Зуунжэлтэй сасуу наһан

Дондокова Долгорма Дондоковна — Яруунын аймагай Үльдэргын дунда һургуулиин буряад хэлэнэй багша, Буряадай АССР-эй ба РСФСР-эй габьяата багша, Россиин Гэгээрэлэй отличник.

• 1924 ондо Агын тойрогой Зүдхэли нютагта түрэһэн;
• 1945 ондо Улаан-Үдэдэ 2 жэлэй «Учительскэ институт» дүүргээ; 
• 1959 ондо БГПИ-н хэлэ бэшэгэй таһаг заочноор түгэсхөө;
• 1947-1979 онуудта Үльдэргын дунда һургуулиин буряад хэлэ бэшэгэй багшаар хүдэлөө.

Балшар хаһын амидарал


Ногоон Дара эхын зүүдхэлээ гээһэн домогтой Зүдхэли нютагай Могойто гэжэ үзэсхэлэн буланда балшар наһаниинь үнгэрөө. Айлай ууган үри Долгорма 1924 ондо Майдари хуралай хурагдаад, үбһэ ногооной үрэһэеэ хиисхэхэ сагта Түргэн Дабаанай бооридохи һэеы гэртээ мүндэлһэн. Абань һуури бодонгууд угай модошо дархан Жабхайн Дондог даамай даруу зантай, ажалша бүхэриг хүн һэн. Эжынь шарайд омогой Жамсаранай Хандама эдеэ уһандаа тусгаар бэрхэ, нарин нягта, түбһэндэ дүрэлхэг эхэнэр байһан. Аба эжынь хоюулан хулгана жэлтэйнүүд, 1900 ондо түрэһэн сасуутан байһандаа юм гү, юрэдөөл, дундаа тон эбтэйхэнүүд һэн. Анханһаа түбшэн түни байдалда үхибүүдээ хүмүүжүүлжэ, алибаа хүдэлмэридэ дадхаажа, хүнэй эрхим шанар олгожо шадаа. Буряад эхэнэрэй хэдэг хамаг ажалда басагадаа һургаһыень, тэрэнь наһан соогоо ашагламаар сэгнэшэгүй олзо һэн. Хандама эжынь оёхо урлахаһаа гадна үбһэ ногоо түүжэ, дом арга хэхэдээ үлэмжэ бэрхэ, үри хүүгэдээ, үхэр малаа дары эмшэлхэ аргатай һэн. Долгорма басаган эжытэеэ эмэй ногоо таниха дадал олоходоо, алиниинь ямар үбшэндэ туһатайб гэжэ һайн хадуужа абаа. Мүн иигэжэ дэлхэйн шарай адаглажа ябахадаа, байгаалиин һайханиие бэедээ шэнгээжэ, үндэр мэдэрэлэй үрэһэ досоогоо һалбаруулаашье бэзэ. «Илангаяа бүйлөөһэнэй сэсэглэжэ байхада гоё һэн, дайдын тэрлиг ягаан хяазаар хүбөөлэгдэһэн мэтэ бэлэй», — гэжэ Долгорма Дондоковна дурсадаг һэн.

Угайнь һагабша татабал

Эсэгынь талаһаа угайнь һарбаалжан хуша модондол һархайна: Барга-Баатар, Хорёодой, Бодонгууд, Һуури, Оргодой, Зартхан, Атай, Балтхай, Хүхэ хүү, Додой, Муйда. Дондог абынь эсэгэ Муйдын хүбүүн Тарбай ноён (Абандии) Агын Дүүмын заседатель, Зүдхэлиин гулваа, Агын дасанай барилга ударидаһан габьяатай. Хожомынь Тарбай ноёной хуралда ерэхэдэнь, хүл доронь торго дэбдижэ, хүндэтэйгээр угтадаг һэн ха. Тэрэ ехэ нарилхуу хүн байжа, дасанаа ерэхэдээ, мори тэргэеэ холо орхёод ерэдэг байгаа. Мориной шээһэ тонтогоол дасанай хашааһаа зайлуулха гэһэн удхатай гээбы. XIX зуунай һүүл багаар хаан тайжа (цесаревич) Николайн дэлхэй тойроһон аяншалгадаа энээрүү үнгэрхэдэнь, Агын ноёд һайдаар хамта тон ехэ түхеэрэлгэ бэлдэжэ угталсаһан. Мүн 1896 ондо тэрэнэй хаан шэрээдэ һууһан (коронациин) найрай баярта буряадай түлөөлэгшэдэй тоодо ошожо бараалхалсаа. Ошохо замдаа Байгал далай дээгүүр шэл шалатай пароходоор ябажа, уһан соохиин нэбтэ харагдахыень хаража һонирхоошье. II Николай хаан буряадай делегациин анхан тэрэниие һайнаар угтажа абаһыень һанажа, хүндэтэйдэ хүлеэн абаа, янза бүриин медальнуудые хайрлаа. Тарба заседательда Гэгээн Аннын медаль зүүлгэгдээ. Хаанай хатан өөрынгөө гараар тэрэнэй үбдэг дээрэнь хүндэхэн юумэ табижархиһыень, тэрэнь 25 сэбэр мүнгэн десертнэ халбага байба. 



