Буряад-монгол ороной мэдээжэ зон
Доржи Банзаровай уг залгамжын баялиг
11 апреля 2022
452
Март hарын hүүлшын үдэрнүүдэй туршада Улаан-Үдэ хотомнай зүүн зүгые шэнжэлэгшэ эрдэмтэдэй ниислэл түб болоод байгаа.
Ушарынь гэхэдэ, буряад арадай солото хүбүүн, европын түхэлэй эрдэмэй бэлэдхэл гараhан түрүүшын эрдэмтэн Доржи Банзаровай түрэhөөр 200 жэлэй жабхаланта ойдо зорюулагдаhан уласхоорондын хуралдаанда хэдэн гүрэнэй, Россиин олон хотонуудай, мэдээжэ томо түбүүдэй эрдэмтэд хабаадаа бшуу.
Д.Банзаровай нэрэ зүүдэг Буряадай Гүрэнэй дээдэ hургуули эдэл үдэрнүүдтэ байгуулагдаhаар 90 жэлэйнгээ ой тэмдэглэhэн байна. БГУ-гай үмэнэ Доржи Банзаровай намтар болон эрдэмэй ажалда, мүн эрдэм hуралсалай энэ гуламтада зорюулагдаhан харалга-выставкэ дэлгээгдээ. Буряад Уласай олониитын ойн баярай суглаан Буряад драмын театрай танхим соо үнгэрөө.
Самбар нээлгын ёһолол
Уласхоорондын эрдэмэй хуралдаанай ажалые БГУ-гай ректор А.В.Дамдинов нээхэдээ, Доржи Банзаровай хэhэн ажал сэгнэшэгүй, ялас гээд үнгэрhэн богонихон наhандаа зүүн зүгэй хэлэ бэшэг. түүхэ шэнжэлгын эрдэмэй hуури табиhан габьяатай гээд онсолоо. Зоной, гүрэн түрын түүхэдэ мүнхэ hуури эзэлжэ, үндэhэн арадайнгаа зүрхэ сэдьхэлдэ ходоо ябаха гэжэ тодорхойлоо hэн.
Хуралдаанда хабаадагшад 14 шэглэлээр хубааржа, зарим холын зон онлайн аргаар ажалаа ябуулаа. БГУ-гай доцент, түүхын эрдэмэй кандидат О.Н.Полянскаягай хүтэлhэн таhагай ажалда хабаадаhан эрдэмтэдэй элидхэлнүүд бидэнэй онсо анхарал татаба. Доржи Банзаровай намтарые, эрдэмэй ажалыень шэнжэлhэн эрдэмтэдтэй танилсуулха хүсэлтэйбди.
Казаниин (Волго шадарай) федеральна университедэй профессор, түүхын эрдэмэй доктор Рамиль Миргасимович Валеев «Доржи Банзаров болон Казаниин университедтэ зүүн зүгые шэнжэлэлгэ (19 зуунай нэгэдэхи хахад)» гэhэн элидхэл дурадхаа.
Р.М.Валеев хадаа Казаниин университедэй профессор, Орос гүрэнэй мэдээжэ зүүн зүг шэнжэлэгшэ эрдэмтэдэй нэгэн, Доржи Банзаровай хүндэтэ багша О.М.Ковалевскиин (1801-1878) намтар, эрдэмэй бүтээлнүүдыень тодорхойгоор шэнжэлhэн юм.
И.В.Кульганек
Хуралдаанда хабаадаhан Санкт-Петербургын эрдэмтэн, РАН-ай Зүүн зүгэй гар бэшэгүүдэй институдай эрдэмэй гол хүдэлмэрилэгшэ, хэлэ бэшэгэй эрдэмэй доктор Ирина Владимировна Кульганек «Доржи Банзаров ба Петербург» гэhэн элидхэл онлайн аргаар дамжуулаа.
