Буряад-монгол ороной мэдээжэ зон
Солото нэрэнь мүнхэрөө
11 марта 2022
460
Буряад арадай солото хүбүүн Доржи Банзаровай түрэhөөр 200 жэл энэ хабар гүйсэнэ.
Залуу эрдэмтэн Д.Банзаровай ялас гэмэ хурса оюун бэлигые 19 зуун жэлэй хахадта ажабайhан ород зүүн зүг шэнжэлэгшэд үндэрөөр сэгнэhэн юм. 1855 ондо Д.Банзаровай Эрхүүдэ сагhаа урид нүгшэхэдэ, ород эрдэмтэн П.Савельев «О жизни и трудах Доржи Банзарова» гэhэн брошюра Санкт-Петербургда хэблүүлээ бэлэй. Энэ брошюра соо Д.Банзаров тухай иигэжэ хэлэгдэнэ: «...түб азиин урда саг үеые шэнжэлhэн энэ эрдэмтэн европын зүүн зүг шэнжэлэгшэдэй дунда өөрын hуури эзэлхэ эрхэдэ хүртөө; түрэлхиин бэлиг болон гэгээрэлэй ашаар эрдэм ухаанай hалбарида түрэл арадаа түлөөлжэ, арад зонойнгоо соло дуудуулха хубитай байгаа».
Суута «Современник» сэтгүүлэй 1855 оной сентябриин дугаарта Н.А.Некрасов энэ брошюра тухай шүүмжэлэл хэблүүлээ hэн. П.С.Савельев уншагшадые «гайхалтай оюун бэлигтэ хүнтэй танилсуулаа» гээд солото поэт тэмдэглэhэн байна (Некрасов Н.А. Полн. собр. соч. и писем. М., 1950. — Т.IX, н.275). Д.Банзаровай дурасхаалда зорюулагдаhан статьянууд «Современник», «Отечественные записки», «Москвитянин», «Библиотека для чтения» сэтгүүлнүүдтэ 1855-1856 онуудай туршада хэблэгдээ hэн.
1891 ондо мэдээжэ ород литература шэнжэлэгшэ С.А.Венгеров «Критико-библиографический словарь русских писателей и ученых» гэhэн захата бүтээл соогоо Д.Банзаров тухай статья оруулhан байна. Энэ ушарые буряад эрдэмтэн М.П.Хамаганов 1955 ондо хэблэгдэhэн «Доржи Банзаров в оценке деятелей литературы и науки» гэжэ статья соогоо тэмдэглээ hэн.
Венгеров С.А.
1891 ондо зүүн зүгые шэнжэлэгшэ, аяншалагша Г.Н.Потанин олониитын хандиб мүнгөөр «Хара шажан гү, али монголнуудай бөө мүргэл» гэhэн гаршагтай Доржо Банзаровай зохёолнуудай суглуулбари ном Санкт-Петербургда хэблүүлhэн байна. Энэ ном соо Д.Банзаровай «Сагаан hара. Монголнуудай шэнэ жэлые hайндэрлэдэг тухай» зохёол ороогүй, харин 1955 ондо Москвада хэблэгдэhэн солото эрдэмтын зохёолнуудай суглуулбарида ниитэлэгдэhэн түүхэтэй.
Потанин Г.Н.
Буряад-Монголой АССР-эй мүндэлhэн 1923 ондо Доржо Банзаровай нэрэмжэтэ эрдэмэй бүлгэм байгуулагдаhан юм. Энэ бүлгэмэй эрдэмтэ секретариин тушаалда 1926-1927 онуудта хүдэлhэн түүхэшэн, археолог, этнограф В.В.Попов «О родословной, детских годах Доржи Банзарова» гэжэ статья соогоо иигэжэ бэшэнэ: «1926 оной августда, Зэдэhээ бусаха үедөө, Дээдэ Үшөөтэйн сомондо оробоб. Доржи Банзаровай уг гарбал мэдэхэ хүн байха гү гэжэ hурахадам, үндэр наhата Доржи Аюшеевич Аюшеевые зааба. Нютагай түрүүлэгшэ Дарма Будаевич Гомбоевой туhаламжаар үдэшэлэн энэ үбгэнэй хөөрөө шагнаха болобобди.
