Буряад-монгол ороной мэдээжэ зон
Буряад сэдхүүлшэд — эрдэмтэд
10 февраля 2022
523
100 жэлэйнгээ алтан ой угтаhан «Буряад үнэндэ» ажаллаhан зохёолшод тоогүй олон гэхээр. Харин эрдэмэй замаар дабшажа, амжалта туйлаhан хурса гуурhатан үсөөншэг, тэдээн тухай хуряангыгаар хөөрэхэмнай.
Даша Дашапылович Лубсанов (1922-1993) Сэлэнгын аймагай Харгана нютагта түрэhэн юм. Эдирхэн хүбүүн Даша Лубсанов «Буряад-Монголой үнэн» газетын редакцида корректорээр хүдэлжэ эхилээ hэн. Хурса hонор ухаатай, хэлэндэ бэрхэ хүбүүн саашадаа литературна хүдэлмэрилэгшөөр, таhагые даагшаар, редакторай орлогшоор, 1947-1950 онуудта сониной редактораар хүдэлhэн байна.
Д.Д.Лубсанов
1957 оной hүүл багта философиин эрдэмэй кандидат Д.Д.Лубсанов Буряад-Монголой соёлой эрдэм-шэнжэлэлгын институдай (БКНИИ) директорээр томилогдоо.
1966 ондо БКНИИ СССР-эй Эрдэмэй академиин Сибириин таhагай Буряадай филиал болгогдоhон юм. Филиалай бүридэлдэ ородог Буряадай ниитын эрдэмэй институдые (БИОН) Д.Д.Лубсанов 18 жэл соо хүтэлбэрилhэн байна.
1975 ондо философиин эрдэмэй докторой диссертаци хамгаална. ВСТИ-гэй философиин кафедрые даагша, профессор Д.Д.Лубсанов СССР-эй Философско бүлгэмэй болон Социологиин эблэлэй Буряадай таhагуудые байгуулhан габьяатай.
«Буряадай АССР-эй эрдэмэй габьяата ажал ябуулагша», «Россиин Федерациин эрдэмэй габьяата ажал ябуулагша» гэhэн хүндэтэ нэрэ зэргэнүүд олгогдоhон, «Хүндэлэлэй Тэмдэг» орденоор, медальнуудаар шагнагдаhан юм.
1975 ондо ВСТИ-дэ философиин кафедра анхан байгуулагдахада, «Буряад үнэнэй» уурхайhаа ургажа гараhан тэрэ үедэ философиин эрдэмэй кандидат Б.Ш.Шатонов кафедрые толгойлоо hэн. Саашадаа философиин эрдэмэй докторой нэрэ зиндаатай болоо. ВСГУТУ-гай 1-дэхи корпусой ханада тэрэнэй дурасхаалай самбар тодхогдожо, нэрэ алдарынь мүнхэрүүлэгдээ hэн.
Цырендаша Бадмаевич Будаев (1923-2012) Сэлэнгын аймагай Цайдам нютагта түрэhэн юм. Буряад-Монголой багшанарай институдай оюутан Цырендаша Будаев 1942 оной февраль hарада дайнда мордоhон юм.
Ябаган сэрэгэй ротын командир ахалагша лейтенант Ц.Б.Будаев Калининска болон Прибалтийска фронтнуудта дайлалдаа, Улаан Одоной, Эсэгэ Ороноо Хамгаалгын дайнай 1 шатын орденуудаар, медальнуудаар шагнагдаа. Гурба дахин шархатаhанай удаа 1944 ондо нютагаа бусаа бэлэй.
1945 ондо багшанарай институт дүүргээд, ВКП(б)-гэй ЦК-гай дэргэдэхи Дээдэ партийна hургуулиин журналистска таhагта hурахаяа эльгээгдэбэ. Тиихэ зуураа Москвагай В.И.Ленинэй нэрэмжэтэ багшанарай институдай ород хэлэ бэшэгэй факультет нэгэн доро дүүргэhэн байна.
Ц.Б.Будаев 1948 онhоо буряад, ород хэлэн дээрэ статья болон очеркнуудые эдэбхитэй хэблүүлнэ, ородhоо буряадта оршуулгын ехэ ажал ябуулна. «Буряад үнэнэй», «Свет над Байкалом» сэтгүүлэй (1956) редакторай орлогшоор хүдэлhэн юм.
1959 онhоо 1991 он болотор Буряадай Ниитын эрдэмэй институдай ( мүнөө ИМБиТ) хэлэ бэшэгэй таhагта таhалгаряагүй хүдэлөө. 1962 ондо Ленинградай университедэй Зүүн зүгэй факультедтэ кандидадай, 1986 ондо докторско диссертаци амжалтатайгаар хамгаалhан юм.
1991 онhоо БГУ-гай Эхин hуралсалай таhагта багшалаа. 1997 ондо БГУ-гай профессор болоhон байна. Монгол хэлэ бэшэгээр 80 томо ажал, тэрэ тоодо 25 монографи, hуралсалай туhаламжа болохо шэглэлтэй хэблэлнүүдые, сэтгүүл болон сонинуудта бүхы дээрээ 2000 гаран эрдэмэй статья хэблүүлhэн юм.
Монгол болон нютаг хэлэнүүдые шэнжэлэлгын hалбарида уласаймнай эгээн нэрэ түрэтэй эрдэмтэдэй нэгэн байhан юм. Буряад Уласай эрдэмэй габьяата ажал ябуулагша Цырендаша Будаев бэрхэ оршуулагшадай бүлэгые хүтэлжэ, Библи буряадшалаа бэлэй. Энэ бүлэгэй бүридэлдэ «Буряад үнэнэй» сурбалжалагшад Бата-Мүнхэ Жигжитов, Далай Хубитуев ажаллаhан байгаа.
