Академик Бямбын Ринчен

Түшэмэд намайе яажа үзэдэгынь хамаагүй!
Түмэн намайе яажа үзэдэгынь хамаатай! 

Бэлиг түгэлдэр абань

Раднажаб Будаевич Бимбаев эсэгэнь (1874-1921) Хяагтын аймагай Ехэ Нюгын хүн. Тэрэ хорёод хүрөөгүй наһандаа Ехэ Хүреэндэ (Улаан-Баатар) Ород гүрэнэй консулай дэргэдэхи оршуулагшадай һургуулида (Ургинская школа переводчиков и толмачей) һуралсажа, манжа, хитад хэлэтэй болоһон. Тус һургуулияа түгэсхээд, Троицкосавскын (Ехэ Шивээ-монг.) хилын ударидахы зургаанда хүдэлжэ, полковнигай зиндаатай болоо. Хэлэндэ хурса байжа, ябан ошон, ород, манжа, хитад, англи, немец ба түрэлхи буряад-монгол хэлэнүүдые һайн шудалһан. Хэлэнүүдэй 5 толи-словарь бэлдэжэ гаргаа. Манжуурнуудай дарлалтаһаа сүлөөрһэн Монгол гүрэнэй байгуулгада эдэбхитэй хабаадаһанайнь түлөө Эрдэниин Очир гэһэн орден Богдо гэгээн барюулжа, Маймачен (Алтанбулаг) хото руу хилэ сахигшадай зонхилогшоор томилоо. Хитровой гэжэ обогтой нэгэ полковник тэрээндэ дурагүйлхэжэ, «шонын билед» (волчий билет) барюулжа ажалһаань гаргаба. 1917 оной хубисхалта сагаар Бимбаев улаантанай тала барижа тэмсэлдэ оролсоо юм. 



Тииһээр эрдэм номтой Раднажаб Будаевичые Чикойско хушуунай арадай гэгээрэлэй таһагые даагшаар томилбо. Энэ ажалда ябахадаа, залуу үетэнэй хүмүүжэлдэ ехэ анхаралаа табижа ябаһан байна. Хүмүүжэлгын талаар тэрэ иигэжэ бэшэһэн байна:
«Мүнөө ндөөрөө хаража байхада, гадаадын эрдэм соёл үлэмжэ дэлгэрээд, хүнүүд эрдэмдэ hурангүй ажамидархань бэрхэтэй болоо. Эхэ эсэгэнь хүбүүд басагадтаа уула мэтэ эд агуурса хуряажа үгэһэнэй хэрэггүй, өөрын хүлһөөр олоогүй зөөриие үрихэдэ бэлэн. 
Нэгэн эрдэмтэн хүниие эрдэмгүй арбан хүнөөр андалдахагүй гэлсэгшэ. 

Хүбүүд басагад hурахые хэшээгээгүй бол хожомынь хэды шаналан гэмшэбэшье оройтожо, эрдэнеэр дүүрэн далайн ольтирогоор дэмы ябажа, гар хооhон ерэhэн мэтэ үльгэр болохо». 



Раднажабай эсэгэ Бямбын Буда Монголдонь ехэ зуд боложо, хони ямаанайнгаа гарзалхада, хэдэн тэмээндээ бараагаа ашаад, үлэһэн адуу, бодо малаа туугаад, Ород хаанай газар, Ехэ Нюга руу зөөжэ ерээ гэхэ. Тэрэ монгол модон хэбэй «Юм» номтой байһан, тиин тэрэ номдоо зорюута табиһан гэр соогоо нютагай үбгэдые суглуулжа, жэл бүри уншуулдаг байгаа. Юрэнхыдөө 7 хоногто уншажа дүүргэдэг һэн ха. Номшо үбгэнэй үри һадаһад ном судартай зон болоһониинь гайхалгүй ха.

Эрхэтэнэй (гражданска) дайнай үеэр Бимбаев багша хүдөөгэй үгытэй зониие үмөөржэ, шадалаараа туһалжа ябаа. 1921 ондо барон Унгернын сэрэгээрхин тэрэниие барижа, зобоожо алаһан.



