарим сэрэгшэднай улаан бүдөөр хормой хээд, багшын һургуулиин басагадай рольдо орон наадаа. 

Шэнэ сагай хатар хүгжэлтэтэй бүжэглэнэд Нэргүй гэдэг Сүхбаатар аймагай сэрэгшэ, аминиинь хаанаа байдаг юм гэхээр туранхай, гуталаа шэрэжэ ябадаг нүхэр һэн. Морин дээрэ һуумсаараа унтаха, тиибэш буудахадаа гайхамаар бэрхэ. Гурбан оноо саашаа дабхихада, тас тас тас гээд, тооһо манартар унагааха жэшээтэй. Сайдудай шалгалтада шалгалтаар ерэһэн хурандаа (сэрэгэй генерал) эдир наһаа дурсан, гол руу мэргэлжэ буудаад, багаһаа мэргээр буудажа һураһанби гээ. Заставын сэрэгшэд АК буугай модон онгосо дээрэхи хэршэлээнүүд хэдэн шоно алаһанай тоо хээлэһэн байгаа. 

Лхачвандад гэжэ хара үнгэтэй, саһа тогтодоггүй уулын саада талаар сагаа зээр (гүрөөһэн) хараа бараагүй һүрэглэгшэ һэн. Үбэл. Үбэл нэхы сагаан дэгэл, шобогор хурьган малгай үмдэхэш. 1979 ондо Хитад Вьетнам руу дайлажа, Оросын Байгал тойрогой бүхы сэрэг техникэнь Монгол ерэжэ байрлаа. Хитадай хилэ дээрэ заримдаа Хитадай хилэ дотор орожо, хээрын һургуули хэжэ байгаа. Үдэртөө байлдаанай онгосонууд ниидээд лэ, бидэ, нэгэ сэрэг, 120 ш. һомо, 4 —г шэрхэг гар гранататай байлдахаар бэлэн байбабди. Тииһээр Хитад Вьетнамһаа сэрэгээ гаргаха гэжэ хэлсээ хэжэ эхилээ. Эрэн хүн боложо түрөө хадаа эхэ ороноо хамгаалха албанда ябаха хэрэгтэй гэжэ бодохо, эхэ нютагайнгаа газар шоройн үнэ сэн мэдэрхэ хэрэгтэй. Бүгэдэ найрамдаха Монгол арад уласай дархан хилын манаанда гараад, марш гүйсэдхэе гэлдэн, хилэ тээшэ ябажа байхада, хий мори үндэрлиг ябагдаа.

«КИНО ЖҮЖИГЧИН БОЛОХЫГ ШАХАВ»

1990-эд оной эхеэр хара дэгэл оюулжа үмдөөд ябажа байхадам, кино найруулдаг нэгэ ахатан дайралдаад: «Би кунфу зодоонтой кино хэхэ гэжэ байнам, ши наадаха байгааш», -гэбэ. «Ахатан, теэд намда ямаршье урлагай абьяас байхагүй, танай кино гутааха аргамгүй» — гэжэ арсабаб. Тиижэ байтараа, толгойдом кино зохёол бэшэбэл яаха юм гэһэн бодол оробо. Угайдһаа томо юумэн тушаа һанаашалха юмби.

Заа, тиигээд бэшэжэ эхилбэб. Цемент ашагшаар хүдэлжэ ябахадаа, элдэб сэдьхэл үбдэмэ амидаралтай зоной намтарһаа абажа сэдэблээб. Тиигээд тэрэнээ нэгэ зохёолшо ахада үзүүлбэб. Тэрэм үзэһэнэй удаа «ехэ түүхэ байна, шамда багша хэрэгтэй. Би шинии багша болоно, харин ши үглөө нэгэ шэлтэй юумэ абаад ерээрэй» гэбэ. 
Харин би нэгэ шэл архи абаха мүнгөөр зургаан хүүгэдтээ хэдэн шэрхэг баримал талха абахаб гэжэ һанахадаа, тэрэ багшада ошоогүйб Гэртээ ерээд, түрүүн бэшэһэнээ голоод, богой саба руу хаяһыемни, һамгамни абаад хэлэбэ: «Энэ шинии бүтээл нэгэнэй муушалбашье, нүгөөдэнь һайшаажа болохо ха юм». — гэхэдэнь, абаад хадагалбаб. Удаань тэрэнээ киноүйлэдбэридэ хүдэлдэг Алтанхуяг найзадаа үгөөд, тэрэнэ мартажархинхай байгааб. Нэгэ үдэр Алтанхуяг утаһаар хонходоод, киноүйлэдбэри руу ерыш гэбэ. Ошоходом урдаһаам гоёор энеэбхилжэ, энээгээршни кино хэе, одоо уншаад һайтар уйлааб гэбэ. 