Ц.Б.Будаев хүүгэдтэ зорюулагдаhан шүлэгүүдэй хэдэн номой автор юм. Мүн hурагшадай, ехэ зонойшье уншажа, буряад хэлэ шудалхада туhатай номуудые хэблүүлээ hэн: «Адекватные пословицы и поговорки разных народов» (1969), «Бурятский язык: научно-популярный очерк» (1972), «Загадки монгольских народов: научно-популярный очерк» (1980), «Русско-бурятский разговорник» (1990).
Б.Б.Батуев, Ц.Б.Будаев, Ц.Ц.Субанов,Г.Л.Санжиев, Д.Ж.Жугдурова
Гармажаб Лудупович Санжиев (1924-2015) Сэлэнгын аймагай Залан нютагта түрэhэн юм. 1942 онhоо Агууехэ дайнда байлдаа. «Дайшалхы габьяагай түлөө», «Шэн зоригой түлөө» хоёр медаль, Алдар Солын, Эсэгэ Ороноо Хамгаалгын дайнай хоёр орден, «Хүндэлэлэй Тэмдэг», Хани барисаанай орденууд, олон медальнууд гайхамшаг намтарайнь гэршэ болоно. 2000 ондо баатар сэрэгшэ Г.Л.Санжиев Илалтын жагсаалда Улаан Талмай дээгүүр алхалаа hэн.
1945 оной намарhаа 1947 он болотор «Буряад үнэндэ» хүдэлхэ үедөө литсотруднигай, харюусалгата секретариин ажал бэелүүлээ. Багшанарай институдай түүхын таhаг, Эрхүүгэй партийна hургуули дүүргээ.
МГУ-да түүхын эрдэмэй кандидадай, удаань докторой нэрэ зэргэ хамгаалhан байна. Тэрэ эрдэмэй 300 гаран хүдэлмэри хэблүүлэнхэй.
Тэрэнэй шэнжэлhэн гол асуудалнууд гэбэл, Буряад ороной Россиин гүрэнэй бүридэлдэ ороhон түүхэтэ үйлэ хэрэгэй хойшолонгууд, Буряад хизаарай байгаалиин баялигуудые ашаглалгын талаар, үйлэдбэриин хүсэнүүдые хүгжөөлгын шэглэлээр буряад болон ород арадуудай хоорондоо харилсан, хамтаран ажаллаhанай түүхэ.
Элитэ буряад сэхээтэн, лама санаартан, гүрэн түрын ажал ябуулагшад Б.Барадинай, Г.Цыбиковэй, Э-Д.Ринчиногой, А.Доржиевай, М.Ербановай, М.Амагаевай болон бусадай намтарые шэнжэлhэн олон статьянуудые хэблүүлээ.
БГУ-гай Буряад ороной түүхын болон соёлой кафедрын профессор, түүхын эрдэмэй доктор Г.Л.Санжиев хэдэн үе эрдэмтэдые hурган хүмүүжүүлhэн эрдэмэй hургуулиин үндэhэ табиhан юм. СССР-эй Эрдэмүүдэй академиин, тэрэнэй Сибириин таhагай эрдэмэй соведүүдэй гэшүүн, кандидадай болон докторой диссертаци хамгаалгын соведүүдэй гэшүүн байгаа.
Г.Л.Санжиев "Буряад Уласай эрдэмэй габьяата ажал ябуулагша","Ородой Холбооной эрдэмэй габьяата ажал ябуулагша" гэhэн хүндэтэ нэрэ зэргэтэй. Россиин Социальна эрдэмэй академиин бодото гэшүүн-академигээр, Монголой нүүдэл ниигэмын академиин гэшүунээр hунгагданхай.
Буряад ороной «Дурасхаалай дэбтэр» бүридхэн хэблүүлхэдэ хабаадалсаа. 2001 ондо бүлэг эрдэмтэдэй тоодо «Историко-культурный атлас Бурятии» гэжэ ехэ ажал бүтээhэнэй түлөө Буряад Уласай Гүрэнэй шанда хүртэhэн юм.
Сэлэнгын аймагhаа гарбалтай үшөө нэгэ эрдэмтэн, Г.Л.Санжиевай бага наhанай нүхэр Бата Бадмаевич Батуев (1925-2004) «Буряад үнэндэ» хүдэлhэн юм. Эсэгэ ороноо хамгаалгын дайнай үедэ взводой командир младша лейтенант Бата Батуев 3-дахи Украинска фронтын бүридэлдэ Молдави, Румыни, Болгариие сүлөөлөө.
1945 ондо «Буряад-Монголой үнэндэ» ерээд, литературна сотруднигаар ажаллаа. Багшанарай институт дүүргээд, Сэлэнгын аймагай hургуулинуудта багшаар, инспекторээр, арадай гэгээрэлэй таhагые даагшаар хүдэлhэн юм. Москвагай областной багшанарай институдай аспирантурада hуража, кандидадай диссертаци хамгаалаа.
1957-1961 онуудта партиин Буряадай обкомдо лекторээр, эрдэмэй, соёлой ба hургуулиин таhагые даагшаар хүдэлнэ.
1961 онhоо тэрэнэй ажал ВСГАКИ-тай холбоотой. Тэндэ түүхын кафедра бии болгоод, 30 жэлэй туршада ажалыень хүтэлhэн байна. 1972 ондо Ленинградай гүрэнэй университедтэ докторой диссертаци хамгаалhан юм. ВСГАКИ-гай профессор Б.Б.Батуев 150 гаран эрдэмэй хүдэлмэри бэшэhэн. Тэрэнэй hурган хүмүүжүүлhэн 14 аспирант кандидай нэрэ зэргэ хамгаалаа, харин гурбаниинь — А.Шаповалов, Л.Курас, Б.Базаров түүхын эрдэмэй доктор болонхой.
