«Тасарсан мах, үсэрсэн шус»

Нүүдэлшэ буряадай сар тэргын хахинаан түүхын ялхяар һайсал дондорһон. Зүгөөр манай арад уйгуй, «Наян-Наваагаа» татаһаар лэ, тоогүй олон хаалта-боолто бэрхэшээлнүүдые дабаһаар, урагшаал тэгүүлдэг. Оршон сагта буряад угсаатан сагай эрхээр табан тээшээ таһаржа һуудагынь мэдээжэ. Ехэнхинь Буряад республикада, Агын ба Усть-Ордагай тойрогуудта ажаһууна. Хубисхал, хашалган соогуур, мүн бүри урда сагуудташье бүгэдэ буряадай «мяханһаа тасарһан, шуһанһаа үсэрһэн» ахадүүнэрэймнай ехэнхи хубинь Хитадай Үбэр-Монгол болон Монголой зүүн-хойто аймагуудаар ажаһууна, мүн Афганистанай хазаарнууд мэтэ монголой үртэһэд хаа хагуур олдохо байха. XIX зуунжэлэй эхеэр Ород гүрэндэ болоһон тэгшүүрилтэ сагуудаар зарим буряадууднай тоонто нютагаа орхижо, түрэл гаралтаяа хахасажа, хилэ дабан ошохо баатай болоһон. Тэрэ гэһэн сагһаа хойшо тэбхэр зуунжэл үнгэрөө. Энэ хугасаа соо юу үзөөгүйб даа, хөөрхы, манай угсаатан: үймөөн шууяанһаа тэрьедэжэ ошоһон аад, харидашье амгалан һуугдаагүй, хойноһоонь хашалганай түмэр һабар-хамуур хүсэжэ, хони гаргаха эрэшүүлгүй болотороо хюдуулаашье. Ядарал, зоболон үзөөгүй айлнууд хомор гэхээр. Оршон сагтал тэдэнэй үри бэенэр Монгол Уласын бүрин эрхэтэд болонхой, түни тайбан түбхинэжэ һуунад. Гэбэшье, элинсэгэйнь шуһа мяхаар дамжан ерэһэн урдынь буусын дуудаан бугын урамдаандал сууряалаад, удамуудайнь сэдьхэл хүлгөөдэг. Жэшээнь, тэдэнэй нэгэн — Ага найман эсэгэһээ гарбалтай түүхэшэ, бэшээшэ Дугар Базаргүр гэжэ хүн үбгөө дээдэсүүдээ эжэлүүдгүй уяран дурдана ха юм:



«Mинии элинсэг хулинсагуудни Зүүн Яруунын хүбшэ хүбөө газараар ажаһуужа байһанаа, Aгын уудам тала руу зөөжэ ошоһон байна. Tэргэл нэрэтэй үбгөө дээдэснай түбһэндэ бэрхэ, томоотой сэсэн хүн байһанайхи, зоной хүндэдэ хүртэжэ, саашанхи үри һадаһадынь тэргэлтэн гэжэ нэршээ һэн ха. Tэргэлтэн гээшэ 4 хүбүүтэй, 4 басагадтай айл байгаа. Tэрэ үедэ байһан бодонгууд омогой гулбаа байһан нэгэ хүн Tэргэлэйхиhээ Сэдэн хүбүүень эрижэ үхибүүшэлбэ. Гулбаа өөрөө 2 хүбүүтэй байhан аад, нэгэ хүбүүгээ Tүгэд руу,нүгөө хүбүүгээ Санкт-Петербург хотын hургуулида эльгээhэн байгаа. Гулбаатан бүхы албатан омог сооhоо Tэргэлэйхиие зохидшоон шэлэжэ, хүбүүень үргэбэ хаям! Теэд Tэргэл аба гулбаагайда Сэдэн хүбүүгээ үришэлжэ үгэхэдээ, гэрээ хэлсэл-договор баталһан байгаа:



Юун тухай хэлсээ бэ гэхэдэ: 1) хүбүүгээ танай нэрэндэ оруулхагүйб. 2) хүбүүем абаад, абаашаад, гар үзүүртэ зарагты. 3) бэшэг ном эрдимдэ hургахат. 4) хожом hамга абажа айл болохо сагтань гэр бараа түхеэржэ үгээрэйт гэhэн юм ха. Гулбаа хэhэн гэрээ хэлсэл-контрактаа ёhо соонь хүсэлдүүлжэ, Сэдэн хүбүүень айл болгоод, үрхэ тусгаарлажа гаргаад лэ, бурханай орондо заларhан хадаа. 



