Багша, соёлшо, сайд Евдокия Раднаева

Монгол туургата арадуудта эхэнэр хүн онсо һуури эзэлжэ, хэр угһаа хүндэтэй ябаһаниинь мэдээжэ. Бага наһанһаа басагад хүбүүд илгаагүй, мори унаха, барилдаха, һур харбаха — алинииеншье шадахаар хүмүүжүүлэгдэдэг байгаа. Байд гээд лэ дайлалдадаг, тэмсэлдэдэг сагуудта басагадаа хотон айлаа хамгаалхаар һургадаг байһан бэзэ. Монголшуудай зориг түгэлдэр дайша хатад энээниие гэршэлнэ бшуу. Иимэл байһан хадань мүнөөнэйшье басагад угаа дамжан, бэедээ аршатай, зондоо түншэтэй, ухаан бэлиг түгэлдэр түрэжэ, хүбүүдһээ дутуугүй ямаршье ажал хүдэлмэри хэжэ, ноёд сайдшье болохо шадалтай ябана ха юм.



Бэлигэй дээжэһээ хүртэхэ заяатай

Манай буряад-монгол эхэнэрнүүд эрдэм бэлигээрээ, сэбэр һайханаараа дэлхэйн ямаршье хизаарай басагадһаа дутаагүй юм. Оршон сагаймнай омогорхол болохо балерина Лариса Сахьянова, уран зохёолшо Цырен-Дулма Дондокова, уран зурааша Александра Сахаровская, улас түрын эдэбхитэн Лидия Нимаева, хонишон Ольга Сангадиева, теледамжуулга ябуулагша Софья Гончикова, оперын дуушан Галина Шойдагбаева гэгшэдэймнай одод Үүрэй Солбонһоо дутуугүй яларжа, ерээдүйн үетэндэ түрэлхиин бэлигээ залираангүй, дээшээ дэбжэхын үльгэр жэшээ харуулнал. 



Буряад ороной эрхим түрүү басагадай дүхэригтэ багша, соёлшо, сайд Евдокия Раднаева орохо дүүрэн эрхэтэй. Тэрэниие одоо 4 тэгшэ хүн гэхээр лэ: һонор сэсэн ухааншье, хайрын һайхан сэдьхэлшье бии, түншэтэй түни абаришье, бэеын тамирай дагсалшье байха. Хүнэй хүн талын шанарта сэгнэлтэ үгтэдэг байбалнь, эрхимэй эрхим сэгнэлтэ үгтэхэ һэн бэзэ. Хаанашье, ямаршье ажалда хүдэлжэ ябахадаа: юрын багша гү, дээдын зургаанай һайд гү, илгаагүй «зондоо зохидхон», хандажа, тума ямбагүй, хэлэһыень анхаралтай шагнаад, арга шадалаараа туһалдаг байһаараа мэдээжэ. «Уһа ехэтэй мүрэн намдуухан, ухаатай хүн зангаар даруухан» гэжэ арадай зүйр сэсэн үгэ энэ ушарта тааруу.

Олон соо өөдэргэн үндыгөө

Евдокия Будожаповна 1949 оной октябриин 22-ой үдэр Сэлэнгын аймагай Доодо Бүхэн тосхондо түрэһэн. Эртэ аба эжыһээ гээгдэбэшье, дороо дахуулха Саша гэжэ дүү хүбүүтэй байһандаа баясан, эгэшэ дүү хоёр наһан соогоо эбтэйхэн ябанал даа. Эдир наһаниинь буряадай үндэһэтэнэй 1-хи интернад-һургуулида үнгэрһэн. Эндэ бэрхэ багшанарта заалгажа, аймаг бүриин хүбүүд басагадтай танилсажа, олон соо өөдэргэнөөр үндыһэнэйхи, өөрөө өөрыгөө саб-яб абаад ябажа һураа. Анханһаа ном һударта һүбэлгэн һонор, ханалгатай, эдэбхитэй һурагша классайнгаа, һургуулиингаа комсоргоор ходо һунгагдаха. Хурса хэлэтэй, хүнэй урдуур ябахаа айдаггүй басаган элдэб янзын концерт наадануудые хүтэлхэ (конферансье) шадабаритай, уран гоёор шүлэг уншадаагаараа үлэмжэ шалгарха. Спортоор бэеэ һорихо дуратай, һургуулиингаа командатай волейбол, баскетболоор хамаг болоһон мүрысөөнүүдые алдангүй хабаадажа ябаа. Туризмаар республикын хэмжээнэй турследуудта нэгэнтэ бэшэ түрүүшын һууринуудые абаһан. «Хүн болохо багаһаа» гэжэ Дуся үхибүүн наһанһаа нүхэдөө дахуулжа ябаха шударгы абьяастай һэн. Тэрэ ородой агууехэ уран зохёолдо дурлажа, саашанхи замынь бүри һургуулиһаа элирээ бэлэй. Һургуулияа дүүргэмсээрээ Улаан-Үдынгээ Доржо Банзаровай нэрэмжэтэ багшын дээдэ һургуулиин ород хэлэ бэшэгэй факультедтэ орожо һуралсаа. Бэлиг шадабарияа эндэшье харуулаа, улам саашань хүгжөөгөө. «Байгалай долгинууд» гэһэн оюутадай дуу хатарай ансамбльда ябажа, концерт наадаар хаа хаагуур ябалсаа. Интернад һургуулиһаа дадалтай басаган конферансье боложо юу ядахаб, эрхим һайнаар наадаяа хүтэлжэ зоной магтаалда хүртэһэншье. Эндэ суг ябаһан, хожомоо буряад зондоо суурхаһан, Бата Баяртуев, Лидия Нимаева мэтын ехэ һайн нүхэдтэй болоһон юм.