Эдэ эрдэмтэд хамтаржа, «Россия — Монголия — Китай: дневники монголоведа О.М.Ковалевского. 1830-1831 гг.», мүн «Монголовед О.М.Ковалевский: биография и наследие (1801-1878)» гэhэн академическэ эрдэмэй шэнжэлгэ номуудые хэблүүлhэн байна.
И.В.Кульганек монгол арадай аман зохёол гол түлэб шэнжэлдэг. «Монгол арадай уран шэглэлэй аман зохёолой бага жанрнууд» гэhэн сэдэбээр хэлэ бэшэгэй эрдэмэй докторой нэрэ зиндаа РАН-ай Зүүн зүг шэнжэлгын институдай Санкт-Петербургын таhагта хамгаалаа hэн. «Монголой оньhон хошоо үгэнүүд» гэжэ ном соогоо арадай аман зохёол ниитэлэн оршуулжа, удхын болон хэлэнэй талаар шэнжэлhэн байха юм.
И.В.Кульганек РАН-ай Санкт-Петербургын Зүүн зүгэй институдай дэргэдэхи Зүүн зүг шэнжэлэгшэдэй архивай бүридэлдэ хадагаламжада байдаг монгол туургата арадуудай аман зохёолой материалнуудай дүүрэн каталог ниитэлжэ, 2000 ондо хэблүүлээ hэн. Буряад солото эрдэмтэдэй, аман зохёол суглуулагшадай хэмгүй ехэ ажал энэ архивта нөөсэлэгдэнхэй гээд тэмдэглэе.
Санкт-Петербургын Азиин музейн хадагаламжада байhан манжа хэлэн дээрэ бэшэгдэhэн номуудые Доржи Банзаровай шэнжэлжэ бүридүүлhэн, каталог зохёоhон ажал тухай эрдэмтэн, РАН-ай Зүүн зүгэй гар бэшэгүүдэй институдай Алас Дурнын таhагые даагша, түүхын эрдэмэй кандидат Татьяна Александровна Пан элидхэhэн юм.
Т.А.Пан
Т.А.Пан хадаа Доржи Банзаровай Казаньда hурахадаа ехэ нүхэсэдэг байhан оюутан, саашадаа мэдээжэ хитадые шэнжэлэгшэ, академик В.П.Васильевай намтар, эрдэмэй ажалые шэнжэлhэн байна. Жэшээнь, И.В.Кульганек Т.А.Пан хоёр «Академик В.П.Васильев (1818-1900) как исследователь истории и культуры Китая, Тибета и Монголии. К 200-летию со дня рождения» гэhэн хамтын шэнжэлэл хэблүүлээ hэн.
Энээнhээ гадна Орос гүрэнэй манжын Хитадта Юhэдэхи духовно мисси хүтэлэгшэ байhан И.Бичуринай Гадаадын харилсаануудай яаманда (Палата внешних сношений) эльгээhэн бэшэгые Т.А.Пан манжа хэлэнhээ оршуулаад, өөрын оролто үгэтэйгөөр, тодорхойлолтойгоор хэблэhэн байха юм. Доржи Банзаровай уг залгамжын баялиг шэнжэлэлгын ажалда Манжа болон Хитадай түүхэ шэнжэлэгшэ мүнөө үеын томо эрдэмтэдэй нэгэн Т.А.Пан өөрынгөө хубитые оруулбал даа.
О.Н.Полянская
БГУ-гай доцент, кафедрые даагша, түүхын эрдэмэй кандидат О.Н.Полянская «Д.Банзаров болон А.Бобровников: нэгэ үеын суг тэмсэгшэдэй хуби заяанайнь нэгэ байhан ушар. Эрдэмтэдэй түрэhөөр 200 жэлэй ойн баярта» гэhэн ехэ hонирхолтой элидхэл дурадхаа.