Үндэр заяата наһан

Бямбын Ринчин Хяагтын Булсарай нютагта 1905 ондо хасаг сэрэгэй алба хаагша, оршуулагша, сонгоол угай (монголой еншөөбүү гарбалай) Раднажаб Будаевич Бимбаевай бүлэдэ түрөө. Мүн Раднажабай угые Мүнхэтэн гэдэг байгаа, юуб гэбэл Мүнхэ хулинсагынь Охин тайшагай тугшан, этигэмжэтэй нүхэрынь байһан. Хасаг сэрэгэй хамаатан бусад буряадуудһаа түрүүн обогтой (фамилитай) болоһон, тиимэһээ Буда үбгэн абань Бимбаев гэгдэжэ, удамдаа обог олгоо. Хүбүүтэй болоходонь Хараагийн Дарь эх лама Ринчендорж гэжэ нэрээр найжалаад, хуварагта үгхэыень захяа. Зүгөөр хүбүүн хожом нэрэеэ хасан, Ринчен гээд нэршэбэшье, зарим ушарта Эрдэнийн Очир (нэрын сэхэ оршуулга) гээд гар табидаг байгаа.

Бямбын Ринчин-Доржо эдир наһанһаа хүгжэнги ухаан бодолтой, эдэбхи абъяас ехэтэй, салигар тэгшэ бэетэй, хурса боро-ногоон нюдэтэй, сагаан шарахан хүбүүн һэн. Эжынь — Дулма Жамбаловна Самданова (1884-?) Чингисхаанай изагуурай хүн байгаа. Тэрэнэй боржогон угтань монгол угсаатанда суутай жанжан Цокто тайжа байгаа, тэрэнэй хүбүүн Хонтогорһоо гараһан Үхин хунтайжа (Окин тайшаа) мүн лэ олондо мэдээжэ. Үхин тайшаа 8 хүбүүтэй байжа, тэрэнэй угынь Үхин найман, боржогоной алтан угайхин гэгдэдэг байһан. Бямбын Ринчин эжынгээ талаар Ехэ хаантай барисаатай, зээнсэр удамынь болоно. 



Ринчин-Доржо хэлэндэ онсо һэдэбтэй байжа, Билигсайхан багшада шаби орожо, монгол, манжа хэлэнүүдтэ ядамаргүй һураһан, мүн түбэд цагаан толгой (үзэглэл) заалгаа. 1914 ондо Троицкосавск хотын ород һургуулиин 1-хи класста орожо һураба, саашадаа Алексеевскэ реальна училищида һуралсажа гараа. Залуу хүбүүн ород эмшэн Бурмакина гэгшэдэ туһалжа, үбшэнтэнөөр харилсахадань оршуулга хэжэ үгэдэг байгаа. Тиин хэды дахин ябалсаад байхадаа, хүнэй үбшэн тухай тухайлдаг боложо, энэ ажал хүндэ ашатай туhатай байна гэжэ бодоһон байгаа. 

Нэгэтэ Сүхэбаатар жанжан танил болоһон Ринчин-Доржоһоо ямар мэргэжэлтэй болохоо hананабши гэжэ асуухадань, эмшэн доктор болоо hаа ямар бэ гэхэдэнь: «Үгы ши нэгэ hайн монгол хэлэ бэшэгэй мэргэжэлтэн болоо hаашни тон hайн байгаа», — гэжэ хэлэһэн гэдэг. 



Тэрэ үеэр Хяагта хотодо түүхэтэ һонин үйлэ хэрэгүүд боложол байһан. 1920 онуудаар монголой хубисхалшад Сүхэ-Батор Чойбалсан хоёр хубисхалта ажаябуулгынгаа түбые энэ хотодо байгуулжа, 1921 оной мартын эхинэй үдэрнүүдтэ Монголой арадай намын 1-дугаар хуралдаанай (съездын) үнгэрхэдэнь, Бямбын Ринчен оршуулгашаниинь болоһон байгаа. Мүн энэ үедэ Улаан Армиин элитэ комдив, 35-хи морин сэрэгэй полкын командир Константин Рокоссовский гэгшэтэй танилсаа һэн.

1923-1924 онуудта Ринчен Бимбаев Дээдэ Үдын Буряадай багшанарай техникумдэ һуралсаа. 1924 ондо Ленинград хотын Зүүн зүгэй хэлэ бэшэгэй дээдэ һургуулиин оюутан болоо. Тэндэнь мэдээжэ зүүн зүг шэнжэлдэг Б.Я. Владимирцев, Ф.И. Щербатской, С.Ф. Ольденбург, Л.Ф. Щерба, В.В. Бартольд, В.М. Алексеев гэхэ мэтэ эрдэмтэд багшалжа байһан.



