Буряад-монгол ороной мэдээжэ зон
Гомбожаб Цыбиков
21 ноября 2021
713
1884 ондо Шэтэ хотодо гимнази нээгдэхэдэнь, агын буряадууд энэ һургуулида ехэ үргэл үргөө, туһаламжа хүргөө. Гимназиин түрүүшын гурбан буряад шабинуудай тоодо Гомбожаб Цыбиков оролсоһон юм.
Хожомынь, Цыбиков дурсамжа соогоо иигэжэ бэшэһэн байдаг: «1893 ондо Шэтын гимнази түгэсөө һэм, энэ гимнази дүүргэһэн түрүүшын буряад хүн байһан хүм». Цыбиков Шэтын гимнази мүнгэн медальтайгаар дүүргээ юм.
Бага наһанһаа Цыбиков абьяас бэлигтэй байһан, тиимэһээ энэ ород классическа гимназида һурахадаа, ород хэлэ бэшэг, литература ехэ һайнаар, оролдосотойгоор шудалһан юм. 1893 ондо Г.Ц. Цыбиков Шэтын гимназиин багшанарай соведэй зууршалгаар Томскын университедэй медицинскэ факультет оюутан боложо оробо. Теэд, Гомбожаб Цыбиков врач болохоео дурагүйдөөд, энэ университедээ орхео һэн даа.
Г. Цыбиков университедээ орхиһоной һүүлдэ, жэл шахуу Монголдо, Ургада байгаа. Тэндэ монгол ба түбэд хэлэнүүдые, монголшуудай, дасануудай, ламанарай ажабайдал үзөө, шэнжэлээ. Г. Цыбиков Петербургын университедэй зүүн зүг шэнжэлхэ факультетдэ орожо һураха гэһэн зорилготой һэн, тиимэһээ Монголдо университет орохо бэлэдхэл хэһэн байна. Г. Цыбиков Ургаһаа гаража Халха-Монголой баруун аймагуудар, Орхон мүрэнэй эхеэр ябаад ерээ һэн. Халха-Монголой баруун аймагуудар ябажа, «Дневник поездки в Монголию в 1895 г.» гэжэ ажал бэшэһэн байна. Энэнь эрдэмэй түрүүшын ажалнуудайнь нэгэн болоно, авторайнь ехэ бодолтой шэнжэлэгшэ байһыень гэршэлнэ.
1895 ондо Цыбиков Петербургын университедэй зүүн зүг шэнжэлхэ факультедэй хитад-монгол-маньчжур таһагай оюутан болобо. Тэрээндэ мэдээжэ түбэд медицинын врач П.А. Бадмаевай стипенди үгтэхэ болобо. Хожомынь, Петр Бадмаев Гомбожаб Цыбиковтэ үнэн алдартын шажанда орохыень дурадхаба. Цыбиковай ородой шажанда орохогүйб гэжэ арсахадань, Бадмаев тэрээндэ стипендиеэ үгэхэеэ болео һэн. Цыбиков түрэл гаралайнгаа эльгээһэн туһаламжаар һургуулияа үргэлжэлүүлхэ баатай болоо һэн. Тэрэ ехэ урматайгаар, ехэ һонирхожо университетдээ номоо үзөө. Цыбиков оюутан байха үедөө, «Монголой албанай саарһа дансанууд» («Монгольские официальные бумаги») гэжэ ажал бэшээд, тэрэнээ хэблүүлээ һэн. Тэрэ ажалыень суг ном үзэжэ байһан оуютадынь һуралсалдаа хэрэглэдэг һэн, ажалынь ехэ һонирхол татаһан байна. Тиимэһээ, залуу бодолготой шэнжэлэгшын олондо хүндэтэй В.Н. Куломзинай газарай асуудалнуудые шэнжэлдэг комиссида ажалда абаа һэн. Гомбожаб Цыбиков полевой экспедицидэ энэ комисситай ябаха үедөө, «Подати и повинности» гэжэ номой материал суглуулаа.