Эрхүүhээ гарбалтай буряад хүбүүн Алексей Бобровников 10 наhандаа үншэрөөд, Эрхүугэй духовно семинарида үгтэhэн байгаа. 1842 ондо Казаниин духовно академидэ hуралсалаа үргэлжэлүүлхэдээ, эрдэмтэ багшанар О.М.Ковалевскиин, А.В.Поповой хүтэлбэри доро ехэ ханамжатайгаар монгол хэлэ бэшэг шэнжэлhэн юм. Казаниин университедтэ монгол хэлэ бэшэгэй лекцинүүдтэ ябаха үедөө Доржи Банзаровтай танилсаад, ехэ дүтын нүхэд болоо бэлэй.
Выставкэтэй танилсалга
Академи дүүргэhэнэй hүүлээр А.Бобровников монгол болон хальмаг хэлэнэй багшаар эндээ үлэбэ. Монгол хэлэнэй бакалаврай нэрэ зиндаатай болоходоо, санаартанай hахилhаа бууха тухай гуйлта бариhан юм. 1847 ондо одоол сүлөөржэ, эрдэм шэнжэлхэ, багшалха ажалдаа сүм ороо hэн.
1847 ондо А.Бобровников монгол-хальмаг грамматика зохёохо ажалаа улам эршэдүүлээ. Энэ хэрэгтэнь Галсан Гомбоев Доржи Банзаров хоёр аргагүй ехэ туhа хүргэhэн байха юм. Доржи Банзаровтай хоюулан буряад-монгол хэлэнэйнгээ гурим болон дүримүүдые, грамматикын орёо асуудалнуудые зүбшэн хэлсэдэг байгаа.
Доржи Банзаров Алексей Бобровников хоёр монгол туургата арадуудай аман зохёолоор hонирходог, «Гэсэр» үльгэр hайн мэдэдэг байгаа. Монгол-хальмаг грамматикадаа А.Бобровников «Гэсэрhээ» жэшээнүүдые олоор хэрэглэhэн юм.
Алексей Бобровников хальмаг арадай «Джангар» үльгэрые эгээн түрүүн шэнжэлжэ эхилhэн эрдэмтэн болоно.
А.Бобровниковой «Монгол-хальмаг грамматика» Россиин Зүүн зүг шэнжэлэгшэдэй үндэр сэгнэлтэдэ хүртэжэ, Россиин Эрдэмэй Академиин хоёрдохи шатын Демидовэй шан тэрээндэ барюулагдаа hэн.
А.В.Дамдинов үгэ хэлэнэ
1854 ондо А.А.Бобровников Императорска археологическа бүлгэмэй гэшүүн-корреспондентээр hунгагдаhан юм. 1855 ондо тэрэ Казаньhаа Оренбург зөөжэ ошоод, хилын албан зургаанда ажаллана. Эндэ эрдэм-шэнжэлгын ажал бэелүүлхэ ямаршье арга байгаагүй. Эрдэмэй түбhөө таhарhан, дурагүй албанhаа сүхэрhэн эрдэмтэн 1865 ондо Оренбургда наhа бараhан юм. Унаган нүхэр Доржи Банзаровай нүгшэhэнэй hүүлээр 10 жэл болоод, 43 наhандаа хада гэртээ гараа бэлэй.
Буряад эрдэмтэдэй хуби заяанда гайхамшаг үүргэ дүүргэhэн Казань хотын федеральна университедтэ Доржи Банзаровта зорюулагдаhан дурасхаалай самбар 2020 ондо тодхогдоо hэн. Дурасхаалай самбар дээрэ хуушан монголоор, буряадаар, ородоор, татаар хэлэн дээрэ бэшээтэй. Эдэ үгэнүүдые Жаргал Бадагаров Амгалан Жамсоев хоёр бэшэлсэhэн юм.
Казань хотын самбар
Уран бүтээлшэ Баяр Сундупов хүрэл түмэрөөр солото эрдэмтын дүрэ шудхаhан байна.
Энэ баяр ёhололдо тэрэ үедэ Гүрэнэй Дүүмын депутат Алдар Дамдинов, тиихэдэ БГУ-гай ректор Николай Мошкин, театрай найруулагша Олег Юмов, Казаниин университедэй багшанар болон оюутад хабаадаа hэн.