Багшын ажал дэмы шэлэгдээгүй

1971 ондо БГПИ дүүргэжэ, Евдокия Будожаповна багшын намтараа түрэл һургуулидаа эхилээ. 1971 ондо багшын дээдэ һургуулиин 4-хи курсын оюутан басаган багшаар, хүмүүжүүлэгшээр хүдэлхэеэ ерэхэдээ, сэдьхэлээ хөөрэн байһанаа һанадаг: «Илангаяа түрүүшын хэшээл айдаһатай шэнги һэн, юуб гэхэдэ, эндэ би өөрөө һаяхан һурадаг, намда „Дуся“ гээд хандадаг байһан багашуул үшөө һураһан зандаа байгаа бшуу». — гэжэ тэрэ дурсаа.

1971-1987 онуудаар Мужыхын һургуулида ород хэлэ бэшэгэй багшаар, һургуулиин захиралай орлогшоор хүдэлбэ. Евдокия Будожаповна һургуулида багшалһан сагаа тон һайханаар дурсадаг: «Дунда һургуулинуудта заажа ябаһан сагни юунһээшье үлүү һайханаар һанагдадаг. Хүдэлһэн багшанарайм коллективууд хаанашье булта эбтэй эетэй, хэзээдэ үгэ нэгэтэй хүдэлжэ ябаһамди. Шабинарнайшье ном һудартаа оролдосотой, тоб гэмэ бэрхэнүүд һэн, тэдэнээ һанахадам, сэдьхэлни дулаа бусалжа, ехэл урматай байдаг даа».

Евдокия Будожаповнада заалгаһан шабинарыньшье багшаяа һайнаар сэдьхэжэ, омогорхон дурдажа ябадаг: «Багшамнай дээдэ һургуули дүүргэһээр ород хэлэ бэшэг заажа эхилһэн. Тэрэ байгаалиһаа багшын бэлиг шадабаритай, хэнтэйшье хани халуун барисаа тогтоожо ядахагүй хүн байһанаа гансата харуулаа. Хэшээл бүринь һонирхолтойгоор үнгэрдэг, заатагүй түрүүн мэдэгдээгүй зүйлнүүд элирдэг, шабинарынь амаа ангайн шагнажа, ой ухаандаа бүхөөр хадуужа ябаа. Багша ойлгуулха гэһэн темэеэ заатагүй хүн бүхэндэ хүргэхэ, дутуу дундаар юушье орхихогүй, хэһэн ажалдаа тон ханалгатай, оролдосотой, үхибүүдтэ үнэнтэ зүрхэнһөө дуратай гэжэ мэдэхээр һэн. 



Багша хэшээлһээ гадна хүдөөгэй зоной, олониитын хэрэгтэ эдэбхитэй оролсодог, элдэб үйлэ хэмжээнүүдтэ заатагүй хабаадагша һэн. Ехэ гоёор шүлэг уншадаг байжа, элитэ поэд Цырен-Дулма Дондогойн „Эжы“ гэһэн поэмэһээ хэсэг уншахадань, хүнүүд зүрхэ сэдьхэлээ доһолон, нулимсаа аршан шагнадаг байгаа. Евдокия Будожаповнада заалгаһан һурагшадыень жаргалтай зон гэхээр, мүн багшын Сергей Аюна хоёр хүүгэдынь эжыдээл адли багшанар юм.» — гэжэ И.В. Жамьянова 2020 оной майн 19-нэй «Бурятия» сониной дугаарта бэшэһэн байна.

