Буряад-монгол ороной мэдээжэ зон
Түрын түүхын эхиндэ
5 марта 2022
436
Түрэл уласаймнай байгуулагдаhаар жабхаланта зуун жэл ойртожо байна. Энэ түүхэтэ үйлэ хэрэгтэ зорюулагдаhан толилолгонуудые таанарай анхаралда дурадханабди.
1920-ёод онуудта буряад арадай түүхэдэ айхабтар шухала удхатай үйлэ хэрэгүүд болоhон юм. 1921 оной апрелиин 27-до Алас-Дурна Уласай (ДВР) засагай газарай тогтоолоор Үбэр Байгалай можын дэбисхэр дээрэ буряадуудай ажабайдаг Агын, Баргажанай, Хориин, Сүхын (Чикойский) аймагуудые бүридэлдөө оруулhан Буряад-Монголой автономито можо (БМАО) байгуулагдаа hэн. Буряад-монгол угсаатанай өөрын нэрэтэ түрүүшын гүрэнэй байгууламжа тогтоолгые идхан бэелүүлэгшэд Гомбожаб Цыбиков, Элбэг-Доржо Ринчино, Базар Барадин болон бусад болоно. БМАО-гой хүтэлбэриин түрүүлэгшээр Матвей Амагаев, орлогшоор Элбэг-Доржо Ринчино hунгагдаа hэн.
1922 оной январиин 9-дэ РСФСР-эй бүридэлдэ Буряад-Монголой автономито можо байгуулха тухай тогтоол РСФСР-эй ВЦИК абаhан түүхэтэй. РСФСР-эй бүридэлдэхи буряад-монголнуудай можодо Сэлэнгын, Түнхэнэй, Алайрай, Боохоной, Эхирэд-Булагадай аймагууд ороо бэлэй. Эрхүү хотодо болоhон эмхидхэлэй ехэ зүблөөндэ Михей Ербанов, Василий Трубачеев болон бусад мэдээжэ буряад хубисхалшад хабаадажа, М.Ербанов гүйсэдхэхы засаг — Бурисполкомые хүтэлхэ болоhон юм.
1923 ондо буряад-монгол хоёр можо нэгэдүүлэгдэжэ, Буряад-Монголой Автономито Совет Социалис Республика байгуулагдаhан юм. БМАССР-эй правительство — тэрэ үедэ Арадай Комиссарнуудай Совет (СНК) Михей Николаевич Ербанов (1889-1937) толгойлоо бэлэй.
БМАССР 1925 ондо
Михей Ербанов Алайрай аймагай Бахтай нютагта түрөө hэн. Сүхэ гэжэ буряад нэрэтэй эсэгэнь хэрээhэ зүүхэдээ, Николай болоhон. Хурса hүбэлгэн ухаатай хүбүүе нютагайнь зон «Түргэн Хара» гэжэ нэрлэдэг байгаа. Балаганай училищи, удаань Томскдо топографай мэргэжэлтэ hуралсал гараад, 1913 ондо Барнаулда хүдэлжэ эхилнэ. Эндэ социал-демокрадуудай бүлэгтэ орожо, хубисхалай тэмсэлдэ абтана.
Эрхэтэнэй дайнай үедэ Колчагай тала баригшадтай тэмсэжэ, РКП(б)-гэй Эрхүүгэй губкомой даабари дүүргэдэг байгаа. Сагаантанай ара талада добтолгын хүсэнүүдые элсүүлгын нюуса ажал ябуулдаг hэн. Намтарайнь энэ хуудаhан тухай нютагайнь хүбүүн, түүхын эрдэмэй доктор, профессор, уран зохёолшо Иосиф Тугутов «Бахтайн повесть» гэжэ ном найруулhан юм.
Энэ туужын гол үйлэдэгшэ нюур Могзо Зангеев 1917 оной хабар Баруун фронтhоо бусажа ерэнэ. Инаг хайрата Шубуухай басаганайнгаа наhа бараhан тухай мэдээд, уйдана. Бахтайда байжа шадахагүй хадаа Эрхүү хото ошобо. Түргэн Хара — Ербанов баhал энэ хотодо гэжэ мэдээд, бэдэржэ олоно. Тэрэнэй ашаар губерниин потребкооперациин холбооной алаабхида ашаа зөөгшэнөөр ажалладаг болобо.