1927 ондо «востоковед» гэһэн диплом абажа, Монголдоо бусаад, эрдэмтэдэй хороондо хүдэлжэ эхилээ. Хүдэлһэн сагһаа хэлэ бэшэг, уран зохёол, шажан мүргэл, арадуудай һуудал байдал гэхэ мэтэ эрдэмүүдые шэнжэлдэг һонирхол абъяастай байһанаа харуулаа. Мүн түрүүшын шүлэг, үгүүлэлнүүдые бэшэжэ захалаа.



Эрдэмэй хороондо хүдэлхэ үедөө будын шажанай «Ганжуур» номой гаршаг бүридхэһэниинь, тэрэнь Энэдхэг орондо 4 боти ном болон хэблэгдээ һэн. Тэрэ гэһэнһээ эхилээд, Бямбын Ринчен таһалгаряагүй арадай аман зохёол, монгол туургатанай ёһо заншалда хабаатай зүйлнүүдые суглуулжа захалһан юм.



1936 ондо МНР гүрэнэй засаг түрын байгуулагдаха сагта Бямбын Ринчен хэблэлэй газарай харюусалгата редактораар томилогдоо. 1937 оной сентябрь һарада Японой тагнуулшан (шпион) гэжэ хардуулаад, тушаагдаһан байна. Тиин 1942 ондо табигдажа, 1963 ондо нэрэнь сагааруулагдаа һэн. Түрмэдэ һуухадаа сагаа дэмы үнгэргөөгүй, арга хургаа оложо, француз хэлэ шудалаа юм. Энээн тухайнь нэгэ һонин ушар бии:

Ринчен гуайн бэри француз хэлэ шудалдаг байжа, хадам эсэгэдээ энэ-тэрэ дүрим, үгүүлгэ тухай һуража зүбшэлсэдэг байһан. Нэгэтэ бэринь асуугаа: «Та хэр удаан энэ хэлэ үзөө һэмта?» — гэжэ. Хадам абань иигэжэ харюусаа: «5 жэл соо үзөөб, 1937 онһоо 1942 он хүрэтэр нэгэ дээдэ һургуулида һуралсаха саг соо, зүгөөр һуралсални түрмэдэ үнгэрөө һаабза. Нэгэтэ дежурнэ байгаад шорой шохойгоо гаргажа ябатараа, коридор соохи түмэр пеэшэнэй хажууда тон хоморой, Ленинградта һуража байхадаа олоогүй Ларуссын томо универсальна толи харажархибаб. „Намда үгыт энэ ном“, — гэжэ надзирательһаа гуйбаб. „Яахашни гээшэб?“ — гэжэ гайхан асуухадань „саарһа нимгэтэй газаалхада һайн“ гэжэ харюусаһыем, эльгэ хатан үгэбэ, тиигэжэ һайн толитой болоһонойхи, француз хэлэ шудалһан юмби. Хожом камера соомнай нэгжэхэдээ, „энэ ном хаанаһаа абаабши?“ гэжэ асуухадань, „дарга үгөө“ гээд байдаг һэмби».



1942 онһоо 1958 он хүрэтэр Бямбын Ринчен «Үнэн» һониной реадктор, сурбалжалагша байһан. Эсэгын дайнай үеэр «Үнэн» сонин «Правда» гээд ород хэлэн дээрэ гаргадаг болоһон. Һүниндөө 5 часай зүреэтэй Москваһаа шэнэ мэдээнүүдые хүлеэжэ һууха зуураа поляк, чех хэлэнүүдые шудалжа үрдибэ.

1945 ондо маршал Чойбалсанай захилаар «Талын баатарнууд» (Степные витязи) гэжэ XVII зуунжэлдэ арадайнгаа эрхэ сүлөөгэй тула манжын сэрэгтэй тулалдаһан халха-монголой жанжан Цогто тайжа тухай киносценари бэшэбэ. Цогто тайжа Бямбын Ринчинэй дээгүүр түрэлынь хадань, намтарынь һайн мэдэхэ байгаа. Бямбын Ринчин эхынгээ талаар Чингисхаанай изагуурта хамаатай һэн: Цогт тайжа->Хонтогор-> Охин хун тайжа-> Унагач-> Нима-> Бамба-> Самдан-> Базар-> Жамбал-> Дулма ->Ринчен. Охин хунтайжа манжын дарлалһаа зоноо абаад тэрьелжэ, Ород гүрэнэй албатад болоһон.