71 наhатай Д.А.Аюшеев ородоор дуугардаггүй, хэлэ бэшэг мэдэхэгүй байба. Үшөөтэй голдо ажаhуудаг уряанхай, табангууд уг гарбалай түүхэ тухай хөөрэбэ. Доржи Банзаров уряанхай — нэгэдүгээр табангууд угай үри hадаhан байhан ха юм» (Санджэ-Сурун. Время, изменившее мир. Т.2, н. 170).
1942 ондо буряад хизаар ороноо шэнжэлэгшэ Р.Ф.Тугутов Доржи Банзаровай тоонто Доодо Үшөөтэй нютаг хүрэжэ, наhатай зонhоо солото эрдэмтын уг гарбал тухай hуража абаhан. Тэрэнэй ниитэлhэн мэдээнүүд Д.Банзаровай түрүүшын биографууд П.С.Савельевэй, Г.Н.Потанинай элирхэйлhэн мэдээнүүдые гэршэлээ: Доржи Банзаровай элинсэгүүд табангууд угай байгаа.
Дээрэ нэрлэгдэhэн эрдэмтэд табангууд угайхидые Монголhоо гаража ерэhэн гээд бэшэhэн юм. Энэ тухайламжые Д.Банзаровай намтар шэнжэлhэн Н.Ким иигэжэ буруушаана: «Һүүлэй шэнжэлгэнүүдэй үндэhөөр, табангууд угтан Үбэр Байгалай хизаарай урда бэеэр, Сэлэнгэ мүрэнэй сугларан урдадаг урасхалай тэгэн дундахи газар дайдада хэр угhаа ажаhуудаг байгаа. Халха Монголой хаашуулай засаг доро байгаагүй, өөhэдын тайшаануудай ударидалгатай hэн.
Ким Н.В.
Үбэр Байгалай хасаг сэрэгэй бүридэлдэ, Ашебагад полкын зэргэдэ Доржын үбгэ эсэгэ Борхон, удаань тэрэнэй эсэгэ Банзар пятидесятнигай нэрэ зиндаатай алба хээ. Доржын эхэ Солиндой Бардуева гэжэ нэрэтэй hэн. Доржи хадаа айлай табадахи хүбүүн байгаа» (Ким Н.В. К биографии Доржи Банзарова// Этнографический сборник. — Улан-Удэ. — 1974. -№ 6).
Буряад зон элитэ хүбүүн тухайгаа олон домогуудые, дуунуудые зохёоhон байна. Зэдын арадай аман зохёол олон жэлэй туршада эсэшэ сусашагүйгөөр суглуулжа, «Хатан эжы Зэдэмнай» гэhэн гаршагтай хэдэн боти номуудые Буряадай арадай поэт Галина Раднаева хэблүүлhэн аша габьяатай. Энэ суглуулбариин 5-дахи боти соо Надежда Владимировна Гармаеваhаа буулгажа абаhан урданай сартуул дуун үгтэнэ:
Галина Раднаева
Ч.Цыдендамбаев
Казах элитэ уран зохёолшо Сабит Муканов Чимит Цыдендамбаевай захата бүтээлнүүдые — «Банзарай хүбүүн Доржо», «Түрэл нютагһаа холо» гэжэ романуудые уншаад, Мухтар Ауэзовэй «Абай» гэжэ суута романтай жэшээлһэн юм. Юундэ иигэжэ жэшээлээб гэхэдэ, Чимит Цыдендамбаев европын эрдэм мэдэсэтэй түрүүшын буряад эрдэмтэн тухай бэшэхэдээ, түрэл арадайнгаа оюун бэлигтэйе гэршэлжэ, ялас гэмэ одон мэтээр бадарhан, гэрэлтэ ерээдүй тухай хүсэн шэбшэдэг байhан эрдэмтын нангин дурасхаалые мүнхэлэн түүрээгээ гэжэ казах уран зохёолшо эли тодоор мэдэрээ ха юм.