Кремльдэ
М.Ербанов тэрээндэ гүрэн дотор боложо байhан үйлэ хэрэгүүдэй удха шанар тухай тэсэбэритэй hуужа хөөрэдэг байгаа. Энэ баримтата туужаhаа хэhэг уншаябди: «...Михей Ербановай түрэл hууринда Ангара, Саяанай хормой, Зүлхэ мүрэнэй эхин шадарай буряад hууринуудай коммунистнуудай нюуса суглаа зарлаха гэhэн даабари абтаба.
...Нюуса байдалда ороhон губком иимэ хараа бодолтой hэн: суглаанда хабаадагшад Михейн эсэгэ Сүхэ Ербановта айлшаар ерэhэн түрэлхидынь гээшэбди гэхэ байгаа. Тиигэжэ Ехэ Бахтайда найр наадан эмхидхэгдэхэ ушартай болобо. Холын айлшадай буужа ерэхэдэ, үбгэн Сүхэ ойронхи түрэл гаралаа суглуулха зэргэтэй hэн. Иигэжэ найрлаха үедөө зэбсэгтэ добтолгодо орохо тухай зүбшэн хэлсэхэ гэжэ хараалhан байгаа бшуу.
... Гэбэшье Колчагай тагнуулшад Ехэ Бахтайда hэжэгтэй юумэнэй түхеэрэгдэжэ байhые мэдэжэрхиhэн юм. Тиимэhээ суглаанай болзор хойшолуулагдаба.
М.И, Калининтай
Могзо Эрхүүhээ гаража ошоходоо, үшөө нэгэ даабари дүүргэхэ болобо. Хүршэ Кондой hуурин хүрэжэ, багша Василий Трубачеевые олохо даабари абаба. Хүдэhэн урбуудха гуталайнгаа дүрэнхэй доро Ербановай багшада эльгээhэн бэшэг нюугаад мордобо.
Василий Трубачеев hууринайнгаа большевигүүдэй эгээл хүндэтэй удамаршань байгаа. Удангүй тэндэхи үгытэйшүул Колчагай тала баригшадай урдаhаа тэмсэжэ эхилээ.
Декабрь hарын нэгэ үдэр буhалгаата отряд Ангарай аймагай түб hуурин болохо Нукут тээшэ дабшаба. Энэ отрядай командир Василий Трубачеевэй жолоошоноор Могзо Зангеев ябалсаба.
Тухачевскиин ударидаhан табадахи Улаан Армиин түрилтэ доро баруун зүгhөө тэрьедэhэн Колчагай сэрэгшэдэй үлэгдэлые бута сохихоор зоригжоhон буhалгаашадай отряд урагшаа шармайн дабшаба».
Бахтайда М.Ербановай гэр-музей
И.Е.Тугутов (1911-1994) эрдэмтэн болохоhоо урид сэдхүүлшэнээр хүдэлhэн. ТАСС-ай, «Правда» болон «Учительская газета», «Бурят-Монгольская правда» сонинуудай собкор байгаа. Буряадай хүдөө ажахын институдай доцент И.Е.Тугутов 30 гаран эрдэмэй ажал толилуулhан юм. Гадна «Манай Денисов», «Арадай бэрхэ басаган», «Ангуушан фронтдо», «Жаргалантада», «Анда нүхэд», «Дүрбэн зүгэй hалхин дээр» гэhэн номуудые хэблүүлhэн байна.
М.Ербановай хүтэлбэрилхэ үедэ республика индустриализациин замаар бата алхамуудые хэhэн юм: 100 гаран промышленна предприятинууд, тэрэ тоодо ПВЗ, авиазавод, шэлэй завод, ороной зүүн зүгтэ эгээн томо мяханай комбинат, Зэдын вольфрам-молибденэй комбинат баригдаа.