Евдокия Будожаповна Яруунын аймагай һургуулинуудта 16 жэлэй туршада хүдэлжэ, юрын багшаһаа һургуулиин директор болотор ургаа. Тиихэдэ һургуулинууднай ехэнүүд, хэдэн зуугаад, мянгаадшье шабинартай, багшанар болон техническэ ажалшадайнь коллектив хүшэгэр олон зон һааб даа. Тиимэһээ һургуулиин адар томо онгосо хүтэлхын тула далайн капитандал шанга журамтай, хурса ухаатай, ударидахы онсо бэлигтэй байха ёһотой гээшэ ха. Нарһатын һургуулида суутай багша Евгений Дареевич Цыдыпов директорэй ударидалга доро хүдэлжэ, оншотой ажалай оньһо дадал олоо, директорэйнгээ һайн һайхан заншалнуудые жэшээ болгон абаашье.



1987ондо КПСС-эй обкомой лекторээр уригдажа, жэл хахад хүдэлөө. 1988 ондо арадай гэгээрэлэй сайдай орлогшын ажал дурадхагдажа, тэндэшье урагшатай һайн хүдэлжэ гараа. Энэ ажалые 10-аад жэлэй туршада даажа ябахадаа, һургуулинуудайнгаа түлөө үнэн зүрхэнһөө һанаагаа зобожо, аша туһа хүргэхэеэ оролдожо ябаһыень һанадаг, дурсадаг зон олон байна. 

Соёлой яаманай сайд

1998 ондо хуби заяандань замаа шэнэлхэ ушар тохёолдожо, Буряад Уласай соёлой яаманай сайдаар хүдэлхэ болобо. Сайд байхада, нэрэ хүндэнь ехэшэгшье бол, харюусалга, ябуулгань хүнгэн гэхээр бэшэхэн. Евдокия Будажаповнагай соёлой яаманда хүдэлжэ байһан сагта республика соо соёлдо хабаатай хубилалтанууд яһала болоһон байна. Эндэ ажал хүдэлмэриин хэр бүтэхэ байһаниинь соёлой албанай нэгэдэхи нюурһаа заатагүй дулдыдахал. Тиин буряадайнгаа соёлой жолоо барижа ябаһан сагтань хаана, юун хэгдээ гээшэб гэжэ тоолобол иимэ байна:

• 1998-2002 онуудаар Буряад орондо соёл хүгжөөхэ хэрэг Ород Уласай дээдын зургаануудһаа дэмжэгдэн, нэмэлтэ мүнгэ һан табигдаһан байна. Хүшөөнүүдые хамгаалгын эрдэм-шэнжэлгын түб (Н.А. Петунова), арадай соёлой Республиканска түб (Н.Г. Донсорунова), гүрэнэй дуу ба хатарай театр «Байгал» (Д.Ж. Бадлуев), монгол хэлэтэ арадуудай театрнуудай фестиваль (Д.Н. Сультимов), гүрэнэй дууриин ба баледэй театрай гастрольнууд (Л.Н. Намсараева), Хүүгэд ба залуушуулай театрай гастрольнууд (Б. Дышенов, Э.Жалцанов), Бестужевэй нэрэмжэтэ гүрэнэй академическэ ород театрай гастрольнууд (Н.Г. Степанов) гэхэ мэтэ гүрэнэй тэдхэмжын театрнууд тус нэмэлтэ һангай хубаарида оролсоо;. 
• Мүн хүдөөгэй соёлой ордонгуудай хүгжэлтэдэ нэмэри мүнгэн оруулагдаа: Мухаршэбэрэй, Яруунын, Захааминай, Хориин, Загарайн, Түнхэнэй, Хэжэнгын, Хурамхаанай аймагуудай соёлой эмхинүүдтэ гээд. Хурамхаанай аймагта уласхоорондын эндэхи ба Хитад гүрэнэй эвенкнүүдэй хабаадалгатай «Болдёор» гэһэн дуу хатарай ехэ наадам (фестиваль) хараалагдажа, cоёлой яаманай дэмжэлгээр эмхидхэгдэжэ үнгэрөө; 
  
• Республикын соёлой яаманай талаһаа Буряадайнгаа театрнуудые зүжэгшэдөөр хангахын тула ажал таһалгаряагүй ябуулагдажа байгаа гэжэ хэлэхээр. Жэшээнь, «Үльгэр» театрта наадаха залуу артистнууд Санкт-Петербург хотын театральна дээдэ һургуулида һуралсажа гараа. Мүн ВСГАКИ-да хоёр жэлэй зүжэгэй һургуули зорюута нээгдэжэ, ород ба буряад драмын театрнуудта наадаха артистнууд бэлэдхэл гараа;.
  