«Буряадай АССР-эй эрдэмэй габьяата ажал ябуулагша», удаань Россиин иимэ хүндэтэ нэрэ зэргэ Б.Б.Батуевта олгогдоо бэлэй.
Эсэгэ Ороноо Хамгаалгын дайнай 2 шатын, Хани барисаанай орденуудаар, 12 медаляар шагнагдаhан байха юм.
Эрдэмтэн буряад угсаатанай 17-18 зуун жэлнүүдэй түүхээр, сэлэнгын буряадуудай уг гарбалай түүхээр, энхэ мүнхэ Буряад ороной Зүблэлтэ үеын орёо түүхээр олон номуудые, статьянуудые хэблүүлээ. «Буряад үнэндэ» агитаци болон пропагандын таhагта хүдэлхэ үедөө хүндэтэ Бата Бадмаевич Батуевhаа нэгэтэ бэшэ интервью абаhан, эрдэмэй ажал тухайнь хөөрэhэн статья толилуулhан байнаб.
Дамнин Данжаевич Ошоров (1926-2007) Түнхэнэй аймагай Тутхул нютагта түрэhэн намтартай. Буряадай багшанарай институт дүүргэhэнэй hүүлээр Хяагтын аймагта багшалаа.
1960-1962 онуудта «Буряад үнэн» сониной соёлой, hургуулиин болон эрдэмэй таhагта литсотруднигаар хүдэлөө. 1962 ондо БурАССР-эй Гэгээрэлэй яаманай буряад хэлэнэй талаар ахалагша инспекторэй тушаалда дэбжүүлэгдэбэ.
1975 ондо Улаан-Үдэдэ түрүүшынхиеэ РСФСР-эй Эрдэм hуралсалай яаманай зууршалгаар Москвагай Багшанарай мэргэжэл дээшэлүүлхэ эрдэм-шэнжэлгын институдай Буряад таhаг нээгдээ бэлэй. Д.Д.Ошоров эндэ урид ахалагша эрдэмэй хүдэлмэрилэгшөөр, удаань 1986 ондо директорээр томилогдоhон байна. Эндэ хүдэлхэ үедөө 100 гаран эрдэмэй-методическа хүдэлмэри, арбаад монографи, 6 учебник, hуралсалай 40 туhаламжа ном, мүн хүүгэдэй уншаха дүрбэн ном зохёожо хэблүүлээ hэн.
«БурАССР-эй hургуулиин габьяата багша» (1967), «Россиин Федерациин габьяата багша» (1995), «РСФСР-эй гэгээрэлэй отличник», «СССР-эй hуралсалай отличник» гэhэн хүндэтэ нэрэ зэргэтэй.
1996 ондо Д.Д.Ошоров педагогикын эрдэмэй докторой нэрэ зэргые Монголой гүрэнэй университедтэ амжалтатай хамгаалhан юм.
Дамнин Ошоровой бэшэhэн ехэ hонирхолтой богонихон найруулганууд эхин класста уншаха ном соо оруулагданхай.
Лубсан Доржиевич Шагдаров 1930 ондо Агын тойрогой Шандали нютагта түрэhэн юм. Буряадай багшанарай дээдэ hургуулиин түүхын-хэлэ бэшэгэй факультет шалгарhанай тэмдэгтэйгээр дүүргээ. Лубсан Шагдаров Ленинградай университедэй Зүүн зүгэй факультедтэ хэлэ бэшэгэй кандидадай диссертаци хамгаалхадаа, 26 наhатай байгаа.
Л.Д.Шагдаров
1956-1958 онуудта Л.Д.Шагдаров «Буряад-Монголой үнэндэ» оршуулагшаар хүдэлhэн юм.
Буряадай эрдэмэй гуламта — БКНИИ-дэ, мүнөө ИМБиТ, таби гаран жэл соо хүдэлөө. Хэдэн ехэ толи зохёон гаргуулаа. Л.Д.Шагдаров Н.А.Очиров хоёрой «Ород-буряад толи», К.М.Черемисов Л.Д.Шагдаров хоёрой «Буряад-ород толи» хэблэгдэhэн байгаа.
Хэлэ бэшэгэй эрдэмэй доктор, профессор, Россиин Эрдэмэй академиин Сибириин таhагай ИМБиТ-эй түрүү эрдэмтэ хүдэлмэрилэгшэ Лубсан Доржиевич Шагдаровай бүтээhэн ехэ ажал гүрэн түрын зүгhөө үндэрөөр сэгнэгдээ. «Буряад Уласай эрдэмэй габьяата ажал ябуулагша» гэhэн хүндэтэй нэрэ зэргэтэй эрдэмтэн Гүрэнэй шангай лауреат болоhон байна.
Шираб-Нимбу Ринчинович Цыденжапов 1943 ондо Яруунын аймагай Нарhата нютагта түрэhэн юм. Бүри багаhаа уран зохёолдо дуратай, шүлэг бэшэдэг хүбүүн «Буряад үнэндэ» подчитчигаар, корректорээр ажаллажа, газетын хэрэгтэй дүтөөр танилсаа hэн.
Буряадай багшанарай институт дүүргээд, 1967 ондо СССР-эй Эрдэмэй академиин Сибириин таhагай Буряадай филиалай аспирантурада hураба. Хэлэ бэшэгэй эрдэмэй кандидадай, докторой нэрэ зэргэ амжалтатай хамгаалhан байна.
ШН.Р.Цыденжапов
1980 онhоо Россиин Федерациин Һуралсалай үндэhэтэнэй асуудалнуудые шэнжэлдэг институдай Буряадай филиалай эрдэмтэ хүдэлмэрилэгшөөр ажаллаhан юм. Саашадаа Буряадай багшанарай институдта, Буряадай Эрдэмэй түбэй ИМБиТ-дэ хүдэлөө hэн.