Эдэ жэлнүүдтэ «соёлой хубисхал» болоо: hургуулинууд, училищинууд болон техникумууд, багшанарай болон хүдөө ажахын дээдэ hургуулинууд олон мянган hурагшадай, оюутадай урда үүдэеэ сэлеэ. Эрдэм-шэнжэлгын эмхи зургаанууд, соёлой зургаанууд хүдэлдэг болоо. Мэргэжэлтэ урлал хүгжөөгдэжэ, театрнууд нээгдээ.
Мүн энэ үедэ хэлэнэй талаар түрын бодолго (государственная языковая политика) бэелүулэгдэжэ эхилээ. ВЦИК-эй баталhан «Буряад-Монголой Автономито Совет Социалис Уласай гүрэнэй байгууламжа тухай Дүримдэ» буряад-монгол болон ород хэлэнүүд адли тэгшэ эрхэтэй гэжэ тунхаглагдаhан байна. Буряад хэлэ эршэмтэй хүгжөөхын тула hуралсалай номууд, толинууд зохёогдоо, үзэг бэшэг мэдэхэгүй зониие hургаха ажал (ликбез) уластамнай хаа-хаанагүй ябуулагдаа.
1920-1930 онуудта элдэб hалбаринуудта буряад хэлэн эдэбхитэй хэрэглэгдэжэ байгаа. Буряад hургуулинуудта хэшээлнүуд гол түлэб буряадаар үнгэрдэг hэн. Улас доторнай хуушан монгол үзэг бэшэг тээшэ шэглүүлэгдэhэн хэлэн амжалтатай хүгжөөгдэжэ, ном бэшэгэй литературна хэлэн зохёогдожо байгаа. Олон шэнжэлэгшэд энэ үеые буряад уран зохёолой задаран hалбарhан үе гэжэ тоолодог юм. Х.Намсараев, Ц.Дон, Д.Дашанимаев, Б.Абидуев, Б.Базарон, Ж.Балданжабон болон бусад уран гуурhатан буряад уран зохёолой эшэ үндэhэ табиhан габьяатай.
М.Н.Ербанов 1924 ондо Москвада болоhон Соведүүдэй хоёрдугаар съездын ажалда хабаадахадаа, СССР-эй ЦИК-эй гэшүүнээр hунгагдаа hэн. Тэрэ сагhаа гүрэнэй засаг түрын гүйсэдхэхы үндэр энэ зургаанай гэшүүнэй тушаалда ото дэбжүүлэгдэжэ байгаа. Михей Ербанов эрхим шударгы хүтэлбэрилхы ажалайнгаа, Эхэ оронойнгоо үмэнэ аша габьяагай түлөө Ленинэй болон Улаан Тугай орденуудаар шагнагдаа. Сталин Ербановые магтан, «Зүүн зүгэй бүргэд» гэжэ нэрлэhэн юм.
М.Ербановай хүшөө
Буряад-Монголой АССР-эй түлөөлэгшэд автономно республиканууд сооhоо эгээн түрүүн 1936 оной февраль hарада Москвагай Кремльдэ гүрын түрын ударидагшадтай уулзаха эрхэдэ хүртэhэн түүхэтэй. 1935 оной декабриин хуушаар Сталин Ербановтай уулзахадаа, хүдөө ажахынгаа түрүү ажалшадые суглуулжа, шэнэ жэлэй январиин 20 болотор Кремльдэ ерэхэ гэжэ хэлсэhэн байгаа. БМАССР-эй хүтэлбэри түргэн мүрөөр 67 ажалай түрүүшүүлые бүридхөөд, тусхай хоёр вагондо hуулгажа, оркестрэй хүгжэм доро Москва үдэшэhэн юм.
1936 оной январиин 27-до түүхэтэ энэ ушар Кремлиин ордон соо болоо бэлэй. Ленинэй орден 10 хүндэ, Ажалай Улаан Тугай орден 15 хүндэ, «Хүндэлэлэй Тэмдэг» орден — 32 хүндэ барюулагдаа hэн. Эдэ зоной дунда 13 хүдөө ажахын түрүүлэгшэнэр, адуунай фермын 12 эрхилэгшэд, 11 адуушад, малшад ба хонишод, 9 hаалишан байгаа. Үндэр шагналда хүртэгшэдэй дунда 16 эхэнэр байлсаа.