2019 ондо Буряадай Гүрэнэй дээдэ hургуулида Доржи Банзаровай нэрэ бусаагдажа, энэ ушараар баяр ёhолол үнгэрhые hананабди. Иигэжэ буряад арадай солото хүбүүнэй нэрэ зүүhэн hуралсалай гуламтаhаа үеын үедэ эрдэмтэд урган гаража байхань болтогой!
Д.Банзаровай нэрэ зүүдэг Буряадай Гүрэнэй дээдэ hургуули эдэл үдэрнүүдтэ байгуулагдаhаар 90 жэлэйнгээ ой тэмдэглэhэн байна. БГУ-гай үмэнэ Доржи Банзаровай намтар болон эрдэмэй ажалда, мүн эрдэм hуралсалай энэ гуламтада зорюулагдаhан харалга-выставкэ дэлгээгдээ. Буряад Уласай олониитын ойн баярай суглаан Буряад драмын театрай танхим соо үнгэрөө.
Самбар нээлгын ёһолол
Уласхоорондын эрдэмэй хуралдаанай ажалые БГУ-гай ректор А.В.Дамдинов нээхэдээ, Доржи Банзаровай хэhэн ажал сэгнэшэгүй, ялас гээд үнгэрhэн богонихон наhандаа зүүн зүгэй хэлэ бэшэг. түүхэ шэнжэлгын эрдэмэй hуури табиhан габьяатай гээд онсолоо. Зоной, гүрэн түрын түүхэдэ мүнхэ hуури эзэлжэ, үндэhэн арадайнгаа зүрхэ сэдьхэлдэ ходоо ябаха гэжэ тодорхойлоо hэн.
Хуралдаанда хабаадагшад 14 шэглэлээр хубааржа, зарим холын зон онлайн аргаар ажалаа ябуулаа. БГУ-гай доцент, түүхын эрдэмэй кандидат О.Н.Полянскаягай хүтэлhэн таhагай ажалда хабаадаhан эрдэмтэдэй элидхэлнүүд бидэнэй онсо анхарал татаба. Доржи Банзаровай намтарые, эрдэмэй ажалыень шэнжэлhэн эрдэмтэдтэй танилсуулха хүсэлтэйбди.
Р.М.Валеев
Р.М.Валеев
Казаниин (Волго шадарай) федеральна университедэй профессор, түүхын эрдэмэй доктор Рамиль Миргасимович Валеев «Доржи Банзаров болон Казаниин университедтэ зүүн зүгые шэнжэлэлгэ (19 зуунай нэгэдэхи хахад)» гэhэн элидхэл дурадхаа.
Р.М.Валеев хадаа Казаниин университедэй профессор, Орос гүрэнэй мэдээжэ зүүн зүг шэнжэлэгшэ эрдэмтэдэй нэгэн, Доржи Банзаровай хүндэтэ багша О.М.Ковалевскиин (1801-1878) намтар, эрдэмэй бүтээлнүүдыень тодорхойгоор шэнжэлhэн юм.
И.В.Кульганек
Хуралдаанда хабаадаhан Санкт-Петербургын эрдэмтэн, РАН-ай Зүүн зүгэй гар бэшэгүүдэй институдай эрдэмэй гол хүдэлмэрилэгшэ, хэлэ бэшэгэй эрдэмэй доктор Ирина Владимировна Кульганек «Доржи Банзаров ба Петербург» гэhэн элидхэл онлайн аргаар дамжуулаа.
Эдэ эрдэмтэд хамтаржа, «Россия — Монголия — Китай: дневники монголоведа О.М.Ковалевского. 1830-1831 гг.», мүн «Монголовед О.М.Ковалевский: биография и наследие (1801-1878)» гэhэн академическэ эрдэмэй шэнжэлгэ номуудые хэблүүлhэн байна.