Суута «Современник» сэтгүүлэй 1855 оной сентябриин дугаарта Н.А.Некрасов энэ брошюра тухай шүүмжэлэл хэблүүлээ hэн. П.С.Савельев уншагшадые «гайхалтай оюун бэлигтэ хүнтэй танилсуулаа» гээд солото поэт тэмдэглэhэн байна (Некрасов Н.А. Полн. собр. соч. и писем. М., 1950. — Т.IX, н.275). Д.Банзаровай дурасхаалда зорюулагдаhан статьянууд «Современник», «Отечественные записки», «Москвитянин», «Библиотека для чтения» сэтгүүлнүүдтэ 1855-1856 онуудай туршада хэблэгдээ hэн.
1891 ондо мэдээжэ ород литература шэнжэлэгшэ С.А.Венгеров «Критико-библиографический словарь русских писателей и ученых» гэhэн захата бүтээл соогоо Д.Банзаров тухай статья оруулhан байна. Энэ ушарые буряад эрдэмтэн М.П.Хамаганов 1955 ондо хэблэгдэhэн «Доржи Банзаров в оценке деятелей литературы и науки» гэжэ статья соогоо тэмдэглээ hэн.
Венгеров С.А.
1891 ондо зүүн зүгые шэнжэлэгшэ, аяншалагша Г.Н.Потанин олониитын хандиб мүнгөөр «Хара шажан гү, али монголнуудай бөө мүргэл» гэhэн гаршагтай Доржо Банзаровай зохёолнуудай суглуулбари ном Санкт-Петербургда хэблүүлhэн байна. Энэ ном соо Д.Банзаровай «Сагаан hара. Монголнуудай шэнэ жэлые hайндэрлэдэг тухай» зохёол ороогүй, харин 1955 ондо Москвада хэблэгдэhэн солото эрдэмтын зохёолнуудай суглуулбарида ниитэлэгдэhэн түүхэтэй.
Потанин Г.Н.
Буряад-Монголой АССР-эй мүндэлhэн 1923 ондо Доржо Банзаровай нэрэмжэтэ эрдэмэй бүлгэм байгуулагдаhан юм. Энэ бүлгэмэй эрдэмтэ секретариин тушаалда 1926-1927 онуудта хүдэлhэн түүхэшэн, археолог, этнограф В.В.Попов «О родословной, детских годах Доржи Банзарова» гэжэ статья соогоо иигэжэ бэшэнэ: «1926 оной августда, Зэдэhээ бусаха үедөө, Дээдэ Үшөөтэйн сомондо оробоб. Доржи Банзаровай уг гарбал мэдэхэ хүн байха гү гэжэ hурахадам, үндэр наhата Доржи Аюшеевич Аюшеевые зааба. Нютагай түрүүлэгшэ Дарма Будаевич Гомбоевой туhаламжаар үдэшэлэн энэ үбгэнэй хөөрөө шагнаха болобобди.
71 наhатай Д.А.Аюшеев ородоор дуугардаггүй, хэлэ бэшэг мэдэхэгүй байба. Үшөөтэй голдо ажаhуудаг уряанхай, табангууд уг гарбалай түүхэ тухай хөөрэбэ. Доржи Банзаров уряанхай — нэгэдүгээр табангууд угай үри hадаhан байhан ха юм» (Санджэ-Сурун. Время, изменившее мир. Т.2, н. 170).