Гомбожаб Цыбиковтэ университетдэ һураха үедэнь, тэрэ сагай мэдээжэ ородой зүүн зүг шэнжэлэгшэ эрдэмтэд С.Ф. Ольденбург, Н.И. Веселовский, А.М. Позднеев гэгэшэд багшалаа. Цыбиков оюутан байха үеһөө, бодолготой, ухаатай, абьяас бэлигтэй шэнжэлэгшэ байһанаа харуулжа шадаа. Цыбиковай университедэй түгэсхэхэдэнь, түрэл факультедэйнь, Ородой географическа обществын хүтэлбэрилэгшэд, Түбэд орон руу бэеэ даагаад аяншалан шэнжэлгэ хэхыень дурадхаһан байна. Иимэ дурадхал дуулаад байхадаа, залуу зүүн зүг шэнжэлэгшэ, Түбэд руу аяншалга хэхэ гээшэ ехэ хүндэ асуудал гэжэ ойлгожол байгаа. Юундэб гэхэдэ, Россин суута, мэдээжэ аяншалагшад, Түб Азиие шэнжэлэгшэд Н.М. Пржевальский, Г.Н. Потанин, П.К. Козлов Түбэд орон ошожо шадаагүй. Түбэд орон хүрэжэ, Түбэдые шэнжэлхэ гэһэн зорилго — тэдэ шэнжэлэгшэдэй дотороо хадагалжа ябаһан нангин хүсэл байһан юм. Теэд яахабши, эдэ агууехэ аяншалагшадай нэгэнииншье элдэб шалтагаанһаа боложо энэ нангин хүсэлөө бэелүүлжэ шадаагүй. Н.М. Пржевальский дурсамжа соогоо иигэжэ бэшэһэн байдаг: «Пусть другой, более счастливый путешественник докончит недоконченное мною в Азии».
Н.М. Пржевальскиин энэ нангин хүсэл Гомбожаб Цыбиков бэелүүлээ. Цыбиковай Түбэдэй аяншалга 1899 оной ноябриин 25-һаа 1902 оной апрелиин 27 болотор үргэлжэлөө. Тэрэнэй Түбэдэй аяншалга — гайхамшагта үндэр дүнтэй байгаа юм. Эрдэмтэ-аяншалагша Гомбожаб Цыбиковай эрдэмэй габьяа үндэрөөр сэгнэгдээ — Ородой географическа общество Н.М. Пржевальскиин нэрэмжэтэ дээдын шагналаа — алтан медаль «За блестящие результаты путешествия в Лхасу» — барюулаа. Энэ алтан медаль зорюута Цыбиковые шагнаха гэжэ бэлдэгдэһэн юм. Цыбиков аяншалгынгаа дүнгөөр «Буддист-паломник у святынь Тибета» (Пг., 1919) гэһэн ном бэшэжэ хэблүүлээ. Зүблэлтэ сагай үедэ, хилын саана энэ ажалынь дахинаа хэблэгдэжэ гараһан байна.
Гомбожаб Цыбиковай «Буддист-паломник у святынь Тибета» гэһэн номыень арад зон ехэ һонирхожо уншадаг юм, ажалайнь удха шанар мүнөө үе болотор хуушараагүй.
1902 онһоо Цыбиков Владивосток хотын Зүүн зүг шэнжэлдэг институдай лекторээр хүдэлжэ эхилээ, 1906 ондо энэл институтдээ Монгол хэлэ бэшэгэй кафедрын профессорэй уялгануудые дүүргэжэ эхилээ. Гомбожаб Цыбиков Восточна институтдээ 1917 он болотор хүдэлөө, тэрэ үедэ энэ дээдэ һургуулида мэдээжэ зүүн зүг шэнжэлэгшэ эрдэмтэд хүдэлдэг байгаа. Владивосток хотодо хүдэлхэ үедөө, Цыбиков буддын шажанай гүн ухаанай «Лам-рим чэн-по» гэжэ трактат эрдэмэй оршуулга хэһэн юм, тэрэнь хэблэгдэжэ гараһан. Профессор Гомбожаб Цыбиков багшалхынгаа хажуугаар, олон тоото һуралсалай пособинуудые, программануудые бэшэжэ хэблүүлһэн юм. Мэдээжэ эрдэмтэн-ориенталист А.М. Позднеевэй «Лекция по истории монгольской литературы» гэһэн ажалыень монгол хэлэн руу оршуулһан юм. Цыбиков «Пособие для практического изучения монгольского языка» гэжэ ном бэшээд хэблүүлһэн байна, тэрэ ажалынь 1907, 1909, 1915 онуудта хэблэгдэн гараһан юм. М эдээжэ ориенталист Б.Я. Владимирцов Цыбиковай грамматическа эрдэмэй ажалнуудыень үндэр дээрэ сэгнэдэг байгаа. Профессор Гомбожаб Цыбиков «Грамматика бурят-монгольского письменного языка», «Монгольская письменность как орудие национальной культуры» гэһэн ажалнуудые бэшэһэн байна. Цыбиков түүхын ажалнуудые бүтээһэн байдаг, нэрлэбэл, «Забайкальское бурятское казачье войско» (Исторический очерк), «Очерк Монголии», «Культ огня у восточных бурят-монголов», «Путевые дневники о поездках в Монголию и Китай».