И.В.Кульганек монгол арадай аман зохёол гол түлэб шэнжэлдэг. «Монгол арадай уран шэглэлэй аман зохёолой бага жанрнууд» гэhэн сэдэбээр хэлэ бэшэгэй эрдэмэй докторой нэрэ зиндаа РАН-ай Зүүн зүг шэнжэлгын институдай Санкт-Петербургын таhагта хамгаалаа hэн. «Монголой оньhон хошоо үгэнүүд» гэжэ ном соогоо арадай аман зохёол ниитэлэн оршуулжа, удхын болон хэлэнэй талаар шэнжэлhэн байха юм.
И.В.Кульганек РАН-ай Санкт-Петербургын Зүүн зүгэй институдай дэргэдэхи Зүүн зүг шэнжэлэгшэдэй архивай бүридэлдэ хадагаламжада байдаг монгол туургата арадуудай аман зохёолой материалнуудай дүүрэн каталог ниитэлжэ, 2000 ондо хэблүүлээ hэн. Буряад солото эрдэмтэдэй, аман зохёол суглуулагшадай хэмгүй ехэ ажал энэ архивта нөөсэлэгдэнхэй гээд тэмдэглэе.
Санкт-Петербургын Азиин музейн хадагаламжада байhан манжа хэлэн дээрэ бэшэгдэhэн номуудые Доржи Банзаровай шэнжэлжэ бүридүүлhэн, каталог зохёоhон ажал тухай эрдэмтэн, РАН-ай Зүүн зүгэй гар бэшэгүүдэй институдай Алас Дурнын таhагые даагша, түүхын эрдэмэй кандидат Татьяна Александровна Пан элидхэhэн юм.
Т.А.Пан
Т.А.Пан хадаа Доржи Банзаровай Казаньда hурахадаа ехэ нүхэсэдэг байhан оюутан, саашадаа мэдээжэ хитадые шэнжэлэгшэ, академик В.П.Васильевай намтар, эрдэмэй ажалые шэнжэлhэн байна. Жэшээнь, И.В.Кульганек Т.А.Пан хоёр «Академик В.П.Васильев (1818-1900) как исследователь истории и культуры Китая, Тибета и Монголии. К 200-летию со дня рождения» гэhэн хамтын шэнжэлэл хэблүүлээ hэн.
Энээнhээ гадна Орос гүрэнэй манжын Хитадта Юhэдэхи духовно мисси хүтэлэгшэ байhан И.Бичуринай Гадаадын харилсаануудай яаманда (Палата внешних сношений) эльгээhэн бэшэгые Т.А.Пан манжа хэлэнhээ оршуулаад, өөрын оролто үгэтэйгөөр, тодорхойлолтойгоор хэблэhэн байха юм. Доржи Банзаровай уг залгамжын баялиг шэнжэлэлгын ажалда Манжа болон Хитадай түүхэ шэнжэлэгшэ мүнөө үеын томо эрдэмтэдэй нэгэн Т.А.Пан өөрынгөө хубитые оруулбал даа.
О.Н.Полянская
БГУ-гай доцент, кафедрые даагша, түүхын эрдэмэй кандидат О.Н.Полянская «Д.Банзаров болон А.Бобровников: нэгэ үеын суг тэмсэгшэдэй хуби заяанайнь нэгэ байhан ушар. Эрдэмтэдэй түрэhөөр 200 жэлэй ойн баярта» гэhэн ехэ hонирхолтой элидхэл дурадхаа.
Эрхүүhээ гарбалтай буряад хүбүүн Алексей Бобровников 10 наhандаа үншэрөөд, Эрхүугэй духовно семинарида үгтэhэн байгаа. 1842 ондо Казаниин духовно академидэ hуралсалаа үргэлжэлүүлхэдээ, эрдэмтэ багшанар О.М.Ковалевскиин, А.В.Поповой хүтэлбэри доро ехэ ханамжатайгаар монгол хэлэ бэшэг шэнжэлhэн юм. Казаниин университедтэ монгол хэлэ бэшэгэй лекцинүүдтэ ябаха үедөө Доржи Банзаровтай танилсаад, ехэ дүтын нүхэд болоо бэлэй.