Бусаха замдаа Абандии ноён үбжөөрхэжэ, бэень ехэтэ муудаа. Гэртэхиниинь азарга адуугаар үргэл мүргэл хэжэ, уншалга хүүлэбэшье һаань, «хойто ороной шалтагаанаар» гэжэ абарал буугаад, туһагүй мордошоо һэн. Наһа бараһанайнь хойно тэдэнэйдэ бүрхээгтэй тэргээр нэгэ ород ноён ерээд, Майдын Тарбында ерээб гэбэ. Ород хэлэгүй басаганайнь «аба нүгшөө» гэжэ арай гэжэ ойлгуулхадань, тэрэнь тэргэ дээрэһээ хаптаан (кафтан) гаргажа һэжэрээд ябашоо. Тиигэжэ дворянска титулда хүртөөдэг байгаа юм гэхэ. Тарба ноёной һамган Табтаанай нютагай Арбайн Дугаалиин үхин, мүн өөрсэ хүн байһан, хуба шарахан шарайтай, ногоон нюдэтэй, булга торгоор хубсаланхай, гоё повозкодо һуугаад гүйлгэхэдэнь:

Абандии ноёной абгайхан
Алагхан нюдэндөө хубилгаантай.
Ноён Абандиин абгайхан
Ногоохон нюдэндөө хубилгаантай — 

гээд зон дуулалдадаг байһан гэжэ Долгорма Дондоковна дурсаа һэн. Тарба ноёнтон Жабхай гэжэ хүбүүтэй болоһон. Эрхэ хүбүүнэйнь абаяа Абандии гэдэг байһанайхи, тэрэ нэрэнь зоной дунда таража, «Абандии ноёной абгайхан» гэжэ дуулагдаба ха юм. Жабхайн Дондогтоной 1931 ондо одоол хүбүүтэй болоходонь, үбгэн абань уг залгаха ашын түрэһэндэ баярлажа, дурасхаалта 25 халбагын нэгэн соонь дүүрэн шара тоһо хээд, бурхандань табиһан байна. Хатанай үршөөһэн халбагаар бурхандаа тоһо үргэһэнэйнь үреэлээр Дондог хүбүүниинь 3 басагатай (Долгорма (1924-2021), Гуйгарма (1927-1997), Дулма (1929), 3 хүбүүтэй Басагаадай (1931), Мижитдоржо (1936), Абрам (1940) болоһон байна.

Һургуулиин шаби

Манай багша һургуулиин наһанһаа урда сагай домог, түүхэ шажан, угай бэшэг гэхэ мэтээр һонирходог һүбэлгэн һонор басаган ябаһан. Хожомынь энэ абьяасаа шабинартаашье дамжуулаа юм. Ном уншаха дуратай, илангаяа I Петр хаан тухай уншаһанаа мартадаггүй. «Үбгэн Жэбжээнэй мэргэн» гэжэ үльгэр гүүртынгээ һаалишадта уншажа хужарлуулдаг, магтуулдагшье һэн. Зүдхэлиингээ һургуулида 4хи ангида һураха сагтань хорёод наһатай, залуухан Базар Ринчино багшалһан. Тэрэ ехэ эдэбхитэй, хамтын суглаанаар ябадаг, үгэ хүүр хэлэдэг хүн байгаа. Нэгэтэ нэгэ суглаанай һүүлээр Долгормада дүтэлжэ, «эжышни Тулмасаанай хулаагай басаган гэлсээ» гэхэдэнь, «бэшэ» гэжэ буруушааһынь, хожом тэрээн тухай дурдаагүй. Тиихэдэ Ринчино багшань һая училищи дүүргээд, эжытэеэ, Нордоб гэжэ дүү хүбүүнтэеэ ерэһэн байгаа. Дүү хүбүүниинь һургуулида һурадаг һэн. Уран зохёолшо, арадай эдэбхитэн Базар Ринчино хожомынь Эсэгын дайнда мордожо, Советскэ Союзай Герой болоо гэжэ дуулдаа. 