Тиин тэрэ зохёолойнгоо удхаар Зүблэлтэ гүрэнэй кинорежиссер Юрий Таричтай хамтаран кино буулгаба. Тус кинофильмнь тон ехэ амжалта туйлажа, зохёогшодынь 1946 ондо Гүрэнэй (Чойбалсанай) шанда хүртэбэ. Бямбын Ринчен шангаа абаһан үдэртөө почто ошожо, Ленинградай блокада гараһан үншэн үхибүүдтэ мүнгэ ябуулһан юм.

Тэрэ Ленинградта байхадаа, Лев Николаевич Гумилевтой танилсажа нүхэсэһэн. Хожом иишэ ерэхэдээ айлшалһан тухайнь Наталья Викторовна Гумилёва иигэжэ дурдаа:

«Бидэ жаахан комната соо 7 жэлдэ байгаабди, харин Лев бүри 17 жэлдэ байгаа. Нэгэтэ үзэсхэлэнтэ гоё монгол үбгэжөөл манайда айлшаар ерэбэ. Тэрэ талын нүүдэлшэдэй этнографи шэнжэлдэг, олон хэлэнүүдые мэдэдэг, Лев Николаевичтай эрдэмэй талаар харилсадаг, бэшэлсэдэг академик Ринчен байгаа. Хүхэ сэнхир үнгэтэй үнэтэй сэнтэй дэгэлтэй, мүнгэн тоборюулгатай бүһэтэй, хара үнэгэн малгайтай — иимэ үзэсхэлэн гоёор хубсалһан хүн хэнтэйшьеб (тагнуул байжа болоо) дахасалдан манайда ороо һэн. Тиин тэрэнэй ябаһанай удаа дворничиха ороод, иигэжэ хэлэбэ: «Танайхин энэ комнатаһаа томошог руу орохоёо һананагүйгта? Һанахада, сохом дээрэһээ тиимэ дурадхал ороо бэзэ, иимэ бараг зоной ерэдэг байхада, Гумилевтон эшээн шэнги гэртэ байхань аягүй бэшэ гү гэжэ. Тиигээд бидэндэ Владимирска соборой хажуудахи Большой Московско гудамжада, нэгэ тээнь Достоевскиин музей, нүгөө таладань Чернышевскиин байһан гэрнүүд байгаа. „Хоёр каторжнигуудай дунда байдаг болооб“ гэжэ Лев Николаевич шоглобошье, тэрээндэ тэндэ байхань аятай, юуншье һаа түб газар һэн». Иигэжэ Бямбын Ринчен монгол арадта эльгэ дулаантай, баруунай эрдэмтэдһээ тон түрүүлэн Чингисхааниие магтаһан, үнэншэ сэсэн Лев Николаевич Гумилевто гэнтын туһа үзүүлһэн байна.

Монгол уран зохёол шэнжэлдэг элитэ эрдэмтэдэй нэгэн Монгол оронойнгоо нэрэ солые баруун гүрэнүүдээр суурхуулхын тула ехэхэн ажал эрхилжэ ябаа. Тэрэ француз, англи, хитад, манжа, ород, поляк, чех хэлэнүүдые эрхимээр мэдэхэһээ гадна эсперанто хэлэншье шудалһан. 1920-1970 онуудай туршада хорин ороной 70 авторай 240 зохёолнуудые монгол хэлэн дээрэ оршуулаа. Эдэ ажалнуудайнь тоодо М. Горький, В. Маяковский, И. Эренбург, Н.Тихонов, М. Шолохов, Ги де Мопассан, Н. Химкет гэгшэдэй зохёолнууд ороно. Нэгэтэ Монголой элитэ поэд Нацагдоржтой зүбшэлдэн байжа, Пушкинэй шүлэгүүдые оршуулжа байтарнь, нэгэ дарга орожо ерээд зэмэлбэ: «Та хоёр юу хэжэ байгаа юм? Ородой помещик тайжын зохёол оршуулжа байхадаа.» — гэжэ таһа хориһон гэхэ.