• Буряадай гурбан театрнуудай тоодо һэльбэн заһабарилгын (реставрации) федеральна программада оперо ба баледэй, ород ба буряад драмын театрнууд оруулагдаа;
  
• Буряад республикада кино табилгын урлал (киноискусство) хүгжөөлгын хэрэгтэ Россиин соёлой яаманай зүгһөө 3 млн түхэриг һомологдоо;
  
• Буряадай соёлой яаманай зүгһөө республикынгаа соёл ба урлалай мэдээжэ ажаябуулагшануудай гүрэнэй тэдхэбэри дээрэ нэмэри мүнгэ үгэхэ тухай мэдүүлгэ Буряад Уласай засаг зургаанда ябуулагдажа, зүбшөөгдөө;
  
• Соёл болбосорол гээшэ ганса өөрынгөө дэбисхэр дээрэ өөрын «үмсын тогоон соо бусалжа байха» бэшэ, харин ондоо можо, хизаар, гүрэнүүдээр харилсаа холбоо барилсаа тогтоожо байбал, улам һайнаар хүгжэхэ байна ха юм. Тиимэһээ Буряадай соёлой яаман али болохоор арадуудай дундахи хани халуун харилсаа тогтоохо, улам бэхижүүлхэеэ оролдоо. Монгол, Саха-Яхад, Тыва, Байгалай үмэнэхи хизаар, Усть-Ордагай, Агын үндэһэтэнэй тойрогууд гэхэ мэтэ гүрэнэй байгуулалтануудай соёлой эмхи зургаануудтай харилсажа байха хэрэгээ саарһан дээрэ гар табижа, тамгалан баталаа.

Гүрэн түрын хайра шагналнууд



Буряад ороной бэлиг түгэс багшанарай нэгэн болохо Евдокия Будожаповна эрилтэ ехэтэй, аша үрэтэй ажалайнгаа түлөө гүрэн түрын шагнал хайрада хүртэһэн байна: Ород Уласай Арадай гэгээрэлэй отличник; Буряад Уласай габьяата багша; Буряад Уласай соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ гэһэн нэрэ зэргэнүүдтэй. Мүн хүршэ Монгол гүрэнэй соёл гэгээрэлэй хэрэгүүдтэ габьяатай байһандаа «Монгол Уласай габьяата багша» гэһэн нэрэ хүндэдэ хүртэжэ, «Чингисхаанай Алтан Гадаһан» медаляар шагнагдаһан байна. Бүри һаяшаг бии болгогдоһон «Буряад Уласай үмэнэ габьяатай байһанай түлөө» гэһэн медаляар шагнагдаа юм. 



Олон шагналда өөрөөшье хүртэжэ, мүн засаг түрын зүгһөө ажалай түрүүшүүлые шагнал хайрада хүртөөхэ гэһэн үүргэтэй Буряад Уласай юрэнхылэгшын дэргэдэхи гүрэнэй шагналнуудай албанай хүтэлбэрилэгшээр хүдэлөө. Тус албанда үнэн зүбые баримталан, сэхэ сэбэрээр хүдэлхэеэ оролдожо, зоной этигэл найдабари гүйсэд харюулжа ябаа. Энэ ажалһаа 2008 ондо наһанай амаралтада гаража, гүрэнэй тэдхэбэридэ гараһан юм. Хайрата наһанайнь үнэн һайхан нүхэр, мүн бэлигтэй бэрхэ түүхын багша ябаһан Модогоров Александр Егоровичынь сагһаа урид мордожо, үри бэеэ гансааран үргэжэ, тухандань хүргөө. Сергей хүбүүниинь абадаа адли түүхын факультедтэ һуралсажа гараад, харин Аюна басаганиинь буряад хэлэ бэшэгэй таһаг дүүргэжэ, хоюулан багшын мэргэжэл абаһан. Олондо оюунай түлхюур барюулһан, угсаата соёл гэгээрэлэй туг үргэжэ ябаһан Евдокия Будожаповна Раднаева мүнөө үень хүбүүн басаган, аша зээнэрэйнгээ дунда эжы хүнэй дүүрэн жаргал эдлэжэ, Дара эхын сэсэгүүдые дэлгэрүүлэн ажаһуунал даа.