Табтаанайн һургуулида һураха үедэнь ерээдүйн буряадай уран зохёолой классик Жамсо Тумунов зааһан байна. Тиигэжэ буряадайнгаа элитэ ехэ хүбүүдтэ ном заалгаһанаа наһан соогоо мартаагүй. Тиихэдэ абыень ангиин дайсан гээд түрмэлүүлжэ, үбгэн абатанииень, эжыень колхозһоо гаргажа, ехэ хүндэ байдалда байһан. Хорёо хашаагүй хээрын талада һэеы гэрээ табяад сугтаа амидараа. Һургуулиин хэды холошье һаань, ябагалха, хубсаһан нюруу, даалимба буряад дэгэл, бүд гуталтайл ябаха. Һайн юумэнь, һургуулиин столоводо эдеэлүүлдэг һэн. Жамсо Тумунов мүн эдэбхи абъяас ехэтэй, зундаа һургуулиин лагерь эмхидхэһэн байна. Тэрээн тушаа багшамнай иигэжэ дурсаа: 



«Хэниишье орхёогүй, булта ошообди. Һанадагби, сар тэргэ дээрэ унтари хэбтэриеэ ябталаад, өөһэдөө дээрэнь һуугаад ябаһанаа. Тогоошон болохо зон хэдэн үнеэдые туужа ябаха. Лагерьта тон дүрим соо байхаш. Үглөөгүүр хэшээлнүүдэй урда гоорнын абяагаар булта зогсожо, лагериингаа туг бодхоохош, үдэшэлэн буулгахаш. Унтари, хэбтэреэ саб байтар заһажа, байраа сэбэрлэжэ, бүхы юумэндэ журам сахиха ёһотой һэмди. Бидэниие вожатамнай 2 взвод болгожо, „Красный бой“ гэжэ мүрысөө эмхидхэдхэгшэ һэн. Жамсо Тумунов тиихэдэ һаял 7 класс дүүргэнхэй, сэрэгтэ үшөө татагдаагүй наһанай ябаал даа...». Долгормаагай һураха сагта, худам монгол бэшэг заажа үрдеэгүй, лата үзэгтэ ороһон. Табтаанайда һургуулида комсомолдо абтаһан. Тиихэ сагта һургуулиин һурагшад хабарай тарилгада хабаадажа, борнойдо һууха, зундаа үрмэдүүл түүхэ, үбһэнэй үедэ тармаха, бухал шэрэхэ, бухаллаха уялгатай ябагша һаабза. Мүн хони адуулха, аргал түүхэ. Үүр сүүрээр бодожо ябахадаа, «унтуулхааш яана гээш даа» гэжэ һанадагшье һэн ха. Хожомынь гэр бүлын байдалаар Могзондо, 15 модоной газарта ябажа һураа. Баһа нэгэ ород һургуулида ороод, түрүүшынгээ хэшээлһээ гарахадань, дэгэлэйнь улаан тобшонуудые удара татажа абанхайшье байгаа, эдыхэн наһандаа басагахан байдалай шэрүүнтэй яһалашье ушарһан. 

Сэмүүн саг

Тииһээр сугтаа нэгэ класста һураһан, мэдээжэ нютаг ороноо шэнжэлэгшэ, зохёолшо Дамбинима Цырендашиев үүриинь бэшэһэн «Сэмүүн саг» гэһэн ном соо дурсагдаһан хамалган хашалганай хатуу саг ерэжэ, гэр бүлынь амгалан байдал һандарба. Хожомынь Улаан-Үдэдэ байдаг болоод байхадаа хоёр үүринэр уулзажа, дурсагдаһан ном бэлэг үгтөөд, урда сагаа удхалан хөөрэлдэбэ: «4-хи класста һуража ябахадамнай, буутай сагдаанар хэшээлдэ сэхэ ороод, Долгорма, шамайемнай туужа ябашоо һэмнай», — гэжэшье һанагдаба. Тиихэдэ хардалган, гүрдэлгын түлэг үе байһан. Хэншьеб сагаан хаанай хайрада хүртэһэн изагууртанай таһардаһан гэжэ мэдүүлжэ болоо. Сэмүүн сагта хүнэй досоо муудажа, атаа жэтээн, хоро шарань бусална бшуу.