Бямбын Ринченэй өөрынь бэшэһэн зохёолнууд монгол уран зохёолой классика боложо, һургуулинуудай программада ороһон байна: «Ану хатан» (Царица Ану), "Заан Залуудай"(Слон Залуудай), "Гүнж"(Принцесса), "Сандоо амбан«(Амбань Сандоо), «Их нүүдэл» (Великая кочевка), "Бэр цэцэг"(Цветок невесты), "Нууцыг задруулсан захиа"(Письмо, раскрывшее тайну), "Шүхэрч Буниа«(парашютист Буниа) гэхэ мэтэ. Гурбан боти ном монгол хэлэн дээрэ гараа: 1-хи боти — «Манжийн талхинд», 2-хи боти — «Гал усны гашуун зовлон», 3-хи боти — «Байлдаж олсон эх орон» болон шүлэгүүдэй, үгүүлэлнүүдэй суглуулбаринууд, бусад номуудынь хэблэгдэнхэй.

1956 ондо Бямбын Ринчен монгол хэлэ бэшэгээр докторско диссертаци Будапештын универститедтэ хамгаалба. 1958 онһоо АН МНР-эй хэлэ бэшэг ба литературын Институдтэ хүдэлөө. Академигэй зиндаада ябахадань, «Studia Mongolica» (Монголой судлал, Монголой шэнжэлгэнүүд), «Хэлэ бэшэгэй шэнжэлгэнүүд», «Аман зохёолой шэнжэлгэнүүд» гэхэ мэтэ эрдэм шэнжэлгын хүдэлмэринүүд тэрэнэй ударидалга доро хэгдэжэ байгаа. «Монголой аман зохёол» гэһэн суглуулбаринь В. Хайссигай дэмжэлгээр Висбаденда гарадаг «Азиин эрдэм шэнжэлгэнүүд» нэрэтэй шэнжэлгын шэлдэг хүдэлмэринүүдэй һубарилда (серии начных работ) хэблэгдээ. Эрдэмтэнэй тон ехэ ажалайнь тоодо монгол арадай хэлэ бэшэг ба этнографиин атлас болоно.

Бямбын Ринчен олон жэлэй туршада Монголой ехэ һургуулида багшалаа. Тэрэнэй хүбүүн Ринченгийн Барсболд мүн Монголой эрдэмэй академиин гэшүүн. Ехэ басаган Нямаань — офтальмолог , хоёрдохи басаган Индирань — зоолог, бага үхин Шинзань мэдээжэ монголовед Хар Доржын наһанай хани.

Худам монгол бэшэг хамгаалагша

Бямбын Ринчен монголшуудай худам бэшэгһээ хахасажа, кирил үзэгтэ ороһон ушартай эбсэшэгүй хараа бодолтой байһан. Энэ асуудалаар 1957 оной январиин 29-дэ Зүблэлтэ засагай түрүүлэгшэ Н.С. Хрущевто захяа бэшэг бэшэбэ. «Сталинай хара хорото бодолгоор Монголдо мянган жэлэй түүхэтэй монгол бэшэгнай хүсөөр хасагдан, ород кирилл үзэгөөр hэлгэгдэхэ баатай болоо. Энэ ябадал мүнөө тон ехэ хохидол, хорото нүлөө гаргаба» гэжэ ойлгуулхые оролдон: "Монгол хэлэндэ юрэ тохиромжогүй ород кирилл үзэгые болюулжа, монгол бэшэгээ хэрэглэхэ заабари, зарлиг манай ноёдуудта буулгыта«,- гэжэ гуйһан байгаа. Дэлхэйн монголшууд нэгэл монгол хэлэ бэшэгээрээ харилсажа шададаг байhай гэжэ ехэ hаналаа табидаг, бүхы наhан соогоо оролдожо ябадаг байгаа. 



Буряад-монгол зоной урдаа хараха эрдэмтэн Бямбын Ринчен угалза һайхан, удха түгэлдэр түрэлхи бэшэгһээ монголшуудай холодожо байһанда хара буужа, босоо монгол бэшэг тухай иигэжэ хэлэһэн:

«Монгол бэшэг — нютаг хэлэнүүдэй дээ тээхи (наддиалектное письмо), алишье нютаг хэлэндэ дүтэ бэшэ аад, бүгэдэдэнь ойро, бултанай ойлгохоор. Мянган жэлдэ арад зоной түүхые хадагалжа ябаһан хэлэн».