Энэ бол габьяата зүжэгшэн Сүхбаатар аха байһан юм. Һүүлдэнь намайе гол дүрэ тоглохош гэхэдэнь, шадахагүйб гэжэ аймхай тулюураа харуулжа байнхаар, хөөрхы, зүбшөөрээ бэлэйб. «Эвий хүү минь» гэдэг Монголой уран һайханай кино. Гансүхийн дүрые —би, тэрэнэй дуратай оюутан үхинэй рольдо Эрдэнэцэцэг жүжэгшэн, Гансүхын хойто эхые жүжэгшэн Цэрэндарьжаб гээд тоглохо болобо. 

Заа, ажалшье эхилбэ. Түрүүшээр ядалсааб, гэнтэ энеэдэһэм хүрэжэ, үгэнүүдээ мартажа, һайса зэмэлүүлбэб. Шорондо ороһон тухай хэһэг буулгажа байхадаа, түрмын даргые унагаажа наадаха аад, үнэнтөөр дүрэ харуулаад, мүн загнуулбаб. Харин үнэхөөр хэсүү зүлынь гэбэл, уйлаха гээшэ байгаа. Һамганайнгаа гэртээ ябашахадань, тэрэнэйнгээ зурагынь хараад, нулимса гоожуулха ёһотой һэм, теэд хэдыш шахабал, нулимса гараагүй дээ...

Тиигэжэ уйлажа ядажа һуутарнь, хүшэгын саана һууһан Цэрэндарьзав эгэшэ Батзоригоймнай эжынь наһа барашоо ха юм даа гээд шангаар орилбо. Нулимсамни миин лэ адхаржа мэдэбэ.Мотор! гээд лэ буулгажа үрдеэ бэлэй. Иигэн тиигэн кинозураг абалгамнай дүүрэжэ, одоо дахин кинодо тогломоор юм гү гэжэ бодоһоорнь, минии кино дууһаа бэлэй. Заа, тиигээд кинодо наадаһанайм түлөө мүнгэн 60 мянган түгриг үгэбэ. Пөөх, иимэ ехэ мүнгэ гар дээрээ абаһамни энэ. Одоо эхэнэртэеэ дэлгүүр ошожо, үхибүүдтээ 4 томо сүүмхээр дүүрэн гутал хубса, нааданхай абажа ерээ һэмди. 

Үхибүүдэйнгээ хүлэй хэмжүүр гар дээрээ зуража абанхай, тэрэнээ наймаашадта харуулхадам, бага миһэрэлдэн, һайн гуталнуудые үгөө һэн. Энэ кинодо наадаһанай удаа иигэжэ ойлгобоб: «Хүн өөрыгөө хэзээшье голохоор бэшэ юм байна, маша ехэ юумэн тухай һанаашалжа, зорижо байлтай байна». Тэрэ киноемнай Үбэр Монгол худалдажа абаа гээ, киноүйлэдбэридэ өөрын хуби мүн байдаг ха. Дуушан Болорма энэ кинодо «Хорбоо буруутай гэжэ гү?» дуу дуулаһан, тэрэнь ютуб (you tube) дээрэ гаранхай. Би киногой презентации-нээлгэндэ байгаагүйб. 1993 оной 5 һарада «Бадарчин-93» аяншалгаар Сибириин үргэн дайдаар ябажа байгааб. 