Саг улам хатууржа, абыень түрмэдэ барижа хааба. Тэндэ ороһон зоной мүшхүүлһэн, мушхуулһаниинь хэлэшэгүй һэн. Түрмын зониие миин байлгангүй, энэ-тэрэ ажалда зарадаг боложо, абань барилгада гэрэй түмэр хушалта хэжэ байтараа унажа, нюргаа гэмэлтэбэ. Эжынь тиихэдэ хадам абатанаараа малда гаранхай байгаа. Гэмэлтээ гэжэ дуулахадаа, зүрхэтэй һайндаа ябуулга хэжэ, үбгэеэ асараад аргалба, суутай Базар баряашанда барюулаа. Тиин арай гэжэ гэрэй эзэнэй хүл дээрээ гаража, бүгдэгэршье болбол, ажалаа хэдэг болоод байтарнь, хэншьеб «Жабхайн Дондог гэртээ ерээд байна» гэжэ мүргэбэ. Тиин 24 часай туршада үри бэеэ, һамгаяа орхижо, Агын тойрогһоо гаража ябаха баатай болоо һэн. Дүү хүбүүниинь Беломорканалай барилгада сүлэгдөө «Жабхайн боро хүбүүн Беломорканалда хүдэлөөд, орден абаа» гэжэ дуулдабашье, бусажа ерээгүй. Дондог абань яба ябаһаар, Могзон хүрэжэ, тэндэхи леспромхоздо хүдэлжэ эхилээ. Тэндээ һайн ажаллажа, салинһаа түлэжэ байхаар үнеэ урьһаар абаад, амяараа байха таһалгатай боложо, гэр бүлэеэ асараа һэн. Хандама һамганиинь ехэ басаган Долгормагаа абаад, бэшэ үхибүүдээ түрэлдөө орхёод, тиишэ ошолдоо. Зүгөөр тэндэ удаан байгаагүй, юуб гэбэл, Яруунаһаа сагдаанар ерэжэ, эсэгыень туугаад ябашоо. Һүүлдэнь мэдэхэдэнь, ямаршье шалтаггүйгөөр, тэндэ байһан 40 сүлэлгэшэн дээрэ тэды шэнээн зониие нэмэжэ асарха план дүүргэхын тула абаашаһан байгаа. Нэгэтэ һургуулиһаа ерэхэдэнь, кредид түлэжэ шадахаа болёот гээд, үнеэгынь буляажа абаад байхадань, ехээр бархирһанаа һанадаг. Үнеэниинь буруутай болоһон байжа, оройдоол табадахи ангиин басаган буруугаа хүтэлжэ, Могзон станци дээрэ тэрэнээ худалдаа. Тиигээд хаһаг тэргэтэй зоноор һуулсажа, 3 хоног соо Нарһата хүрэтэр ябажа, абадаа ерээ һэн. Абатайнь уулзуулаашьегүй, асарһан юумэеэ нэгэ хүнтэй дамжуулаа. Тииһээр абань нютагаа бусажа, колхозой хара хүдэр ажалда гэр бүлөөрөө тэнсэжэ гараа. Түрмэ түдэгөөр зобоолгоһондоо абынь бэе ехэ муудаһан байжа, уданшьегүй юмэрхэй үбшэн хүрөөд, аргалха аргагүйдэ 1945 ондо наһа барашоо һэн. Эжынь урда жэлынь, 1944 ондо мордоһон байжа, айлай ехэ басаган Долгорма дүүнэрэйнгээ урдаа хараха хүниинь боложо үлэшэһэн байна. 