Профессор Ш-Н.Р.Цыденжапов hуралсалай программануудые зохёодог, учебнигүүдые бэшэдэг, монгол хэлэ шудалалгын шухала асуудалнуудые шэнжэлдэг эрдэмтэн. Чингис хаанай намтар шэнжэлhэн түүхэтэ очеркнуудай хоёр ном буряад болон ород хэлэн дээрэ Улаан-Үдэдэ хэблүүлhэн юм.
СССР-эй Уран зохёолшодой холбооной гэшүүн Ш-Н.Р.Цыденжапов поэт, прозаик байхаhаа гадна драматургиин hалбаряар хэдэн зохёол бэшэнхэй. «Сагаан Сэсэн», «Инаг дуранай харгы» болон бусад зүжэгүүдынь Буряадай, Яхадай, Монголой театрнуудай тайзан дээрэ табигдаhан юм.
Ардан Лопсонович Ангархаев 1946 ондо Түнхэнэй аймагай Таблангут нютагта түрэhэн юм. Буряадай багшанарай институдай физико-математическа факультет дүүргээд, Түнхэнэй аймагта багшалаа, «Саяан» сониндо, Буряадай номой хэблэлдэ хүдэлөө.
Нютагаа бусаад, уран зохёол бүтээхэ ажалаа эршэдүүлнэ. Прозоор бэшэhэн номууд, поэзиин суглуулбари нара харана, драматургическа зохёолнуудынь Бурдрамай тайзан дээрэ табигдана.
А.Л.Ангархаев
1990 ондо СССР-эй арадай депутадаар hунгагдаа hэн. 1991-1996 онуудта Түнхэнэй Үндэhэтэнэй хүреэлэнэй директорээр, директорэй орлогшоор, хүреэлэнэй эрдэмэй-техническэ соведэй түрүүлэгшээр хүдэлhэн байна. А.Л.Ангархаев Түнхэнэй аймагай хүндэтэ эрхэтэн юм.
1996-2010 онуудта тэрэ «Буряад үнэн» Хэблэлэй байшан" гэhэн гүрэнэй нэгэдэмэл предприятиин генеральна директор-ахамад редактораар хүдэлнэ. СССР-эй ба Россиин Федерациин Уран зохёолшодой холбооной гэшүүн, СССР-эй Журналистнуудай холбооной гэшүүн. Буряад Уласай арадай уран зохёолшо (1994).
«Буряад үнэндэ» хүдэлхэ үедөө хэлэ бэшэгэй эрдэмэй кандидат, түүхын эрдэмэй доктор болоо. Буряадай Гүрэнэй университедэй доцент, эрдэмэй ба искусствын Петровско академиин гэшүүн-корреспондент.
«Истоки» (1999) гэhэн эрдэмэй статьянуудай суглуулбари, «Этимологические исследования древнемонгольских онимов» (2003), «Историко-культурные связи монгольских народов в языковых и мифоэпических традициях Центральной Азии» (2005), «Буряты в общемонгольской истории» (2014), «Бурятский улус: этносоциальные и историко-культурные очерки» (2014), мүн Агван Доржиевай намтар, бүтээhэн үйлэ хэрэгүүдэйнь түүхэтэ удха шанар тухай шэнжэлэл хэблүүлhэн байна.
Россиин Федерациин соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ, Буряад Республикын Гүрэнэй шангай лауреат А.Л.Ангархаев Хани барисаанай орденоор, Агван Доржиевай медаляар шагнагданхай.
Эрдэм Данзанович Дагбаев (1961-2018) Буряадай багшанарай институт дүүргээд, ород хэлэ ба литература заагаа. Россиин Хүтэлбэрилгын академиин аспирантура дүүргээ. Хориин аймагай «Шэнэ Үдэ» газетын редакторай орлогшоор, «Правда Бурятии» газетын редакторай орлогшоор, республикын Министрнүүдэй Соведэй таhагые даагшаар, «Бурятия» сониной ахамад редактораар хүдэлhэн байна.
Э.Д.Дагбаев
1997 ондо Буряадай Гүрэнэй университедэй политологиин ба социологиин кафедрые даагшаар хүдэлжэ эхилээ. Социологиин эрдэмэй доктор, профессор (2007). Эрдэмэй 150 хүдэлмэриин, тэрэ тоодо 8 монографиин, 8 hуралсалай туhаламжын автор юм.
Политическэ эрдэмэй Буряад hургуулиин эхи үндэhэ табигша. Тэрэнэй хүмүүжүүлhэн 17 шабинар эрдэмэй кандидат болонхой. «Буряад Республикын эрдэмэй габьяата ажал ябуулагша» (2006) гэhэн нэрэ зэргэдэ хүртэhэн байна. 2012 ондо «Россиин Федерациин дээдэ мэргэжэлтэ hуралсалай хүндэтэ ажалшан» гэhэн нэрэ зэргэ олгогдоо.
2011 ондо «Буряад үнэн» Хэблэлэй байшанай генеральна директорээр-ахамад редактораар томилогдоо hэн. ВАРК-ын вице-президентээр hунгагдаhан байна.
Этнополитическэ, этносоциальна асуудалнуудые шэнжэлhэн эрдэмтэн.
Түүхын эрдэмэй доктор Дагба Бальжанович Шагдуров мүн «Буряад үнэндэ» хүдэлhэн эрдэмтэдэй нэгэн болоно. Захааминhаа гараhан эгээн түрүүшын эрдэмтэн. Буряад Республикада номуудые хэблэлгын асуудалда хандажа, совет үеын арадай ажахын хуби болохо номой хэблэл яагаад экономическа талаар олзо оршотойгоор хүгжэхэ аргатайб гэhэн шэнжэлэл хэhэн юм.