Гомбожаб Цыбиков «Буддист-паломник у святынь Тибета» (Пг., 1919) гэһэн ном соогоо түрүүшынхиеэ алашаниин болон цайдамын монголшуудай (ойрат монголшуудай) ажабайдал тодорхойгоор зураглаһан юм.
Цыбиков 1917 ондо Восточна институдай багшанарай ба профессорнуудай Советдэ иимэ мэдүүлгэ бэшэһэн юм: «Вследствие приглашения меня моими сородичами, забайкальскими бурятами, послужить делу национализации школы, что будет сделано в Российской республике для всех инородцев, в том числе и для бурят, а также принимая во внимание все создавшееся в России политическое положение, я желаю посвятить свои силы делу народного просвещения у сородичей. Поэтому прошу конференцию Восточного института освободить меня от и. д. профессора».
Гомбожаб Цыбиков 1917 — 1930 онуудта Буряад орондо, Агадаа, Эрхүүдэ эрдэмэй болон багшын ажал хэһэн байна. Цыбиков Буряадай эрдэмэй комитет байгуулалсаһан хүн юм, 1924 онһоо 1928 он болотор энэ комитедэй эрдэмтэ секретаряар хүдэлһэн. Профессор Цыбиков 1928 — 1930 онуудта Эрхүүгэй университетдэ хүдэлөө.
Профессор Гомбожаб Цыбиков ехэ үргэн мэдэсэтэй, ялас гэмэ ориенталистын һургуулитай хүн байһан. Тэрэ Түб Азиин арадуудай түүхэ, этнографи, хэлэнүүдые, литература ба шажануудыень гүнзэгыгөөр шудалһан юм. Зүүн зүгэй арадуудые шэнжэлдэг элитэ эрдэмтэдэй, мэдээжэ эрдэмтэ-аяншалагшадай дунда онсо һуури эзэлдэг юм.
Хэрэглэгдэһэн литература
1. Доржиев Ж.Д. Путь ученого. — Иркутск, 1973.
2. Цыбиков Г.Ц. Избранные труды. — Буддист-паломник у святынь Тибета. — Новосибирск, 1981. — Т. 1.
3. Цыбиков Г.Ц. Избранные труды. — О Центральном Тибете, Монголии и Бурятии. — Новосибирск, 1981. — Т. 2.
Бага наһанһаа Цыбиков абьяас бэлигтэй байһан, тиимэһээ энэ ород классическа гимназида һурахадаа, ород хэлэ бэшэг, литература ехэ һайнаар, оролдосотойгоор шудалһан юм. 1893 ондо Г.Ц. Цыбиков Шэтын гимназиин багшанарай соведэй зууршалгаар Томскын университедэй медицинскэ факультет оюутан боложо оробо. Теэд, Гомбожаб Цыбиков врач болохоео дурагүйдөөд, энэ университедээ орхео һэн даа.
Г. Цыбиков университедээ орхиһоной һүүлдэ, жэл шахуу Монголдо, Ургада байгаа. Тэндэ монгол ба түбэд хэлэнүүдые, монголшуудай, дасануудай, ламанарай ажабайдал үзөө, шэнжэлээ. Г. Цыбиков Петербургын университедэй зүүн зүг шэнжэлхэ факультетдэ орожо һураха гэһэн зорилготой һэн, тиимэһээ Монголдо университет орохо бэлэдхэл хэһэн байна. Г. Цыбиков Ургаһаа гаража Халха-Монголой баруун аймагуудар, Орхон мүрэнэй эхеэр ябаад ерээ һэн. Халха-Монголой баруун аймагуудар ябажа, «Дневник поездки в Монголию в 1895 г.» гэжэ ажал бэшэһэн байна. Энэнь эрдэмэй түрүүшын ажалнуудайнь нэгэн болоно, авторайнь ехэ бодолтой шэнжэлэгшэ байһыень гэршэлнэ.