Бямбын Ринчин тухай ябаган хөөрөөнүүд
------------------------------------------------------------
Тэрэ улаан хэлэтые урдаа оруулхагүй хурса хэлээрээ, хүхюун дорюун зангаараа арадай онтохоной геройнуудые һануулан, арад зондоо абтасатай ябаһандань, тэрээн тухай элдэб ябаган хөөрөөнүүд дэлгэрэнги һэн.
Нэгэ дахин Мажар гүрэндэ Ринчен багшаhаа нютагай нэгэ хүн hураба ха.
— Танай монголнууд загаhа эдидэг гү? 
— Эдингүй яахабдөө.
— Тиибэл, танай эгээ дуратай загаhан ямар загаhан гээшэб?
— Хонин л деэ.
------------------------------------------------------------
Нэгэтэ Ринчен гуай хари гүрэнэй айлшадаар ресторанда хоол бариба. Тэдэнэй нэгэн Ринчен гуайн мяха амтархан эдихые хараад, шоглобо:
-Таанар, монголнууд, шоно шэнгеэр мяха эдинэт.
— Харин таанар хонин шэнгеэр ногоо эдинэт — гэһэн харюу дары үгтэбэ.
--------------------------------------------------------------
Ринчин гуай хэнэйшье урдань байбал, «та» гэжэ хандадаг һэн. Нэгэтэ гэртэнь бишыхан хүбүүн ерэжэ, бэшэг харуулба:
- Та орогты, орогты. — гэжэ тэрэ хүбүүе гэртээ уриба.
- Юунэй хитад ёһолол болоо юм — гэбэ һүүлдэнь һамганиинь.
- Яажа мэдээбши, магад, урдамни ерээдүйн гүрэн түрын ударидагша байжа болохол. Тиигээдшье үхибүүдые багаһаань хүндэлжэ байбал, тэрэ өөһэдтэмнай бусахал.
-------------------------------------------------------------------
«Үнэн» һониндо хүдэлжэ байхадань, шэнэ харюусалгата секретарь хүдэлдэг болобо. Энэ ямар хүн бэ гэжэ һурахадань, иигэжэ харюусаа:
— Газаагаа — МИД, досоогоо — МВД
-------------------------------------------------------------------
Нэгэтэ Польшын уран зохёолшодо музей харуулжа ябаба. Тэрэнь луу зураһан багана хараад, Монголой урдандаа Хитадай дарлалда байһыень һануулан хадхахын тэдысэ хэлэбэ:
- Танай эндэ луунууд байһан юм гү?
- Байһан ааб дөө, хоёр тархитай бүргэд танайдашье байгаа гүб даа— гэбэ
------------------------------------------------------------------.
-Хэзээшьеб тэрээнһээ асууба:
— Ринчин гуай, та юундэ партида ороногүйбта?
— Теэд бишни Ленинэй бүхы ботинуудые уншажа дууһаадүйлби.
----------------------------------------------------------------
Нэгэ уран зохёолшо иимэ гомдол бариба:
— Һаянай оройдоо унтажа шадахаяа болишооб.
— Теэд өөрынгөө ном уншаад үзээрэй даа.
----------------------------------------------------------------
Нэгэтэ столоводо бууза захижа эдибэ, тэрэнь зузаан талхатай, жаа мяхатай байба. Буузаяа эдижэ дууһаад, һуужал һууба.Тиихэдэнь эдеэ тараагша асууба:
- Танда үшөө юумэн хэрэгтэй гү, буузаяа эдижэ дууһаа бэшэ аалта?
- Үгы, би гансал талхынь эдеэб, мүнөө мяхынь хүлеэжэ һуунаб.
----------------------------------------------------------------
1960-аад онуудаар Сүхэбаатарай зуруулай үйлэдбэридэ уряалаар ошобо. Лекци уншаад, ажалшадай асуудалда харюусажа эхилбэ. Ноёниинь асууба:
-Та манай зуруулнууд тухай юун гэхэ байнабта?
— Танай зүбшөөлөөр тамхияа татахам гү?
— Татагты. — гэн, зуруулай багса барюулба. Нэгэ дүрэхэдэнь, зуруул хухаршаба, хоёрдохи һэдэлгэдэнь — гал аһабагүй, гурбадахидань — дүрд гэн сасуугаа унтаршаба.
— Заа, тиигээд энээгээрээ мүнөөдэрэй уулзалга түгэсхэе даа — гэжэ хэлээд, ябахаяа түхеэрбэ. Тиигэжэ үйлэдбэриин ажалай дутуу дундые харуулагдаа бэлэй.
---------------------------------------------------------------

Батцэнгэлийн Нацагдоржын презентациин зурагууд хэрэглэгдээ