Философиин эрдэмэй кандидат Ц.О.Очиров, түүхын эрдэмэй кандидадууд Б.Ц.Дондуков, Б.С.Санжиев, юридическэ эрдэмэй кандидат С.Ш.Бадмаев, хэлэ бэшэгэй эрдэмэй кандидат Т.В.Самбялова гэгшэд «Буряад үнэнэй» гуламтаhаа элшэ хүсэ абажа, эрдэмэй «харгын далан бариhан» сэдхүүлшэд гээшэл даа.
Д.Д.Лубсанов
1957 оной hүүл багта философиин эрдэмэй кандидат Д.Д.Лубсанов Буряад-Монголой соёлой эрдэм-шэнжэлэлгын институдай (БКНИИ) директорээр томилогдоо.
1966 ондо БКНИИ СССР-эй Эрдэмэй академиин Сибириин таhагай Буряадай филиал болгогдоhон юм. Филиалай бүридэлдэ ородог Буряадай ниитын эрдэмэй институдые (БИОН) Д.Д.Лубсанов 18 жэл соо хүтэлбэрилhэн байна.
1975 ондо философиин эрдэмэй докторой диссертаци хамгаална. ВСТИ-гэй философиин кафедрые даагша, профессор Д.Д.Лубсанов СССР-эй Философско бүлгэмэй болон Социологиин эблэлэй Буряадай таhагуудые байгуулhан габьяатай.
«Буряадай АССР-эй эрдэмэй габьяата ажал ябуулагша», «Россиин Федерациин эрдэмэй габьяата ажал ябуулагша» гэhэн хүндэтэ нэрэ зэргэнүүд олгогдоhон, «Хүндэлэлэй Тэмдэг» орденоор, медальнуудаар шагнагдаhан юм.
1975 ондо ВСТИ-дэ философиин кафедра анхан байгуулагдахада, «Буряад үнэнэй» уурхайhаа ургажа гараhан тэрэ үедэ философиин эрдэмэй кандидат Б.Ш.Шатонов кафедрые толгойлоо hэн. Саашадаа философиин эрдэмэй докторой нэрэ зиндаатай болоо. ВСГУТУ-гай 1-дэхи корпусой ханада тэрэнэй дурасхаалай самбар тодхогдожо, нэрэ алдарынь мүнхэрүүлэгдээ hэн.
Цырендаша Бадмаевич Будаев (1923-2012) Сэлэнгын аймагай Цайдам нютагта түрэhэн юм. Буряад-Монголой багшанарай институдай оюутан Цырендаша Будаев 1942 оной февраль hарада дайнда мордоhон юм.
Ябаган сэрэгэй ротын командир ахалагша лейтенант Ц.Б.Будаев Калининска болон Прибалтийска фронтнуудта дайлалдаа, Улаан Одоной, Эсэгэ Ороноо Хамгаалгын дайнай 1 шатын орденуудаар, медальнуудаар шагнагдаа. Гурба дахин шархатаhанай удаа 1944 ондо нютагаа бусаа бэлэй.
1945 ондо багшанарай институт дүүргээд, ВКП(б)-гэй ЦК-гай дэргэдэхи Дээдэ партийна hургуулиин журналистска таhагта hурахаяа эльгээгдэбэ. Тиихэ зуураа Москвагай В.И.Ленинэй нэрэмжэтэ багшанарай институдай ород хэлэ бэшэгэй факультет нэгэн доро дүүргэhэн байна.
Ц.Б.Будаев 1948 онhоо буряад, ород хэлэн дээрэ статья болон очеркнуудые эдэбхитэй хэблүүлнэ, ородhоо буряадта оршуулгын ехэ ажал ябуулна. «Буряад үнэнэй», «Свет над Байкалом» сэтгүүлэй (1956) редакторай орлогшоор хүдэлhэн юм.
1959 онhоо 1991 он болотор Буряадай Ниитын эрдэмэй институдай ( мүнөө ИМБиТ) хэлэ бэшэгэй таhагта таhалгаряагүй хүдэлөө. 1962 ондо Ленинградай университедэй Зүүн зүгэй факультедтэ кандидадай, 1986 ондо докторско диссертаци амжалтатайгаар хамгаалhан юм.
1991 онhоо БГУ-гай Эхин hуралсалай таhагта багшалаа. 1997 ондо БГУ-гай профессор болоhон байна. Монгол хэлэ бэшэгээр 80 томо ажал, тэрэ тоодо 25 монографи, hуралсалай туhаламжа болохо шэглэлтэй хэблэлнүүдые, сэтгүүл болон сонинуудта бүхы дээрээ 2000 гаран эрдэмэй статья хэблүүлhэн юм.
Монгол болон нютаг хэлэнүүдые шэнжэлэлгын hалбарида уласаймнай эгээн нэрэ түрэтэй эрдэмтэдэй нэгэн байhан юм. Буряад Уласай эрдэмэй габьяата ажал ябуулагша Цырендаша Будаев бэрхэ оршуулагшадай бүлэгые хүтэлжэ, Библи буряадшалаа бэлэй. Энэ бүлэгэй бүридэлдэ «Буряад үнэнэй» сурбалжалагшад Бата-Мүнхэ Жигжитов, Далай Хубитуев ажаллаhан байгаа.
Ц.Б.Будаев хүүгэдтэ зорюулагдаhан шүлэгүүдэй хэдэн номой автор юм. Мүн hурагшадай, ехэ зонойшье уншажа, буряад хэлэ шудалхада туhатай номуудые хэблүүлээ hэн: «Адекватные пословицы и поговорки разных народов» (1969), «Бурятский язык: научно-популярный очерк» (1972), «Загадки монгольских народов: научно-популярный очерк» (1980), «Русско-бурятский разговорник» (1990).