1895 ондо Цыбиков Петербургын университедэй зүүн зүг шэнжэлхэ факультедэй хитад-монгол-маньчжур таһагай оюутан болобо. Тэрээндэ мэдээжэ түбэд медицинын врач П.А. Бадмаевай стипенди үгтэхэ болобо. Хожомынь, Петр Бадмаев Гомбожаб Цыбиковтэ үнэн алдартын шажанда орохыень дурадхаба. Цыбиковай ородой шажанда орохогүйб гэжэ арсахадань, Бадмаев тэрээндэ стипендиеэ үгэхэеэ болео һэн. Цыбиков түрэл гаралайнгаа эльгээһэн туһаламжаар һургуулияа үргэлжэлүүлхэ баатай болоо һэн. Тэрэ ехэ урматайгаар, ехэ һонирхожо университетдээ номоо үзөө. Цыбиков оюутан байха үедөө, «Монголой албанай саарһа дансанууд» («Монгольские официальные бумаги») гэжэ ажал бэшээд, тэрэнээ хэблүүлээ һэн. Тэрэ ажалыень суг ном үзэжэ байһан оуютадынь һуралсалдаа хэрэглэдэг һэн, ажалынь ехэ һонирхол татаһан байна. Тиимэһээ, залуу бодолготой шэнжэлэгшын олондо хүндэтэй В.Н. Куломзинай газарай асуудалнуудые шэнжэлдэг комиссида ажалда абаа һэн. Гомбожаб Цыбиков полевой экспедицидэ энэ комисситай ябаха үедөө, «Подати и повинности» гэжэ номой материал суглуулаа.
Гомбожаб Цыбиковтэ университетдэ һураха үедэнь, тэрэ сагай мэдээжэ ородой зүүн зүг шэнжэлэгшэ эрдэмтэд С.Ф. Ольденбург, Н.И. Веселовский, А.М. Позднеев гэгэшэд багшалаа. Цыбиков оюутан байха үеһөө, бодолготой, ухаатай, абьяас бэлигтэй шэнжэлэгшэ байһанаа харуулжа шадаа. Цыбиковай университедэй түгэсхэхэдэнь, түрэл факультедэйнь, Ородой географическа обществын хүтэлбэрилэгшэд, Түбэд орон руу бэеэ даагаад аяншалан шэнжэлгэ хэхыень дурадхаһан байна. Иимэ дурадхал дуулаад байхадаа, залуу зүүн зүг шэнжэлэгшэ, Түбэд руу аяншалга хэхэ гээшэ ехэ хүндэ асуудал гэжэ ойлгожол байгаа. Юундэб гэхэдэ, Россин суута, мэдээжэ аяншалагшад, Түб Азиие шэнжэлэгшэд Н.М. Пржевальский, Г.Н. Потанин, П.К. Козлов Түбэд орон ошожо шадаагүй. Түбэд орон хүрэжэ, Түбэдые шэнжэлхэ гэһэн зорилго — тэдэ шэнжэлэгшэдэй дотороо хадагалжа ябаһан нангин хүсэл байһан юм. Теэд яахабши, эдэ агууехэ аяншалагшадай нэгэнииншье элдэб шалтагаанһаа боложо энэ нангин хүсэлөө бэелүүлжэ шадаагүй. Н.М. Пржевальский дурсамжа соогоо иигэжэ бэшэһэн байдаг: «Пусть другой, более счастливый путешественник докончит недоконченное мною в Азии».
Н.М. Пржевальскиин энэ нангин хүсэл Гомбожаб Цыбиков бэелүүлээ. Цыбиковай Түбэдэй аяншалга 1899 оной ноябриин 25-һаа 1902 оной апрелиин 27 болотор үргэлжэлөө. Тэрэнэй Түбэдэй аяншалга — гайхамшагта үндэр дүнтэй байгаа юм. Эрдэмтэ-аяншалагша Гомбожаб Цыбиковай эрдэмэй габьяа үндэрөөр сэгнэгдээ — Ородой географическа общество Н.М. Пржевальскиин нэрэмжэтэ дээдын шагналаа — алтан медаль «За блестящие результаты путешествия в Лхасу» — барюулаа. Энэ алтан медаль зорюута Цыбиковые шагнаха гэжэ бэлдэгдэһэн юм. Цыбиков аяншалгынгаа дүнгөөр «Буддист-паломник у святынь Тибета» (Пг., 1919) гэһэн ном бэшэжэ хэблүүлээ. Зүблэлтэ сагай үедэ, хилын саана энэ ажалынь дахинаа хэблэгдэжэ гараһан байна.
Гомбожаб Цыбиковай «Буддист-паломник у святынь Тибета» гэһэн номыень арад зон ехэ һонирхожо уншадаг юм, ажалайнь удха шанар мүнөө үе болотор хуушараагүй.