Буряад-Монгол Уласые түлөөлhэн большевис партиин ударидагшад Ардан Маркизов, Яков Похосоев, уран зохёолшо Хоца Намсараев, уран зурааша Цыренжап Сампилов, «Буряад-Монголой үнэн» сониной эрхилэгшэ Базар Ванчиков, режиссер Мария Шамбуева, артистнууд Чойжинима Генинов, Николай Халбаев, Александр Бардамов, Мария Балсаева, Ханда Намсараева, мүн КВЖД дээрэ болоhон зэбсэгтэ тулалдаануудта баатаршалга харуулhан Илья Балдынов, Василий Панин гэгшэдтэ гүрэн түрын үндэр шагнал орденууд барюулагдаа бэлэй.
Үхибүүд музейдэ
Түүхэтэ энэ үйлэ хэрэгэй hүүлээр жэл хахад саг үнгэрөөд байхада, 1937 оной намар М.Н.Ербанов хардалгада орожо, тушаагдаад, 1938 оной февраль hарада саазалуулагдаа бэлэй. Оройдоо 49 наhа эдлэхэ хуби заяатай байhан «Зүүн зүгэй бүргэдтэй» хамта арадаймнай олон мянган эрхим бэрхэ хүбүуд, басагад хамалганай тээрмэдэ хосороо hэн.
1989 ондо, М.Н.Ербановай түрэhөөр 100 жэлэй ойдо дашарамдуулан, тоонто нютаг Бахтайдань тэрэнэй гэр-музей нээгдээ. 2019 оной хабар энэ гэр-музейн зарим экспонадууд Улаан-Үдэ хотын музейдэ дэлгээгдээ hэн. Ербановай үмдэжэ байhан буряад үбэлэй дэгэл, иишэг гутал ехэ гамтайгаар хадалагдажа байдаг. Тэрэнэй эльгээhэн телеграмма болон бэшэгүүдэй буулгабаринууд, Савранна Яковлевна нүхэртэеэ, нютагайхидтаяа буулгуулhан гэрэл зурагууд энэ үзэмжэдэ табигдаhан юм.
Бахтай hууринай түбтэ Ербановай нэрэмжэтэ талмай оршодог. Мүн hууринай сэсэрлигтэ М.Н.Ербановта хүшөө бодхоогдонхой. Улаан-Үдэ хотын түбэй гудамжануудай нэгэн, Буряад Уласай хүдөө ажахын колледж гээд Ербановай нэрэ зүүдэг юм.
М.Н. Ербанов
М.Н. Ербанов
1922 оной январиин 9-дэ РСФСР-эй бүридэлдэ Буряад-Монголой автономито можо байгуулха тухай тогтоол РСФСР-эй ВЦИК абаhан түүхэтэй. РСФСР-эй бүридэлдэхи буряад-монголнуудай можодо Сэлэнгын, Түнхэнэй, Алайрай, Боохоной, Эхирэд-Булагадай аймагууд ороо бэлэй. Эрхүү хотодо болоhон эмхидхэлэй ехэ зүблөөндэ Михей Ербанов, Василий Трубачеев болон бусад мэдээжэ буряад хубисхалшад хабаадажа, М.Ербанов гүйсэдхэхы засаг — Бурисполкомые хүтэлхэ болоhон юм.
1923 ондо буряад-монгол хоёр можо нэгэдүүлэгдэжэ, Буряад-Монголой Автономито Совет Социалис Республика байгуулагдаhан юм. БМАССР-эй правительство — тэрэ үедэ Арадай Комиссарнуудай Совет (СНК) Михей Николаевич Ербанов (1889-1937) толгойлоо бэлэй.