Б.Б.Батуев, Ц.Б.Будаев, Ц.Ц.Субанов,Г.Л.Санжиев, Д.Ж.Жугдурова
Гармажаб Лудупович Санжиев (1924-2015) Сэлэнгын аймагай Залан нютагта түрэhэн юм. 1942 онhоо Агууехэ дайнда байлдаа. «Дайшалхы габьяагай түлөө», «Шэн зоригой түлөө» хоёр медаль, Алдар Солын, Эсэгэ Ороноо Хамгаалгын дайнай хоёр орден, «Хүндэлэлэй Тэмдэг», Хани барисаанай орденууд, олон медальнууд гайхамшаг намтарайнь гэршэ болоно. 2000 ондо баатар сэрэгшэ Г.Л.Санжиев Илалтын жагсаалда Улаан Талмай дээгүүр алхалаа hэн.
1945 оной намарhаа 1947 он болотор «Буряад үнэндэ» хүдэлхэ үедөө литсотруднигай, харюусалгата секретариин ажал бэелүүлээ. Багшанарай институдай түүхын таhаг, Эрхүүгэй партийна hургуули дүүргээ.
МГУ-да түүхын эрдэмэй кандидадай, удаань докторой нэрэ зэргэ хамгаалhан байна. Тэрэ эрдэмэй 300 гаран хүдэлмэри хэблүүлэнхэй.
Тэрэнэй шэнжэлhэн гол асуудалнууд гэбэл, Буряад ороной Россиин гүрэнэй бүридэлдэ ороhон түүхэтэ үйлэ хэрэгэй хойшолонгууд, Буряад хизаарай байгаалиин баялигуудые ашаглалгын талаар, үйлэдбэриин хүсэнүүдые хүгжөөлгын шэглэлээр буряад болон ород арадуудай хоорондоо харилсан, хамтаран ажаллаhанай түүхэ.
Элитэ буряад сэхээтэн, лама санаартан, гүрэн түрын ажал ябуулагшад Б.Барадинай, Г.Цыбиковэй, Э-Д.Ринчиногой, А.Доржиевай, М.Ербановай, М.Амагаевай болон бусадай намтарые шэнжэлhэн олон статьянуудые хэблүүлээ.
БГУ-гай Буряад ороной түүхын болон соёлой кафедрын профессор, түүхын эрдэмэй доктор Г.Л.Санжиев хэдэн үе эрдэмтэдые hурган хүмүүжүүлhэн эрдэмэй hургуулиин үндэhэ табиhан юм. СССР-эй Эрдэмүүдэй академиин, тэрэнэй Сибириин таhагай эрдэмэй соведүүдэй гэшүүн, кандидадай болон докторой диссертаци хамгаалгын соведүүдэй гэшүүн байгаа.
Г.Л.Санжиев "Буряад Уласай эрдэмэй габьяата ажал ябуулагша","Ородой Холбооной эрдэмэй габьяата ажал ябуулагша" гэhэн хүндэтэ нэрэ зэргэтэй. Россиин Социальна эрдэмэй академиин бодото гэшүүн-академигээр, Монголой нүүдэл ниигэмын академиин гэшүунээр hунгагданхай.
Буряад ороной «Дурасхаалай дэбтэр» бүридхэн хэблүүлхэдэ хабаадалсаа. 2001 ондо бүлэг эрдэмтэдэй тоодо «Историко-культурный атлас Бурятии» гэжэ ехэ ажал бүтээhэнэй түлөө Буряад Уласай Гүрэнэй шанда хүртэhэн юм.
Сэлэнгын аймагhаа гарбалтай үшөө нэгэ эрдэмтэн, Г.Л.Санжиевай бага наhанай нүхэр Бата Бадмаевич Батуев (1925-2004) «Буряад үнэндэ» хүдэлhэн юм. Эсэгэ ороноо хамгаалгын дайнай үедэ взводой командир младша лейтенант Бата Батуев 3-дахи Украинска фронтын бүридэлдэ Молдави, Румыни, Болгариие сүлөөлөө.
1945 ондо «Буряад-Монголой үнэндэ» ерээд, литературна сотруднигаар ажаллаа. Багшанарай институт дүүргээд, Сэлэнгын аймагай hургуулинуудта багшаар, инспекторээр, арадай гэгээрэлэй таhагые даагшаар хүдэлhэн юм. Москвагай областной багшанарай институдай аспирантурада hуража, кандидадай диссертаци хамгаалаа.
1957-1961 онуудта партиин Буряадай обкомдо лекторээр, эрдэмэй, соёлой ба hургуулиин таhагые даагшаар хүдэлнэ.
1961 онhоо тэрэнэй ажал ВСГАКИ-тай холбоотой. Тэндэ түүхын кафедра бии болгоод, 30 жэлэй туршада ажалыень хүтэлhэн байна. 1972 ондо Ленинградай гүрэнэй университедтэ докторой диссертаци хамгаалhан юм. ВСГАКИ-гай профессор Б.Б.Батуев 150 гаран эрдэмэй хүдэлмэри бэшэhэн. Тэрэнэй hурган хүмүүжүүлhэн 14 аспирант кандидай нэрэ зэргэ хамгаалаа, харин гурбаниинь — А.Шаповалов, Л.Курас, Б.Базаров түүхын эрдэмэй доктор болонхой.
«Буряадай АССР-эй эрдэмэй габьяата ажал ябуулагша», удаань Россиин иимэ хүндэтэ нэрэ зэргэ Б.Б.Батуевта олгогдоо бэлэй.
Эсэгэ Ороноо Хамгаалгын дайнай 2 шатын, Хани барисаанай орденуудаар, 12 медаляар шагнагдаhан байха юм.