1902 онһоо Цыбиков Владивосток хотын Зүүн зүг шэнжэлдэг институдай лекторээр хүдэлжэ эхилээ, 1906 ондо энэл институтдээ Монгол хэлэ бэшэгэй кафедрын профессорэй уялгануудые дүүргэжэ эхилээ. Гомбожаб Цыбиков Восточна институтдээ 1917 он болотор хүдэлөө, тэрэ үедэ энэ дээдэ һургуулида мэдээжэ зүүн зүг шэнжэлэгшэ эрдэмтэд хүдэлдэг байгаа. Владивосток хотодо хүдэлхэ үедөө, Цыбиков буддын шажанай гүн ухаанай «Лам-рим чэн-по» гэжэ трактат эрдэмэй оршуулга хэһэн юм, тэрэнь хэблэгдэжэ гараһан. Профессор Гомбожаб Цыбиков багшалхынгаа хажуугаар, олон тоото һуралсалай пособинуудые, программануудые бэшэжэ хэблүүлһэн юм. Мэдээжэ эрдэмтэн-ориенталист А.М. Позднеевэй «Лекция по истории монгольской литературы» гэһэн ажалыень монгол хэлэн руу оршуулһан юм. Цыбиков «Пособие для практического изучения монгольского языка» гэжэ ном бэшээд хэблүүлһэн байна, тэрэ ажалынь 1907, 1909, 1915 онуудта хэблэгдэн гараһан юм. М эдээжэ ориенталист Б.Я. Владимирцов Цыбиковай грамматическа эрдэмэй ажалнуудыень үндэр дээрэ сэгнэдэг байгаа. Профессор Гомбожаб Цыбиков «Грамматика бурят-монгольского письменного языка», «Монгольская письменность как орудие национальной культуры» гэһэн ажалнуудые бэшэһэн байна. Цыбиков түүхын ажалнуудые бүтээһэн байдаг, нэрлэбэл, «Забайкальское бурятское казачье войско» (Исторический очерк), «Очерк Монголии», «Культ огня у восточных бурят-монголов», «Путевые дневники о поездках в Монголию и Китай».
Гомбожаб Цыбиков «Буддист-паломник у святынь Тибета» (Пг., 1919) гэһэн ном соогоо түрүүшынхиеэ алашаниин болон цайдамын монголшуудай (ойрат монголшуудай) ажабайдал тодорхойгоор зураглаһан юм.
Цыбиков 1917 ондо Восточна институдай багшанарай ба профессорнуудай Советдэ иимэ мэдүүлгэ бэшэһэн юм: «Вследствие приглашения меня моими сородичами, забайкальскими бурятами, послужить делу национализации школы, что будет сделано в Российской республике для всех инородцев, в том числе и для бурят, а также принимая во внимание все создавшееся в России политическое положение, я желаю посвятить свои силы делу народного просвещения у сородичей. Поэтому прошу конференцию Восточного института освободить меня от и. д. профессора».
Гомбожаб Цыбиков 1917 — 1930 онуудта Буряад орондо, Агадаа, Эрхүүдэ эрдэмэй болон багшын ажал хэһэн байна. Цыбиков Буряадай эрдэмэй комитет байгуулалсаһан хүн юм, 1924 онһоо 1928 он болотор энэ комитедэй эрдэмтэ секретаряар хүдэлһэн. Профессор Цыбиков 1928 — 1930 онуудта Эрхүүгэй университетдэ хүдэлөө.
Профессор Гомбожаб Цыбиков ехэ үргэн мэдэсэтэй, ялас гэмэ ориенталистын һургуулитай хүн байһан. Тэрэ Түб Азиин арадуудай түүхэ, этнографи, хэлэнүүдые, литература ба шажануудыень гүнзэгыгөөр шудалһан юм. Зүүн зүгэй арадуудые шэнжэлдэг элитэ эрдэмтэдэй, мэдээжэ эрдэмтэ-аяншалагшадай дунда онсо һуури эзэлдэг юм.
Хэрэглэгдэһэн литература
1. Доржиев Ж.Д. Путь ученого. — Иркутск, 1973.
2. Цыбиков Г.Ц. Избранные труды. — Буддист-паломник у святынь Тибета. — Новосибирск, 1981. — Т. 1.
3. Цыбиков Г.Ц. Избранные труды. — О Центральном Тибете, Монголии и Бурятии. — Новосибирск, 1981. — Т. 2.