БМАССР 1925 ондо
Михей Ербанов Алайрай аймагай Бахтай нютагта түрөө hэн. Сүхэ гэжэ буряад нэрэтэй эсэгэнь хэрээhэ зүүхэдээ, Николай болоhон. Хурса hүбэлгэн ухаатай хүбүүе нютагайнь зон «Түргэн Хара» гэжэ нэрлэдэг байгаа. Балаганай училищи, удаань Томскдо топографай мэргэжэлтэ hуралсал гараад, 1913 ондо Барнаулда хүдэлжэ эхилнэ. Эндэ социал-демокрадуудай бүлэгтэ орожо, хубисхалай тэмсэлдэ абтана.
Эрхэтэнэй дайнай үедэ Колчагай тала баригшадтай тэмсэжэ, РКП(б)-гэй Эрхүүгэй губкомой даабари дүүргэдэг байгаа. Сагаантанай ара талада добтолгын хүсэнүүдые элсүүлгын нюуса ажал ябуулдаг hэн. Намтарайнь энэ хуудаhан тухай нютагайнь хүбүүн, түүхын эрдэмэй доктор, профессор, уран зохёолшо Иосиф Тугутов «Бахтайн повесть» гэжэ ном найруулhан юм.
Энэ туужын гол үйлэдэгшэ нюур Могзо Зангеев 1917 оной хабар Баруун фронтhоо бусажа ерэнэ. Инаг хайрата Шубуухай басаганайнгаа наhа бараhан тухай мэдээд, уйдана. Бахтайда байжа шадахагүй хадаа Эрхүү хото ошобо. Түргэн Хара — Ербанов баhал энэ хотодо гэжэ мэдээд, бэдэржэ олоно. Тэрэнэй ашаар губерниин потребкооперациин холбооной алаабхида ашаа зөөгшэнөөр ажалладаг болобо.
Кремльдэ
М.Ербанов тэрээндэ гүрэн дотор боложо байhан үйлэ хэрэгүүдэй удха шанар тухай тэсэбэритэй hуужа хөөрэдэг байгаа. Энэ баримтата туужаhаа хэhэг уншаябди: «...Михей Ербановай түрэл hууринда Ангара, Саяанай хормой, Зүлхэ мүрэнэй эхин шадарай буряад hууринуудай коммунистнуудай нюуса суглаа зарлаха гэhэн даабари абтаба.
...Нюуса байдалда ороhон губком иимэ хараа бодолтой hэн: суглаанда хабаадагшад Михейн эсэгэ Сүхэ Ербановта айлшаар ерэhэн түрэлхидынь гээшэбди гэхэ байгаа. Тиигэжэ Ехэ Бахтайда найр наадан эмхидхэгдэхэ ушартай болобо. Холын айлшадай буужа ерэхэдэ, үбгэн Сүхэ ойронхи түрэл гаралаа суглуулха зэргэтэй hэн. Иигэжэ найрлаха үедөө зэбсэгтэ добтолгодо орохо тухай зүбшэн хэлсэхэ гэжэ хараалhан байгаа бшуу.
... Гэбэшье Колчагай тагнуулшад Ехэ Бахтайда hэжэгтэй юумэнэй түхеэрэгдэжэ байhые мэдэжэрхиhэн юм. Тиимэhээ суглаанай болзор хойшолуулагдаба.
М.И, Калининтай
Могзо Эрхүүhээ гаража ошоходоо, үшөө нэгэ даабари дүүргэхэ болобо. Хүршэ Кондой hуурин хүрэжэ, багша Василий Трубачеевые олохо даабари абаба. Хүдэhэн урбуудха гуталайнгаа дүрэнхэй доро Ербановай багшада эльгээhэн бэшэг нюугаад мордобо.
Василий Трубачеев hууринайнгаа большевигүүдэй эгээл хүндэтэй удамаршань байгаа. Удангүй тэндэхи үгытэйшүул Колчагай тала баригшадай урдаhаа тэмсэжэ эхилээ.
Декабрь hарын нэгэ үдэр буhалгаата отряд Ангарай аймагай түб hуурин болохо Нукут тээшэ дабшаба. Энэ отрядай командир Василий Трубачеевэй жолоошоноор Могзо Зангеев ябалсаба.