Дараань шэнээр гулбаагай hунгалта хэгдэхэдэнь, нэрэдэнь ороогүй Сэдэн хүбүүн үргэмэл эсэгынгээ орондо орохо эрхэгүй хэншье бэшэ боложо, ондоо хүниие гулбаагаар табиһан юм. Xэрбэеэ гулбаагай нэрэндэ ороhон, нэрэтэ хүбүүн болоhон байhан гээшэ hаа, шууд лэ гулбаа болохо байгаа бшуу. Теэд яалтайб! Сэдэн амидарха, hамга хүүгэдээ тэжээхын тулада Доролгын хилын харуулай албанда Oнон мүрэнэй урда бэе зөөжэ ошоhoн гэхэ. Тэндэhээ 1910 ондо Чойжонор хүбүүнээ Tугшан дасанда хубараг болгожо орхёод, Лэгжымэ һамган, Лубсан басагаа абаад, Mонгол орон зөөжэ ерээ. Теэд 1916 ондо гэдэргээ бусажа, хилэ дабажа хойшоо гараад байтарынь, Oрод гүрэндэ улаантан сагаантанай ехэ үймээн түйбээн эхилээ. Тэрээнһээ тэрьелээд лэ, дахин хилэ дабажа, 1919 oндо һөөргөө Монгол руу зөөжэ ерэhэн түүхэтэй юм. Tэрэ сагhаа хойшо Тэргэлтэн угай үри һадаһад 4 үеын туршада амидаржа, үдэжэ, үрэжэжэ, яhала hайн hайхан ябанад гээшэбди! Хүгшэн аба эжы хоёр — Тэргэлэй Цэдэн (1869-1922), Балданай Лэгжымэ (1868-1963).



Ага найман эсэгэ гарбалтанда хабаатай эдэ зоной угай һарбаалжан иимэ байна: Хоридой Мэргэн — Һуури Бодонгууд — Ямандага — Пунцаг — Эрдэнэ — Тэргэл — Сэдэн — Дугар — Базаргүр — Базаргүрын Чинзориг, Чинбаатар, Чинтуяа гээд. Саашань хөөрэбэл, иимэ байна.



Mинии аба Тэргэлэй Cэдэнэй Дугар 1924 ондо Дорнын аймагай Дашбалбар hoмоной Aра Хоолой гээшэ газарта түрэhэн юм. Дугар аба эжынгээ гар дээрэ хүбүүн бэеэ бэелжэ, 20 наhа хүрэтэрээ суг байгаа. Тэрэ бага балшар наhандаа ехэ тэршээ тоомгүйхэн эрхэ танхил үдэжэ торниhон хаям! Дугар 1943 ондо сэригэй албанда татагдаад, 1945 ондо Халхын голой дайнда хабаадалсажа, сэригэй тагнуул салаа (разведчик-взвод) ябаhан юм. Дугар абамнай дайнда тон hайн байлдаһанай түлөө «За победу» ба «Бид ялав» гэһэн медаль шанда хүртөө юм. Aрмида 5 жэл алба хаажа байха үедээ хуушан монгол бэшэг, кирилл үсэг бэшэг, 4 аргын тоо бодолго тон hайнаар шудалһан, эрхим бэрхээр hураhан байгаа. Тиигээд 1948 ондо армиhаа нютагаа бусажа ерээ. 1949 ондо Батын Мүнхын Шэмэдтэй гэр бүлэ болоод, 1952 ондо Базаргүр, 1953 ондо Базаржав гэжэ хүбүүдтэй болоо юм. 1956-1963 ондо «Эрхэтэ» гээшэ холхозой даргаар хүдэлөө. 1964-1978 оной хоорондо «Улза» холхоздо хоньшоноор хүдэлөө. Энэ үе саг соо Дорнын аймагай аварга хоньшон гэhэн эрхим хүндэтэй шан зэргэдэ 2 удаа хүртөөгшэ hэн. Үшөө Дашабалбар hомоной түрүү үбэhэ хадааша гэhэн шан 3 удаа абаа юм. 1979 oндо ехээр үбдөөд, бурханай орондоо залараа hэн даа! Минии эжы Мүнхиин Шэмэд 1930 онд түрөөд, 1949 oндо абатайм ханилаад, 3 хүбүүн түрүүлээ. Теэд 1955 ондо 25 наhан дээрээ эндээ юм. Хожомой эжым Бата Ошорой Боро басаган 1966 ондо дүү басагымни түрөө һэн».