ТРАНШЕЙН ШАБИНАР

1995 ондо аянһаа ерээд 11-дугар һарада Армиин 032-р ангида байдаг Цэрэг Цагдаагийн тусгай бүлэгтэ гар тулалдаанай багшаар орожо ажаллабаб. Нэгэ үдэр ажалһаа гараад ябажа байтарни хэдэн хүүгэд гудамжада наншалдажа байтарнь, ошожо һалгаабаб. Айхабтар абьяастайгаар тэдэ зодолдожо байгаа. Тэдэнээр хөөрэлдэжэ, тэрэ гудамжын траншей соогуур амидардаг үхибүүд гэжэ мэдэжэ абааб. Минии хамагай ехээр һанаагаа зободог зүйл гэбэл — гудамжын хүүгэд. Би Москвада сэрэгэй һургуулида һуража ябахадаа Зүблэлтын үншэн үхибүүдые сэрэгэй һургуулида һургажа, жэнхэни сэрэгшэдые хүмүүжүүлдэг байһынь хараа һэм. Минии досоо үнинэй бодомжолдог һанаан орожо ерэбэ. Тэдэндэ дурадхал оруулбаб: «Ахатнай сэрэгэй ангида гар тулалдаа заанаб. Хэрбээ таанар шэнги 20 хүүхэдые суглуулаад, ерээдүй сагай Монгол Армиин тусхайта сэрэгэй һалаа байгуулбал яахаб» гэхэдэ, гудамжын хүүгэд дундаа барилдажа үзөөд, 20 шэлдэг хүбүүдые бэлэн болгожо шадахабди гэбэ.

Удангүй 20 Траншейн хүбүүд сугларба. Бэлэдхэл хэжэ үзэхэдэ гайхамаар байба. Минии һанаанда эдэ хүүгэдые сэрэгэй байрада байрлуулжа, юрэнхы эрдэм, сэрэгэй эрдэм олгохо, гар тулалдаанда һургаха бодол байгаа. Армиин ерээдүй эрхим сэрэгшэдые, эхэ орондоо үнэн сэхэ эрхэтэдые хүмүүжүүлжэ, 20 хүүгэдэй амидарал зүб замда оруулха хүсэлни юунһэшье үлүү байгаа. Тииһээр тэдэндээ хэшээл заажа, арга боломжоороо эдеэ хоолоор хангажа, зүб замаар ябаха этигэлтэй болгохо һанаатай хүдэлжэ эхилээб. Нүхэдөөрөө хөөрэлдэжэ, зүбшэлдэжэ, түсэл зохёобобди. Тэрэ үедэ Армида хооһорһон байранууд олон һэн, үхибүүдые нэгэндэнь байрлуулаад, һургуулиин эрдэм ном үзүүлжэ, хатуу журамда һургажа, бата найдамтай хүнүүд болгон хүмүүжүүлхээр һэн. Тэдэнэр 18 наһаяа гүйсэхэдээ, жэнхэни сэрэгтэ алба хэжэ, ажаллажа шадаха байна ха юм. Бидэнэй гаргаһан түсэлдэ тэрэ мэтэ асуудалнууд хоол хүнэһэн, хубсаһа хэрэгсэлтэеэ булта бүхы тоосоогоороо элсүүлэгдэнхэй байгаа.

Нэгэ сэрэгшын эдихэ хоол хубсаһа бараг 2 хүүгэд хэрэглэнэ бшуу. Иигэжэ бэлдэһэн тусхай сэрэг гадаада оронуудайш захилаар ажаллажа болохо ба эхэ ороной даабаряар хүдэлхэ. Эдэ хүүгэд тон этигэл үнэмшэлтэйгээр хүмүүжэжэ эхилбэ. Тиин түсэлөө һайнаар гуримшуулаад, Баталан Хамгалха яаманай сайдуудта ябуулбабди. Зүгөөр тэдэнэр гуйлтыемнай абаһан аад, дэмжээгүй. Тиихэдэнь түсэлөө ондоо болгожо, Жэмэс ногоо таридаг хүдэлмэриин һургуули байгуулая гэжэ дурадхал оруулбабди. Хиналта сахилга бата байха һэн. Хүдэлмэри юрэнхы эрдэм хоёрые холбон һургажа, олониитэдэ зүбөөр хамжаха зониие гаргаха бодол эндэ байгаа.

