Гайхамшаг хүшөөдэ сэсэгы дүрэнь мүнхэлэгдэнхэй

2012 ондо Хүндэлэлэй орденто, Я.Гашегай нэрэмжэтэ шангай лауреат, Россиин Федерациин соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ, Буряадай арадай поэт Цырендулма Дондогойн түрэhөөр 80 жэлэй ойдо бэлэдхэл хэжэ байбабди. «Буряад үнэн» Хэблэлэй байшандамнай суглаан зарлагдаад, олон зон суглараа бэлэй. Буряад театрай тайзан дээрэ гол hайндэрыень үнгэргэхэ, поэдэй суглуулбари ном хэблэлдэ бэлдэхэ гэhэн даабари «Буряад үнэнэйхид» даажа абаба. Поэдэй тоонто Эгэтын-Адагта дурасхаалай хэмжээ ябуулга Яруунын нютаг зоной эблэл, аймагай захиргаан эмхидхэхэ болобо.



Суглаанда ерэhэн Буряад Уласай Уран зохёолшодой холбооной түрүүлэгшэ М.Р.Чойбонов хори зоной дундаhаа мүндэлhэн арадай ехэ ирагуу найрагшад Цырен-Дулма Дондокова Цырендулма Дондогой хоёрто зорюулагдаhан хүшөө бодхоохо гэhэн дурадхал оруулаа hэн. «Лотос» гэhэн реставраци бэелүүлдэг компани байгуулhан мэдээжэ дархан, скульптор Цыденжап Цыжипов иимэ хүшөө бүтээхээр зүбшөөгөө гээд Матвей Рабданович хэлэhэн юм. Сугларагшад энэ эдэбхииень халуунаар угтан абаба, гүрэн түрын зүгhөөшье саашадаа мүнгэнэй талаар дэмжэгдээ hэн. М.Р.Чойбоновой горитой ехэ хэшээл оролдолгоор энэ түүхэтэ хэрэг бэелүүлэгдээ гээд тэмдэглэхэ хэрэгтэй.

Ажал гээшэ бурьялба даа. Буряад театрай зүжэгшэдтэй зүбшэжэ, ямар түхэлэй hайндэр болохоб гэжэ элирүүлбэбди. Россиин арадай зүжэгшэн Нина Токуренова тайзан дээрэхи үйлэ хэрэгые тон тааруугаар найруулhан юм. Театрай эрхим зүжэгшэд хабаадуулагдажа, 2012 оной декабриин эхеэр урма бадаруулма, сэдьхэл уяруулма уран шүлэгэй, уянгата дуу хүгжэмэй hайндэр — дурасхаалай үдэшэ болоо бэлэй.

Яруунын аймагай захиргаантай суг (толгойлогшонь Ц.Г.Шагдаров) арадай поэдэй дурасхаалые мүнхэлэн, 2013 ондо «Шамбалын сэсэгүүд» гэhэн ном бэлдэжэ гаргаабди. Буряадай түрүү басагадай нэгэн Ж.Ч.Дымчикова энэ хэрэгтэ туhаяа үзүүлээ hэн.



Поэдэй дурасхаалда Яруунада болоhон яруу найрагай hайндэртэ хабаадалсаа hэмди. Яруунынхидай урмашама эдэбхиие сэгнэн hайхашаажа, уян сэдьхэлэйнь дулаан ульhанда жэгнэн баярлаа бэлэйбди.

Ц.Ц.Дондогойhоо 21 жэл эгэшэ Ц.Д.Дондокова буряад уран зохёолшодой дунда «Ехэ абжаа» гэhэн хүндэтэй ара нэрэтэй hэн. Буряад литературын түүхэдэ эгээн түрүүн уянгата шүлэгүүдэй ном гаргуулhан эхэнэр поэт гэжэ суурхаhан юм. 1946 ондо нара хараhан «Хоёр дуран» гэжэ түрүүшын номой hүүлээр «Зүрхэнэй сохидол», «Һара, шамайе далланаб», «Гараа үгыш, хүн», «Үе сагай гуурhаар», «Манай басаган», «Шүрэ бугааг» гэжэ шүлэг, поэмэнүүдэй номуудые буряад хэлэн дээрэ, «Наран-хада», «Шулуунууд дуулана», «Байгалай басаган» гэжэ номуудые ород хэлэн дээрэ хэблүүлээ hэн. Хүүгэдтэ зорюулагдаhан шүлэгүүдэй, хэдэн зүжэгүүдэй автор. «Жаргалай мүндэлөөн» (1987), «Хориин хатад» (2001) гэhэн романуудынь арадай поэдэй прозо бэшэхэ бэлиг шадабариие гэршэлээ.