Иигэжэ Дугар Базаргүр аба эжы, элинсэг дээдэсээ дурсаба. Тиин тэргэлтэн угай удамуудай шэнээр түбхинэһэн газарынь араараа Ород гүрэнтэй, зүүн, зүүн-урда захаараа Хитад оронтой хилэтэй, Хингаан дабаанай үбэрөөр нэмжыһэн хужарта сагаан тала бэлэй. Хойноһоо нүүжэ ерэгшэд энэ дайдада моридоо мулталжа, эндэ манай бууса гэлдэн, хүдэр сэргэнүүдээ зоожо, байдал һуудалаа түхеэрээ һэн. Соёлз, Эрээн, Баян уул хадануудаа түшэжэ, Хэрлэн, Онон мүрэнүүдээ зубшан, адууһа малаа үдхэжэ, угайнгаа утаһан бүһэ залгажа, буряад жаяг заншалаа алдангүй баримталан ажамидараа. Бүгэдэ буряад угсаатаниие холбоһон уласхоорондын «Алтаргана» наадамуудай үнгэргэгдэдэг болоһондо тон ехээр баясаа, үдэ һодоор һэргээ һэн. Ёһо заншалаа, аялга дуугаа, түрэлхи соёлоо эб хамта үргэжэ, шэнэ бэлигтэниие тодоруулжа ябахада аша туһатай байнгүй яалай даа!



Түрэхэ гарахын Монгол уласай бүрин эрхэтэн Сэдэнэй Дугарай Базаргүр 1952 ондо Дорнын аймагай Дашбалбар нютагта Сэдэнэй Дугар ба Батын Шэмэд хоёрой ехэ хүбүүниинь боложо түрэһэн түүхэтэй гэгдэбэ. Дүшынгөө гол зубшаһан үрэжэлтэй үргэн таладаа, аба эжын һургааляар ажал хүдэлмэридэ дүршэһөөр, Базаргүр хүбүүн борьбо дээрээ бордойгоо. Дашбалбар сомондо 1960-1967 онуудаар долоон ангиин hургуулида һуралсаад, саашадаа Улаан-Баатарай хэлхеэ холбооной техникумдэ 1967-1971 онуудаар һуралсаба. 1971-1977 онуудаар Улаан-Баатарай телецентрэй техническэ ажалшанаар, Хэлхеэ холбооной яаманай эрдэм шэнжэлгын хүреэлэндэ научна сотруднигаар хүдэлөө. Тиин эрдэм мэдэсэеэ улам гүнзэгырүүлхэеэ эрмэлзэн, 1977 ондо Монгол улсын ехэ hургуулида орожо һуралсаа. 1982 ондо тус һургуулияа амжалтатай түгэсхэжэ, эрдэмээр дээшэлбэ. 1982-201 онуудаар Mонгол уласай иргэнэй агаарай тээбэридэ (гражданская авиация) орожо хүдэлөө. 30 жэлэй туршада радионавигациин инженерээр, ахалагша инженерээр, радионавигаци ба радиохолбооной түбэй захиралаар, авиационно техникумай багшаар хүдэлжэ ябаһанаа, мүнөө гүрэнэй тэдхэбэртэ (пенсидэ) гаранхай юм.