Эрдэмтэн буряад угсаатанай 17-18 зуун жэлнүүдэй түүхээр, сэлэнгын буряадуудай уг гарбалай түүхээр, энхэ мүнхэ Буряад ороной Зүблэлтэ үеын орёо түүхээр олон номуудые, статьянуудые хэблүүлээ. «Буряад үнэндэ» агитаци болон пропагандын таhагта хүдэлхэ үедөө хүндэтэ Бата Бадмаевич Батуевhаа нэгэтэ бэшэ интервью абаhан, эрдэмэй ажал тухайнь хөөрэhэн статья толилуулhан байнаб.
Дамнин Данжаевич Ошоров (1926-2007) Түнхэнэй аймагай Тутхул нютагта түрэhэн намтартай. Буряадай багшанарай институт дүүргэhэнэй hүүлээр Хяагтын аймагта багшалаа.
1960-1962 онуудта «Буряад үнэн» сониной соёлой, hургуулиин болон эрдэмэй таhагта литсотруднигаар хүдэлөө. 1962 ондо БурАССР-эй Гэгээрэлэй яаманай буряад хэлэнэй талаар ахалагша инспекторэй тушаалда дэбжүүлэгдэбэ.
1975 ондо Улаан-Үдэдэ түрүүшынхиеэ РСФСР-эй Эрдэм hуралсалай яаманай зууршалгаар Москвагай Багшанарай мэргэжэл дээшэлүүлхэ эрдэм-шэнжэлгын институдай Буряад таhаг нээгдээ бэлэй. Д.Д.Ошоров эндэ урид ахалагша эрдэмэй хүдэлмэрилэгшөөр, удаань 1986 ондо директорээр томилогдоhон байна. Эндэ хүдэлхэ үедөө 100 гаран эрдэмэй-методическа хүдэлмэри, арбаад монографи, 6 учебник, hуралсалай 40 туhаламжа ном, мүн хүүгэдэй уншаха дүрбэн ном зохёожо хэблүүлээ hэн.
«БурАССР-эй hургуулиин габьяата багша» (1967), «Россиин Федерациин габьяата багша» (1995), «РСФСР-эй гэгээрэлэй отличник», «СССР-эй hуралсалай отличник» гэhэн хүндэтэ нэрэ зэргэтэй.
1996 ондо Д.Д.Ошоров педагогикын эрдэмэй докторой нэрэ зэргые Монголой гүрэнэй университедтэ амжалтатай хамгаалhан юм.
Дамнин Ошоровой бэшэhэн ехэ hонирхолтой богонихон найруулганууд эхин класста уншаха ном соо оруулагданхай.
Лубсан Доржиевич Шагдаров 1930 ондо Агын тойрогой Шандали нютагта түрэhэн юм. Буряадай багшанарай дээдэ hургуулиин түүхын-хэлэ бэшэгэй факультет шалгарhанай тэмдэгтэйгээр дүүргээ. Лубсан Шагдаров Ленинградай университедэй Зүүн зүгэй факультедтэ хэлэ бэшэгэй кандидадай диссертаци хамгаалхадаа, 26 наhатай байгаа.
Л.Д.Шагдаров
1956-1958 онуудта Л.Д.Шагдаров «Буряад-Монголой үнэндэ» оршуулагшаар хүдэлhэн юм.
Буряадай эрдэмэй гуламта — БКНИИ-дэ, мүнөө ИМБиТ, таби гаран жэл соо хүдэлөө. Хэдэн ехэ толи зохёон гаргуулаа. Л.Д.Шагдаров Н.А.Очиров хоёрой «Ород-буряад толи», К.М.Черемисов Л.Д.Шагдаров хоёрой «Буряад-ород толи» хэблэгдэhэн байгаа.
Хэлэ бэшэгэй эрдэмэй доктор, профессор, Россиин Эрдэмэй академиин Сибириин таhагай ИМБиТ-эй түрүү эрдэмтэ хүдэлмэрилэгшэ Лубсан Доржиевич Шагдаровай бүтээhэн ехэ ажал гүрэн түрын зүгhөө үндэрөөр сэгнэгдээ. «Буряад Уласай эрдэмэй габьяата ажал ябуулагша» гэhэн хүндэтэй нэрэ зэргэтэй эрдэмтэн Гүрэнэй шангай лауреат болоhон байна.
Шираб-Нимбу Ринчинович Цыденжапов 1943 ондо Яруунын аймагай Нарhата нютагта түрэhэн юм. Бүри багаhаа уран зохёолдо дуратай, шүлэг бэшэдэг хүбүүн «Буряад үнэндэ» подчитчигаар, корректорээр ажаллажа, газетын хэрэгтэй дүтөөр танилсаа hэн.
Буряадай багшанарай институт дүүргээд, 1967 ондо СССР-эй Эрдэмэй академиин Сибириин таhагай Буряадай филиалай аспирантурада hураба. Хэлэ бэшэгэй эрдэмэй кандидадай, докторой нэрэ зэргэ амжалтатай хамгаалhан байна.
ШН.Р.Цыденжапов
1980 онhоо Россиин Федерациин Һуралсалай үндэhэтэнэй асуудалнуудые шэнжэлдэг институдай Буряадай филиалай эрдэмтэ хүдэлмэрилэгшөөр ажаллаhан юм. Саашадаа Буряадай багшанарай институдта, Буряадай Эрдэмэй түбэй ИМБиТ-дэ хүдэлөө hэн.
Профессор Ш-Н.Р.Цыденжапов hуралсалай программануудые зохёодог, учебнигүүдые бэшэдэг, монгол хэлэ шудалалгын шухала асуудалнуудые шэнжэлдэг эрдэмтэн. Чингис хаанай намтар шэнжэлhэн түүхэтэ очеркнуудай хоёр ном буряад болон ород хэлэн дээрэ Улаан-Үдэдэ хэблүүлhэн юм.