Шарга моритод Оросуудын орхёод ябаһан пионерэй зуһаланда байра абая гэжэ түлэб табиба. Дахяад шэнэ түсэл нүхэдөөрөө хамта тааруулбабди. Засагай газарта абтабашье, мүн ямаршье хэлсээндэ табигдаагүй. Хүүхдийн Болорма гэдэг УИХ- н гэшүүн бэеһээ холо болгон, «Батзоригоо, би элитын хүүхдээр ажаллаад заб сүлөөгүй байнаб гэбэ. Тиин һүүлээрнь нилээн томо албан тушаалтай хүнтэй нэгэ хэмжээ ябуулгада орохоо ябатарнай, траншейн хүүгэд гаража ерээд, багшаа гэжэ намае ёһолходонь, тэрэ хүн ехээр гайхаа һэн. Эдэ 20 хүүгэдые ажабайдалай харгыда гаргаха харюусалга мүнөөшье намда байдаг юм даа» гэжэ Батзориг хэлэһэн.

БАНХАР



1993 ондо Монголһоо Америка хүрэтэр «Бадаршан-93» аяншалгада ябаа һэмди. Хэд байгаабибди гэбэл: 1980 оной олимпиин нааданай сүлөөтэ барилдаагаар түлөөлэгшэдэй врач, англи хэлэнһээ оршуулагша, 59 наһатай Ичинноровын Дэндэв, Монголой эрхим житкундо барилдаашан, 19 наһатай Лхагважав Нацагням, аялал эрхилэн даагша би, монголой жит-кун-до барилдаанай холбооной юрэнхылэгшэ 32 наһатай Батзориг Пүрэвсүрэн болонобди. Аянда ябалсаха эдэ нүхэдөө би өөрөө шэлэжэ абаһан байнаб. Бидэнтэй мүн сэбэр шуһатай хотошо, монгол үүлтэрэй Банхар нохой Анадырь хүрэтэр нүхэр боложо ябалсаа. Мүнгэ һангаар дуталдажа, аргагүй байдалда ороходоо,нохойгоо Чукоткын Анадырь хотодо Протасевич (1997 ондо нүгшөө һэн) гэжэ Эрхүүгэй буряадта орхихо баатай болообди. Бидэ Сибирь, Саха-Яхад, Чукотка, Аляскаар жэл шахуу ябажа, Америкэ хүрэжэ ерээбди. Аяншалгын дүүрэхэдэ, нохойгоо абахаа ерээ һэм. Сибириин ехэ тайга дээгүүр ниидэжэ ябахадаа, Банхарни амиды гээшэ гү гэжэ сэдьхэлээ зобожо ябааб. Тэрэ сээжэ сагаан, улаан халтар томо нохой һэн.



Дошхон байһан нохой аяндаа ябаһаар хонин мэтэ номгохон болобошье хэрэгтэй сагта арьяатан зангаа заабол элирхэйлдэг һэн. Һүниин харанхыда хүбшэ тайгаар хоножо ябахадамнай, һайн харуулнай боложо ябаа. Банхарай томоор лүн лүн хусахадань холуур сууряатажа, хирэ-хирэ улилдаһан шононууд һүрээгээ дарагдадаг байгаа. Арьяатад нохойн абяагаарнь энэ хэр хүсэтэй амитан бэ гэжэ ойлгодог байгаа хадаа.