Выставкэтэй танилсалга
Академи дүүргэhэнэй hүүлээр А.Бобровников монгол болон хальмаг хэлэнэй багшаар эндээ үлэбэ. Монгол хэлэнэй бакалаврай нэрэ зиндаатай болоходоо, санаартанай hахилhаа бууха тухай гуйлта бариhан юм. 1847 ондо одоол сүлөөржэ, эрдэм шэнжэлхэ, багшалха ажалдаа сүм ороо hэн.
1847 ондо А.Бобровников монгол-хальмаг грамматика зохёохо ажалаа улам эршэдүүлээ. Энэ хэрэгтэнь Галсан Гомбоев Доржи Банзаров хоёр аргагүй ехэ туhа хүргэhэн байха юм. Доржи Банзаровтай хоюулан буряад-монгол хэлэнэйнгээ гурим болон дүримүүдые, грамматикын орёо асуудалнуудые зүбшэн хэлсэдэг байгаа.
Доржи Банзаров Алексей Бобровников хоёр монгол туургата арадуудай аман зохёолоор hонирходог, «Гэсэр» үльгэр hайн мэдэдэг байгаа. Монгол-хальмаг грамматикадаа А.Бобровников «Гэсэрhээ» жэшээнүүдые олоор хэрэглэhэн юм.
Алексей Бобровников хальмаг арадай «Джангар» үльгэрые эгээн түрүүн шэнжэлжэ эхилhэн эрдэмтэн болоно.
А.Бобровниковой «Монгол-хальмаг грамматика» Россиин Зүүн зүг шэнжэлэгшэдэй үндэр сэгнэлтэдэ хүртэжэ, Россиин Эрдэмэй Академиин хоёрдохи шатын Демидовэй шан тэрээндэ барюулагдаа hэн.
А.В.Дамдинов үгэ хэлэнэ
1854 ондо А.А.Бобровников Императорска археологическа бүлгэмэй гэшүүн-корреспондентээр hунгагдаhан юм. 1855 ондо тэрэ Казаньhаа Оренбург зөөжэ ошоод, хилын албан зургаанда ажаллана. Эндэ эрдэм-шэнжэлгын ажал бэелүүлхэ ямаршье арга байгаагүй. Эрдэмэй түбhөө таhарhан, дурагүй албанhаа сүхэрhэн эрдэмтэн 1865 ондо Оренбургда наhа бараhан юм. Унаган нүхэр Доржи Банзаровай нүгшэhэнэй hүүлээр 10 жэл болоод, 43 наhандаа хада гэртээ гараа бэлэй.
Буряад эрдэмтэдэй хуби заяанда гайхамшаг үүргэ дүүргэhэн Казань хотын федеральна университедтэ Доржи Банзаровта зорюулагдаhан дурасхаалай самбар 2020 ондо тодхогдоо hэн. Дурасхаалай самбар дээрэ хуушан монголоор, буряадаар, ородоор, татаар хэлэн дээрэ бэшээтэй. Эдэ үгэнүүдые Жаргал Бадагаров Амгалан Жамсоев хоёр бэшэлсэhэн юм.
Казань хотын самбар
Уран бүтээлшэ Баяр Сундупов хүрэл түмэрөөр солото эрдэмтын дүрэ шудхаhан байна.
Энэ баяр ёhололдо тэрэ үедэ Гүрэнэй Дүүмын депутат Алдар Дамдинов, тиихэдэ БГУ-гай ректор Николай Мошкин, театрай найруулагша Олег Юмов, Казаниин университедэй багшанар болон оюутад хабаадаа hэн.
2019 ондо Буряадай Гүрэнэй дээдэ hургуулида Доржи Банзаровай нэрэ бусаагдажа, энэ ушараар баяр ёhолол үнгэрhые hананабди. Иигэжэ буряад арадай солото хүбүүнэй нэрэ зүүhэн hуралсалай гуламтаhаа үеын үедэ эрдэмтэд урган гаража байхань болтогой!