Тухачевскиин ударидаhан табадахи Улаан Армиин түрилтэ доро баруун зүгhөө тэрьедэhэн Колчагай сэрэгшэдэй үлэгдэлые бута сохихоор зоригжоhон буhалгаашадай отряд урагшаа шармайн дабшаба».
Бахтайда М.Ербановай гэр-музей
И.Е.Тугутов (1911-1994) эрдэмтэн болохоhоо урид сэдхүүлшэнээр хүдэлhэн. ТАСС-ай, «Правда» болон «Учительская газета», «Бурят-Монгольская правда» сонинуудай собкор байгаа. Буряадай хүдөө ажахын институдай доцент И.Е.Тугутов 30 гаран эрдэмэй ажал толилуулhан юм. Гадна «Манай Денисов», «Арадай бэрхэ басаган», «Ангуушан фронтдо», «Жаргалантада», «Анда нүхэд», «Дүрбэн зүгэй hалхин дээр» гэhэн номуудые хэблүүлhэн байна.
М.Ербановай хүтэлбэрилхэ үедэ республика индустриализациин замаар бата алхамуудые хэhэн юм: 100 гаран промышленна предприятинууд, тэрэ тоодо ПВЗ, авиазавод, шэлэй завод, ороной зүүн зүгтэ эгээн томо мяханай комбинат, Зэдын вольфрам-молибденэй комбинат баригдаа.
Эдэ жэлнүүдтэ «соёлой хубисхал» болоо: hургуулинууд, училищинууд болон техникумууд, багшанарай болон хүдөө ажахын дээдэ hургуулинууд олон мянган hурагшадай, оюутадай урда үүдэеэ сэлеэ. Эрдэм-шэнжэлгын эмхи зургаанууд, соёлой зургаанууд хүдэлдэг болоо. Мэргэжэлтэ урлал хүгжөөгдэжэ, театрнууд нээгдээ.
Мүн энэ үедэ хэлэнэй талаар түрын бодолго (государственная языковая политика) бэелүулэгдэжэ эхилээ. ВЦИК-эй баталhан «Буряад-Монголой Автономито Совет Социалис Уласай гүрэнэй байгууламжа тухай Дүримдэ» буряад-монгол болон ород хэлэнүүд адли тэгшэ эрхэтэй гэжэ тунхаглагдаhан байна. Буряад хэлэ эршэмтэй хүгжөөхын тула hуралсалай номууд, толинууд зохёогдоо, үзэг бэшэг мэдэхэгүй зониие hургаха ажал (ликбез) уластамнай хаа-хаанагүй ябуулагдаа.
1920-1930 онуудта элдэб hалбаринуудта буряад хэлэн эдэбхитэй хэрэглэгдэжэ байгаа. Буряад hургуулинуудта хэшээлнүуд гол түлэб буряадаар үнгэрдэг hэн. Улас доторнай хуушан монгол үзэг бэшэг тээшэ шэглүүлэгдэhэн хэлэн амжалтатай хүгжөөгдэжэ, ном бэшэгэй литературна хэлэн зохёогдожо байгаа. Олон шэнжэлэгшэд энэ үеые буряад уран зохёолой задаран hалбарhан үе гэжэ тоолодог юм. Х.Намсараев, Ц.Дон, Д.Дашанимаев, Б.Абидуев, Б.Базарон, Ж.Балданжабон болон бусад уран гуурhатан буряад уран зохёолой эшэ үндэhэ табиhан габьяатай.
М.Н.Ербанов 1924 ондо Москвада болоhон Соведүүдэй хоёрдугаар съездын ажалда хабаадахадаа, СССР-эй ЦИК-эй гэшүүнээр hунгагдаа hэн. Тэрэ сагhаа гүрэнэй засаг түрын гүйсэдхэхы үндэр энэ зургаанай гэшүүнэй тушаалда ото дэбжүүлэгдэжэ байгаа. Михей Ербанов эрхим шударгы хүтэлбэрилхы ажалайнгаа, Эхэ оронойнгоо үмэнэ аша габьяагай түлөө Ленинэй болон Улаан Тугай орденуудаар шагнагдаа. Сталин Ербановые магтан, «Зүүн зүгэй бүргэд» гэжэ нэрлэhэн юм.