Өөрынгөө гэр бүлэ тухай иигэжэ хөөрэбэ: «Би 1975 ондо Үлзын Гол нютагай сонгоол омогой Чулуунхандын Cэсэгтэй гэр бүлэ болоо hэм. 25 жэлэй туршада тэгшэ hайхан зол жаргалтай амидаржа ябанамди. 2 хүбүүн, 1 басагантай болообди. Ехэ хүбүүн Чинзориг 1977 ондо, бага хүбүүн Чинбаатар 1979 ондо, басаган Чинтуяа 1980 ондо түрөө юм. Хүүгэдүүднэй энхэ эрүүл үдэжэ торнёо. 10 жэлэй дунда hургууль дүүргээд, ехэ дээд hургуулида орожо һуралсаа. Ехэ хүбүүн Чинзориг Украйн уласай Kиев хотодо KИГA/киевский институт гражданской авиации/ -да дүүргэнхэй, авиаинженер болонхой. Мүнөө  Изнис авиакомпанида техническа директороор хүдэлнэ. Бага хүбүүн Чинбаатар Япон ороной Kиото хотын ехэ hургуулида  компьютерна инженер мэргэжэлээр дүүргээ. 10 гаран жэл соо Монголдоо компьютерна инженерээр хүдэлөө юм. Мүнөө CШA -да докторантурада һуража байна. Чинтуяа басагамнай Mосквагай багшын ехэ hургуулида экономика -менежмент мэргэжэлээр hураа. Мүнөө нефтяной компанида захиргаанай таhагай дарга/начальник административный отдел/ -аар хүдэлнэ. Минии хани Cэсэг Mонгол уласай ехэ hургуулиин математик факультет дүүргээд, математикын багшаар 8,10 жэлэй дунда hургуулида ба зам харгы тээбэриин hургуулида/дорога -транспортное училише/ олон жэлэй туршада багшалаа».  

 
Дугар Базаргүр үгөөр наһанай амаралтада гарабашье, эгтээ миин һуудаггүй. Буряад арадайнгаа түүхэ домогоор, хэлэ бэшэгээр һонирхожо, ном судар уншажа, шүлэгөөршье, прозооршье бэшэжэ, булад гуурһанай хурсые туршажал байдаг хүн юм. Эдир үеһөө худам монгол бэшэг шудалха хүсэлдэ абтажа ябаһанаа, «Цагаан толгой» өөрөө үзэжэ, урданай ном судар, угай бэшэгүүдые уншаха аргатай болоо. Монголой буряадуудай эблэлэй эдэбхитэй гэшүүн Дугар Базаргүр Агын буряадай аялгуу дээрэ шүлэгүүдые найруулдаг, халха монголоор бэшэhэн шүлэгүүдые буряад аялгада хүрбүүлдэг байна. Тиин тэрэ хэһэн ажалаа интернед- сүлжээндэ, илангаяа, фейсбук хуудаста оруулжа, олон найзнарай һонорто табижа байдаг. Үнинһөө хойшо буряадай домогто нютаг Наян Наваа тухай бодолдо абтажа, тэрээн тушаа ном судар, сэдхүүл, сонин соогуур түүхын тэмдэглэлнүүдые бэдэржэ, һонирхон уншаха дуратай. «Наян наваа» гэжэ хори буряадай бүри эртын, Хулагу ильхаанай үе сагһаа дуулагдаһан дуун соо дурсагдадаг Заян наваа, Байдан ёгоо нютагууд хаана гээшэб гэһэн асуудал сэдьхэлынь хүлгөөдэг. Иимэ сэдэбээр элидхэл бэлдэжэ, Агада болохо «Алтаргана» наадамай үмэнэ олоной һонорто хүргэхэ хүсэлтэй юм. Тэрэ асуудалаар уншаһан мэдээсэлнүүдые хурга даран тооложо, өөрынгөөшье һанамжа бэшэһэниинь доро хэб соогоо үгтэнэ:



«...Наян наваа» дуу бол Хорийн ба Ага-ын буриад зоны бахархал агуа их оюуны өв эрдэнэ билээ. Энэ агуа их өв эрдэнэ, соёлыг нэнэ эрт цагаас эдүгээ хүртэл үеэс үед дамжуулан, мянган мянган жилийг өртөөлэн туулсаар авчирч чадсан нь бахархууштай. Наян наваа дуу бол дүрвэн орхиж гарсан нутаг орноо санаж сангалзсан түүхэн дуу юм. 