Бидэ гурбанай харасаар тэрэ гансата ойлгодог, тухайлдаг һэн. Заа, эсээбди, амарая даа гэлсэхэлээрнай, өөрөө хуурай газар олоод хэбтэшэхэ. Хэдэн удаа баабгайтай дайралдаад, тэрэ дары тэрээндэ добтолхоор бэлэн бэеэ зэһэхэдэнь, арайхан гэжэ тогтоогшо һэмди. Яхадай багахан тосхонуудаар айлнуудай хашаа дамжан ябахадамнай, нохойнуудые гани галзуу хусуулха. Һүүлдэнь бидэ гурбанда загнуулаад, һүүлээ хабшаад шогшодог болоо.

Иимэрхүү янзаар ябахадань, энээрүүхи нохойнууд улам дошхорон хусалдана. Тосхонһоо үнгэрэн ошожо байхадамнай, хэдэн нохойнууд Банхарай хойноһоо гүйлдэжэ байжа хусахадань, тэдэниие хүрзөөр шэдэлжэ байһандал тараагаад орхино. Тиихэдэнь тосхоной нохойнууд һүрөө даруулжа, һүүлээ хабшан гэр гэртээ бусаха юм. Яхад, Магадан хизаараар зубшан Чукотка ороходомнай Банхарнай ехэ ядаржа, турашоод байгаа. Тиибэшье монгол нохойн тэсэбэри гайхамшагтай һэн. Бэлэн хоол эдеэд, диван дээгүүр хэбтэдэг нохойнуудһаа өөрсэ шэнжэнь жэшээгүй!

Тэрэ томо яһа сахар шэнгеэр хахалаад эдихэ, олон хоног эдеэ умдагүй шогшохо, хүйтэн бороо, саһан шамарган илгаагүй боро шэрхи ябадаг монгол нохой юм һэн.

Минии Чукоткын Анадырь хотодо буухада, намарай шаргал наран игаажа, далай тээһээ зөөлэхэн һалхин үлеэжэ байба. Зүрхөө түгшэһөөр Протасьевичай хаалга тоншобоб. Тиин байтарнь баабгай шэнги амитан гүйжэ ерэхэдээ, Банхар байба. Тэрэмни загаһа эдижэ таргалаад, багахан баабгайшаг болошоһон байгаа. 

Намайгаа хараад гангинаба, гасалба. Нохойн хэлээр бол бүри уйлажа байгаа. Тэрэнэй нюдэниинь намайгаа ехэ гомдолтойгоор шэртэнэ. Дахяад намайе хаяад бү ябаарай гэһэн шэнги һанагдаха юм. 



Банхар Анадырь хотын зоной аманай уншалга, айхабтар арьяатан болоо гэхээр. Далайн моржтой тулалдаад, хадаруулһан байна. Нохойнгоо халуун шэхыень адхахада, ямар һайхан бэлэй даа.

Банхар намһаа алхамшье холодонгүй байгаа.



Үглөөгүүр бодоходом, нохоймни минии хүл дэрлээд, һанаагаа амаранхай унтажа байгаа. 

Би нохойгоо абаад Анадырьһаа Эрхүү ниидэжэ ерээд, Эрхүүдэ нэгэ хоноод, үглөөдэрынь Улаан-Баатар ниидэхэ ёһотой байгааб. Эрхүүдэ Монголой консульстводо орооб. Консул өөрөө гаража ерээд, Банхарые эльбэжэ, Чукоткаһаа асарһандам баярые хүргөөд, хамтадаа зурагаа абуулбабди.

Эндэ байһан хэдэн монгол залуушуул Банхар бидэ хоёрые хоолой газар руу уриба. Бидэ ябаһаар Эрхүүгэй захада ерэбэбди. Бидэнэй ерэһые дуулаһан монгол наймаашад субаһаар, олон хүн сугларшаба. 

Наймаашад Банхарта шараһан хабирга, плов юумэ үгэжэ хүндэлбэ.