1942 ондо буряад хизаар ороноо шэнжэлэгшэ Р.Ф.Тугутов Доржи Банзаровай тоонто Доодо Үшөөтэй нютаг хүрэжэ, наhатай зонhоо солото эрдэмтын уг гарбал тухай hуража абаhан. Тэрэнэй ниитэлhэн мэдээнүүд Д.Банзаровай түрүүшын биографууд П.С.Савельевэй, Г.Н.Потанинай элирхэйлhэн мэдээнүүдые гэршэлээ: Доржи Банзаровай элинсэгүүд табангууд угай байгаа.
Дээрэ нэрлэгдэhэн эрдэмтэд табангууд угайхидые Монголhоо гаража ерэhэн гээд бэшэhэн юм. Энэ тухайламжые Д.Банзаровай намтар шэнжэлhэн Н.Ким иигэжэ буруушаана: «Һүүлэй шэнжэлгэнүүдэй үндэhөөр, табангууд угтан Үбэр Байгалай хизаарай урда бэеэр, Сэлэнгэ мүрэнэй сугларан урдадаг урасхалай тэгэн дундахи газар дайдада хэр угhаа ажаhуудаг байгаа. Халха Монголой хаашуулай засаг доро байгаагүй, өөhэдын тайшаануудай ударидалгатай hэн.
Ким Н.В.
Үбэр Байгалай хасаг сэрэгэй бүридэлдэ, Ашебагад полкын зэргэдэ Доржын үбгэ эсэгэ Борхон, удаань тэрэнэй эсэгэ Банзар пятидесятнигай нэрэ зиндаатай алба хээ. Доржын эхэ Солиндой Бардуева гэжэ нэрэтэй hэн. Доржи хадаа айлай табадахи хүбүүн байгаа» (Ким Н.В. К биографии Доржи Банзарова// Этнографический сборник. — Улан-Удэ. — 1974. -№ 6).
Буряад зон элитэ хүбүүн тухайгаа олон домогуудые, дуунуудые зохёоhон байна. Зэдын арадай аман зохёол олон жэлэй туршада эсэшэ сусашагүйгөөр суглуулжа, «Хатан эжы Зэдэмнай» гэhэн гаршагтай хэдэн боти номуудые Буряадай арадай поэт Галина Раднаева хэблүүлhэн аша габьяатай. Энэ суглуулбариин 5-дахи боти соо Надежда Владимировна Гармаеваhаа буулгажа абаhан урданай сартуул дуун үгтэнэ:
Галина Раднаева
Арбан хоёр хаанай хэлые
Ухаагаараа шудалhан Доржо хөө.
Ород хаанай засагай хардалгаар
Өөрыгөө хардуулhан Доржо хөө.
Булта хаанай хэлые
Бэлигээрээ шудалhан Доржо хөө.
Богдын засагай хардалгаар
Бэеэ хорлуулhан Доржо хөө.
Хариин олон хаанай хэлые
Харюулан шудалhан Доржо хөө.
Хаанай засагай хардалгаар
Хардуулжа нүгшэhэн Доржо хөө.
Замбуулинай хаанай хэлые
Зоригоороо шудалhан Доржо хөө.
Засагай газарай хардалгаар
Зүрхөө хорлуулhан Доржо хөө.
Ч.Цыдендамбаев
Казах элитэ уран зохёолшо Сабит Муканов Чимит Цыдендамбаевай захата бүтээлнүүдые — «Банзарай хүбүүн Доржо», «Түрэл нютагһаа холо» гэжэ романуудые уншаад, Мухтар Ауэзовэй «Абай» гэжэ суута романтай жэшээлһэн юм. Юундэ иигэжэ жэшээлээб гэхэдэ, Чимит Цыдендамбаев европын эрдэм мэдэсэтэй түрүүшын буряад эрдэмтэн тухай бэшэхэдээ, түрэл арадайнгаа оюун бэлигтэйе гэршэлжэ, ялас гэмэ одон мэтээр бадарhан, гэрэлтэ ерээдүй тухай хүсэн шэбшэдэг байhан эрдэмтын нангин дурасхаалые мүнхэлэн түүрээгээ гэжэ казах уран зохёолшо эли тодоор мэдэрээ ха юм.