1. Ч. Павлов: «Наян наваа» бол төрөлх нутгийн тухай дуу. 1970 он.
2. Гармын Үржинэй Шэмэд: «Заян заян заяалай». 1991 он.
3. Ц.А. Жимбиев: «Наян наваа» бол мянганы дуун. 2001 он.
4. Ц.Ц. Доржин: «Наян наваа» бол зөвхөн мянганы дуун ч бус. 2002 он.
5. Д. Цыбикдоржиев: «Учир битүүлэг „Наян наваа орон». 2002 он.
6. Баярмаа Баатарова: Үлгүрийн орон Наян Наваа. 2005 он.
7. Д. Базаргүр: „Наян наваа“ нутуг хаана байгаа бол. 2005 он.



Хэмээсэн нэр, гарчиг тухай өгүүллүүд бичиж „Наян наваа“ гэдэг үзэм жимсээр дүүрсэн өгөөлмөр баян үзэсгэлэнтэй сайхан нутуг орны тухай түүхын дууг (эрт цагийн өвөг дээдэс элэц хуланцийн үеэс эдүгээ цагийн бидний үед хүртэл зүрх сэтгэлдээ тээж, дуулсаар ирсэн) уг дууны үгийг задлан шинжилэж, үнэлэлт дүгнэлт өгч „Наян наваа“ нутгийг эрэн хайж, илрүүлэж олох оролдлогоо хийжээ. Үүнд: түүх, яриа, зан зүйл, түүхэн газарзүйн, үүднээс тандаж судлагаа шинжилгээний ажлаа хийхиг чармайжээ...».
Эндэ бэшэгдэһэн мэдээсэлэй түгэсхэлдэ буряадай тоонто нютаг буряад эхэ хоёрой нангин дүрэнүүдые хамталһан Дугар Базаргүрын эжыдээ зорюулһан уянгата шүлэг эндэхи аялгада оруулан һагад табигдаба:



Эжыгээ hананаб!

Бурханай орондо заларhан эжыдээ зорюулбай

Xайлаган эжыгээ hанахадаа,
Xасар дүүрэн нулимсатайлби.
Xайратай танаяа үгылhээр лэ,
Xурбаае туулажа ябаналби.

Бодол сэтьхэлдэмни, Tа
Бодогдоһоор лэ болиногүйлта,
Борохон зүрхэнэймни угта
Эжы Tамни, үгүйлэгдэhээр лэ байналта.

Гунигай манан хүбөрөөд лэ байнал,
Гайхалтай hайхан эжыгээ hанаад байнаб.
Энгэр зүрюүлэн золгодог эжымни
Энэ хурбаада байхагүйни харамсалтай.

Эжыгүй үнгэрүүлhэн саашалган бүри
Энгэр дүүрэн нолимоhотойлби.
Эрхим hайхан эжыемни 
Эрьеэд орлохо нэгэн оршолондо үгы хаям.

Һайхан эжымни үгыдэнь
Һанаа сэтьхэлни эзэнгүйрээд байна лэ.
Таалаад лэ угтаха Tамни үгы хадани
Тогтоборигүй сэтьхэлни үймэрээд лэ байна.

Бурханай орондо заларhан эжы танаяа
Бусаагаад асарха арга даншье үгы хаям.
Эжыгүй үнгэрүүлhэн он жэлнүүдтэ
Эгшэhэн нулимсамни хатаагүй байна хаям!
Эжы, Tамни бурханай орондо заларhаар,
Үнихэншье болоболта даа!



шүлэг тэрэлсэн hуури бодонгууд D.BRR
2021.02.26