Энэ үедэ хэдэн ород залуушуул нэгэ нохой хүтэлжэ ерээд, Банхартай наншалдуулая гэжэ дурадхаба. Бүдүүн гэнжээр уяһан, дарбагар томо аматай, ганса булшан шүрбэһэн болоһон тэбхэгэр зодолдооной нохойн (собака породы боксер) тэсэжэ ядан эбдүүсэжэ байхадань, дотороо айжа зэбүүрхэбэб. Зорюута наншалдуулжа һургаһан нохойе яажа мэдэхэбши? Болохо юумэн болог гэжэ бодоторнь, тэндэ байһан монголшууд «давай, давай!» гэжэ хашхаралдан байба. Тэрэ олон монгол, ород хүнүүд бултадаа хөөрдэнги хүлеэнэ. Намда бэшэ юумэ үлэбэгүй, Банхарайнгаа хүзүүбшэ мулталжа «туу» гэн табибаб. Наншалдаанай нохой харбан орожо ерээд маша хурдаар Банхарые эндэ-тэндэһээнь хазаад абаба. Иигэхэ юм гэжэ Банхар бодоошьегүй бэзэ. Нүгөө нохойнгоо дахин дайлан ороходо, сээжээрээ түс гэтэр тэрэниие мүргөөд, хүсэтэ һабарнуудаараа газар руу даража, бахалзуурынь тас зуужа һэжэрхэдэнь, зодолдоошо нохойнь хахир муухай гангинаан шоройдо худхалдаба. Ородууд һалгаагыт гэжэ һүхирэлдэхэдэнь, монгол залуунуудынь «давай, үргэлжэлүүлэе» гэлдэн хашхаралдан байба.



Би Банхарые арай гэжэ һалгаабаб, тэрэнэй һоёонь шуһан боложо, нүгөө нохойгоо хирэ хэмжээгээ мэдээрэй гэһэншүү хаража байба. Эндэ тэндэ пивын хабхагууд пус пус тайлдана. Монголнууд «вот видишь, это монгольская собака гэжэ хашхаралдана. Үглөөгүүр бидэ нохойтоёо Эрхүүгэй аэропорт руу ерэбэбди. 

Ниидэлгын хүлеэлгын танхим соо ороод, Улаан-Баатараа ниидэхэ хүнүүдтэй амяарлан зогсободбди. Банхарые хараад, хүнүүд шэбир-һабир гэлдэнэ.

Монгол, Орос, Америкын тугуудые нэмэриһэн Банхар һүрөөтэйгөөр харагдажа байгаа. Бүхы хүнэй хараса Банхар тээшэ шэглэнхэй. Тэрэ амитан олон хүн тэрэниие хайрлан, бахархан хаража байна гэжэ мэдэһэн шэнги байгаа гү?

Удангүй билед шалгажа, досоошонь оруулба. Онгосын талмай дээгүүр МИАТ- ийн онгосодо ерэхэдэ, үүдэндэнь зогсожо байһан летчик Банхарые ёһолон эхэ орондоо тавтай морило гэжэ энеэбхилбэ.

Онгосо дүнгинэн агаарта хөөрэбэ. Хүнүүд эрьен, эрьен харасагаалдана. Тиин нэгэ залуу бодожо монголшуудаа Банхар бидэнэй нютагтаа ерэхын урда барижархия гэжэ намда стакантай „зүйл“ һарбайба. Би яахаяашье мэдэхэгүй болоод, хүнүүд руу харахадамни, булта аягатай юумэнүүдээ баринхай хүлеэжэ байба.



Банхарай түлөө хундага үргэлгэн Улаан-Батар хүрэтэр шахуу үргэлжэлбэ. 

Баян-Ухаагийн ниидэлгын буудалда нохой бидэ хоёрһоо бэшэн нилээхэн халанхайнууд буугаа бэлэй.

Хэрэглэгдэбэ: Батзориг Пүрэвсурэнгийн өөрынь бэшэһэн намтар, үгүүлэл, тэмдэглэлнүүд; сахим сүлжээндэ UBS телевизийн „Гэгээн Монгол“, 14.02.2015 ондо гараһан „Бадарчин 93“ ябаган аялал» дамжуулга, тэндэһээ абтаһан зурагууд.