М.Ербановай хүшөө
Буряад-Монголой АССР-эй түлөөлэгшэд автономно республиканууд сооhоо эгээн түрүүн 1936 оной февраль hарада Москвагай Кремльдэ гүрын түрын ударидагшадтай уулзаха эрхэдэ хүртэhэн түүхэтэй. 1935 оной декабриин хуушаар Сталин Ербановтай уулзахадаа, хүдөө ажахынгаа түрүү ажалшадые суглуулжа, шэнэ жэлэй январиин 20 болотор Кремльдэ ерэхэ гэжэ хэлсэhэн байгаа. БМАССР-эй хүтэлбэри түргэн мүрөөр 67 ажалай түрүүшүүлые бүридхөөд, тусхай хоёр вагондо hуулгажа, оркестрэй хүгжэм доро Москва үдэшэhэн юм.
1936 оной январиин 27-до түүхэтэ энэ ушар Кремлиин ордон соо болоо бэлэй. Ленинэй орден 10 хүндэ, Ажалай Улаан Тугай орден 15 хүндэ, «Хүндэлэлэй Тэмдэг» орден — 32 хүндэ барюулагдаа hэн. Эдэ зоной дунда 13 хүдөө ажахын түрүүлэгшэнэр, адуунай фермын 12 эрхилэгшэд, 11 адуушад, малшад ба хонишод, 9 hаалишан байгаа. Үндэр шагналда хүртэгшэдэй дунда 16 эхэнэр байлсаа.
Буряад-Монгол Уласые түлөөлhэн большевис партиин ударидагшад Ардан Маркизов, Яков Похосоев, уран зохёолшо Хоца Намсараев, уран зурааша Цыренжап Сампилов, «Буряад-Монголой үнэн» сониной эрхилэгшэ Базар Ванчиков, режиссер Мария Шамбуева, артистнууд Чойжинима Генинов, Николай Халбаев, Александр Бардамов, Мария Балсаева, Ханда Намсараева, мүн КВЖД дээрэ болоhон зэбсэгтэ тулалдаануудта баатаршалга харуулhан Илья Балдынов, Василий Панин гэгшэдтэ гүрэн түрын үндэр шагнал орденууд барюулагдаа бэлэй.
Үхибүүд музейдэ
Түүхэтэ энэ үйлэ хэрэгэй hүүлээр жэл хахад саг үнгэрөөд байхада, 1937 оной намар М.Н.Ербанов хардалгада орожо, тушаагдаад, 1938 оной февраль hарада саазалуулагдаа бэлэй. Оройдоо 49 наhа эдлэхэ хуби заяатай байhан «Зүүн зүгэй бүргэдтэй» хамта арадаймнай олон мянган эрхим бэрхэ хүбүуд, басагад хамалганай тээрмэдэ хосороо hэн.
1989 ондо, М.Н.Ербановай түрэhөөр 100 жэлэй ойдо дашарамдуулан, тоонто нютаг Бахтайдань тэрэнэй гэр-музей нээгдээ. 2019 оной хабар энэ гэр-музейн зарим экспонадууд Улаан-Үдэ хотын музейдэ дэлгээгдээ hэн. Ербановай үмдэжэ байhан буряад үбэлэй дэгэл, иишэг гутал ехэ гамтайгаар хадалагдажа байдаг. Тэрэнэй эльгээhэн телеграмма болон бэшэгүүдэй буулгабаринууд, Савранна Яковлевна нүхэртэеэ, нютагайхидтаяа буулгуулhан гэрэл зурагууд энэ үзэмжэдэ табигдаhан юм.
Бахтай hууринай түбтэ Ербановай нэрэмжэтэ талмай оршодог. Мүн hууринай сэсэрлигтэ М.Н.Ербановта хүшөө бодхоогдонхой. Улаан-Үдэ хотын түбэй гудамжануудай нэгэн, Буряад Уласай хүдөө ажахын колледж гээд Ербановай нэрэ зүүдэг юм.