Хэр угhаа хори буряад хатад түрэл арадайнгаа туhада бэеэ зорюулhан түүхэтэй гээд Цырен-Дулма Дондокова түүхэтэ роман соогоо, уянгата зохёолнуудтаашье соло дуудаhан юм. «Манай басаган» гэжэ поэмэ тухайгаа иигэжэ хөөрэhэн байдаг:

— Буряад ороноймнай суута эхэнэрнүүд — Социалис Ажалай Геройнууд болоhон hаалишан Надежда Тадвашкинагай, хонишон Ольга Сангадиевагай, дуушан Чимита Шанюшкинагай, балеринэ Лариса Сахьяновагай, гайхамшаг уран зурааша Александра Сахаровскаягай хуби заяан намда дүтэ, сэдьхэлым ходо хүлгүүлдэг бэлэй.
Совет засаг юрын эхэнэрнүүдые ажалай орьёлдо гаргажа, алдар соло, жаргал бэлэглээ гэжэ hанахада, омогорхолтой байна. СССР-эй Верховно Соведэй депутат, минии Хориин аймагай хонишон Зоя Жамсарановагай домогто хуби заяан намайе хүлгөөгөөд, энэ поэмэ бэшээ hэм.



Ц.Д.Дондокова «Хүндэлэй Тэмдэг», Хани барисаанай орденуудаар шагнагдаhан, Буряадай АССР-эй Гүрэнэй шанда хүртэhэн байна.

Цырен-Дулма Дондоковагай, Цырендулма Дондогойн хуби заяан тэдэнэй зохёолнууд соо зураглагдаhан геройнуудайнь хуби заяанhаа дутуугүй орёо, гайхалтай hонин юм. Юрын малша буряадай басагад урид багшална, hүүлээрнь мэдээжэ шүлэгшэд болоно. Буряад уран зохёолой хүгжэхэ хэрэгтэ хоюулан ехэ габьяатай.
Буряадай арадай ирагуу найрагшад Цырен-Дулма Дондоковагай, Цырендулма Дондогойн гэрэлтэ дурасхаалда зорюулжа, арадай поэт Дулгар Доржиева «Алдар соло миинтэ хүрэдэггүй» гэhэн шүлэг бэшэhэн байна. Энэ шүлэгhөө хэhэг уншаябди:

Сэдьхэлэйнгээ дулаанаар арадаа жэгнэжэ,
Сэлмэг бодол эльгэндэ эблүүлээлтэ.
Сээжын гүнhөө ажабайдалаа хэмжэхэ
Сэбэр шуhанай урасхал эбхэрүүлээлтэ.
...Цырен-Дулма Дондокова — эгэшэ,
Цырендулма Дондогой — дүү басаган.
Адлихан иимэ нэрэ обогтойнууд
Аяар хэзэб даа аялгаар дэнзэлэгдэнхэйт.
Алдар соло миинтэ хүрэдэггүй
Анхаралтай гарахада — үндэр хүтэл.
Арадай түүхын дэбтэр юрэ түрэдэггүй
Арюун бодолоор сэдьхэхэ шүтэн.
...Найдалай дүлөөр соробхилhон шүлэгүүд
Найжын сэдьхэлээр арадаа энхэрэнхэй,
Наhанайтнай адлирхуу харгы замууд
Набша сэсэгүүдээр надхажа эхилэнхэй.
Залуу үетэн Таанадай дэбтэрнүүдые
Заяанай номнол болгон уншана.
Залиршагүй гэрэлтэй заяа үгэнүүдые
Залуудаа сэгнэжэ, үндэрнүүдые дабана.

Хори hуурин шадар, голой эрьедэ эдэ ехэ габьяатанай, алдар суута зохёолшодой үндэр бэлигые мүнхэлhэн hүр ялбама хүшөө табигдажа,

2013 оной октябриин 18-да баярай оршондо нээгдээ бэлэй. Тэнгэриин уудамда ниидэhэн Хун шубуун-Эхэдээ буряад эхэнэр сагаан эдеэнэй дээжэ hү үргэжэ байhаар бүтээгдэнхэй. Агын Догой нютагhаа гарбалтай уран дархашуул Цыденжап, Бальжир Цыжиповүүд энэ хүшөө бүтээhэн юм.

Баяр ёhололой урда тээ Хори hууринда эрдэмэй-практическа конференци болоо hэн. Гүрэн түрын түүхын хүгжэлтэдэ сэгнэшэгүй хубитаяа оруулhан олон үеын буряад эхэнэрнүүдэй арюун дурасхаалда энэ хүшөө зорюулагдаа гэжэ үгэ хэлэгшэд тодорхойлоо бэлэй.



Хэжэнгэ, Хори, Яруунын уулзуур дээрэ нютаг зониие, холын айлшадые гайхамшаг хүшөө угтан байнал даа. Буряад арадай ирагуу найрагшадай сэсэгы дүрэнь энэ хүшөөдэ мүнхэрэнхэй.