СССР-эй Уран зохёолшодой холбооной гэшүүн Ш-Н.Р.Цыденжапов поэт, прозаик байхаhаа гадна драматургиин hалбаряар хэдэн зохёол бэшэнхэй. «Сагаан Сэсэн», «Инаг дуранай харгы» болон бусад зүжэгүүдынь Буряадай, Яхадай, Монголой театрнуудай тайзан дээрэ табигдаhан юм.
Ардан Лопсонович Ангархаев 1946 ондо Түнхэнэй аймагай Таблангут нютагта түрэhэн юм. Буряадай багшанарай институдай физико-математическа факультет дүүргээд, Түнхэнэй аймагта багшалаа, «Саяан» сониндо, Буряадай номой хэблэлдэ хүдэлөө.
Нютагаа бусаад, уран зохёол бүтээхэ ажалаа эршэдүүлнэ. Прозоор бэшэhэн номууд, поэзиин суглуулбари нара харана, драматургическа зохёолнуудынь Бурдрамай тайзан дээрэ табигдана.
А.Л.Ангархаев
1990 ондо СССР-эй арадай депутадаар hунгагдаа hэн. 1991-1996 онуудта Түнхэнэй Үндэhэтэнэй хүреэлэнэй директорээр, директорэй орлогшоор, хүреэлэнэй эрдэмэй-техническэ соведэй түрүүлэгшээр хүдэлhэн байна. А.Л.Ангархаев Түнхэнэй аймагай хүндэтэ эрхэтэн юм.
1996-2010 онуудта тэрэ «Буряад үнэн» Хэблэлэй байшан" гэhэн гүрэнэй нэгэдэмэл предприятиин генеральна директор-ахамад редактораар хүдэлнэ. СССР-эй ба Россиин Федерациин Уран зохёолшодой холбооной гэшүүн, СССР-эй Журналистнуудай холбооной гэшүүн. Буряад Уласай арадай уран зохёолшо (1994).
«Буряад үнэндэ» хүдэлхэ үедөө хэлэ бэшэгэй эрдэмэй кандидат, түүхын эрдэмэй доктор болоо. Буряадай Гүрэнэй университедэй доцент, эрдэмэй ба искусствын Петровско академиин гэшүүн-корреспондент.
«Истоки» (1999) гэhэн эрдэмэй статьянуудай суглуулбари, «Этимологические исследования древнемонгольских онимов» (2003), «Историко-культурные связи монгольских народов в языковых и мифоэпических традициях Центральной Азии» (2005), «Буряты в общемонгольской истории» (2014), «Бурятский улус: этносоциальные и историко-культурные очерки» (2014), мүн Агван Доржиевай намтар, бүтээhэн үйлэ хэрэгүүдэйнь түүхэтэ удха шанар тухай шэнжэлэл хэблүүлhэн байна.
Россиин Федерациин соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ, Буряад Республикын Гүрэнэй шангай лауреат А.Л.Ангархаев Хани барисаанай орденоор, Агван Доржиевай медаляар шагнагданхай.
Эрдэм Данзанович Дагбаев (1961-2018) Буряадай багшанарай институт дүүргээд, ород хэлэ ба литература заагаа. Россиин Хүтэлбэрилгын академиин аспирантура дүүргээ. Хориин аймагай «Шэнэ Үдэ» газетын редакторай орлогшоор, «Правда Бурятии» газетын редакторай орлогшоор, республикын Министрнүүдэй Соведэй таhагые даагшаар, «Бурятия» сониной ахамад редактораар хүдэлhэн байна.
Э.Д.Дагбаев
1997 ондо Буряадай Гүрэнэй университедэй политологиин ба социологиин кафедрые даагшаар хүдэлжэ эхилээ. Социологиин эрдэмэй доктор, профессор (2007). Эрдэмэй 150 хүдэлмэриин, тэрэ тоодо 8 монографиин, 8 hуралсалай туhаламжын автор юм.
Политическэ эрдэмэй Буряад hургуулиин эхи үндэhэ табигша. Тэрэнэй хүмүүжүүлhэн 17 шабинар эрдэмэй кандидат болонхой. «Буряад Республикын эрдэмэй габьяата ажал ябуулагша» (2006) гэhэн нэрэ зэргэдэ хүртэhэн байна. 2012 ондо «Россиин Федерациин дээдэ мэргэжэлтэ hуралсалай хүндэтэ ажалшан» гэhэн нэрэ зэргэ олгогдоо.
2011 ондо «Буряад үнэн» Хэблэлэй байшанай генеральна директорээр-ахамад редактораар томилогдоо hэн. ВАРК-ын вице-президентээр hунгагдаhан байна.
Этнополитическэ, этносоциальна асуудалнуудые шэнжэлhэн эрдэмтэн.
Түүхын эрдэмэй доктор Дагба Бальжанович Шагдуров мүн «Буряад үнэндэ» хүдэлhэн эрдэмтэдэй нэгэн болоно. Захааминhаа гараhан эгээн түрүүшын эрдэмтэн. Буряад Республикада номуудые хэблэлгын асуудалда хандажа, совет үеын арадай ажахын хуби болохо номой хэблэл яагаад экономическа талаар олзо оршотойгоор хүгжэхэ аргатайб гэhэн шэнжэлэл хэhэн юм.
Философиин эрдэмэй кандидат Ц.О.Очиров, түүхын эрдэмэй кандидадууд Б.Ц.Дондуков, Б.С.Санжиев, юридическэ эрдэмэй кандидат С.Ш.Бадмаев, хэлэ бэшэгэй эрдэмэй кандидат Т.В.Самбялова гэгшэд «Буряад үнэнэй» гуламтаhаа элшэ хүсэ абажа, эрдэмэй «харгын далан бариhан» сэдхүүлшэд гээшэл даа.