Эртын боргожол

Табтаанайдаа 9-хи ангида һуража байтарнь, дайн эхилшоо бэлэй. Һургуулишье таһалдажа, колхоздо счетовод-бухгалтераар абтаба, харин нүхэр басаганиинь складые даагшаар ороо. Тииһээр аймагай комсомолой инструктор боло гэһэн дурадхал ороо. Басаган тэндэ хүдэлхэ дурагүй байһандаа, «репрессидэ ороһон абатайб» гэхэдэнь, болижо, салин хубаарилдаг таһагые даагшаар табяа һэн. Тэрэ врач болохоёо үнинэй сэдьхэдэг, Эрхүүгэй мединститут ошожо һуралсаха дуратай байгаа. Зүгөөр дайнай үеын 1943 ондо хүдэлхэ зоной хоморто залуушуулые дээдэ һургуулида табидаггүй саг һэн. Даргань, эрхүү буряад һайн хүн байжа, ехээр гуйхадань табиха баатай болоо һэн. Табюулхадаа, сэхэ Эрхүү хотын мединституд зорибо. Зүгөөр тэндэнь лечебнэ факультедтэ набор дүүрэһэн байжа, ганса санитарнада орохоор байба. Өөрыншье дурлаһан, эжыньшье ехээр хүсэһэн хүсэлынь бэелхэ үйлэгүйдөө. Хожомынь эжынь эмшэлхэ «шүлһэн» хүсэлдэжэ, дүүнэрынь, өөрынь хүүгэд, аша зээнэрынь хүнэйшье, малайшье, эрдэм номтой, магтаалтай аргашад боложо тодороо һэн.

Мэргэжэлэй утын зам

Хүнэй эмшэн болохо харгынь эгсэ годиржо, Улаан-Үдын 2 жэлэй Учительска институд руу сэхэ асарба. Тэндэ хуушанай бэрхэ багшанарта заалгажа, гүнзэгы мэдэсэ, мүн хүн талыншье хүмүүжэл абажа гараһан байна. Ленинградай блокадаһаа гаража ерэһэн Д.А. Алексеев, Т.А. Бертагаев, А.А. Дуринов, В.А. Абрамов, Б.Д.Чагин ба бэшэшье багшанарайнгаа гэрэлтэ һайхан дурасхаалынь наһан соогоо мартаагүй. Эндэ тоологдоһон багшанарынь ехэнхидээ түгэс соёл болбосоролтой, хүн талаараа досоо газаагүй үндэр хүгжэлтэтэй зон һэн. Хүндэ хандасань, бэеэ абажа ябахань, хэлэхэ дуугархань одоо жэшээ абамаар бэлэй. «Эдэ багшанарта заалгаһамни ехэ олзо боложо, һүүлдэнь багшанарай дээдэ һургуулида заочноор һуралсажа ябахадам, тон хүнгэн байһан юм», — гэжэ Долгорма Дондоковна хэлээ һэн. Хүдөөгэй эдир хүүхэн иимэ һайхан зоноор ушархадаа, түрэлхиин зохид абари дээрээ шэнэ туһатай зүйл нэмэжэ абаашье бэзэ. 



1945 ондо Учительска институдаа дүүргэһээр, Агаяа ошоод багшалжа байтараа, 1947 ондо сэрэгэй офицер Галсанов Цыдып Доржиевичтай гэр бүлэ байгуулжа, Улаан-Үдэ руу ерээ. Цыдыб Доржиевичынь обкомой нэгэ таһагые даагшаар томилогдожо, мүнөөнэй Илалтын проспект дээрэ байра үгтэбэ. Долгорма Дондоковна мүнөөнэй 29-хи гимназиин һуурида байһан 18-хи буряад интернад һургуулида багшалаа (1946 оной СССР-эй министрнүүдэй соведэй тогтоолоор 18-хи буряад интернад-һургуули нээгдэжэ, 8-10 классуудта һурахаар 200 хүүгэд республикын һургуулинуудһаа, Усть-Орда болон Агын тойрогһоо абтаһан байна). Тэрээн тушаа Хэжэнгын һургуулиин директорээр 30-аад жэлдэ хүдэлһэн, эдир залуугаар фронтдо мордоһон Дугаржаб Гыргеевич Баяртуев дайнһаа бусаад, дунда һургуулияа дүүргэхын тула эндэ һуралсаһан байжа: «Нэгэ залуухан буряад басаган багша байһан аад, харагдахаяа болишоо һэн» гэжэ дурсаа. Харагдахаа болиһон ушарынь гэбэл, нарайлһан байгаа. Тиигээд нялха хүбүүнэйнгээ 2 һаратай болоошьегүй байхада, ажалдаа гараһан байна. Аяар проспектһээ Үдын урда бэе хүрэтэр мансытай хүүгэеэ тэбэреэд, һалхи шуурган, саһа бороо гэнгүй, ажалдаа ябагалдаг һэн. Нэгэ багшын эжы, ехэ һайн ород хүгшэн хэшээлдээ байхадань, үхибүүень харууһалжа туһалаа. Тииһээр байтараа, һалхи абажа, халуураа, үбдөө, харалсаха хүнгүй тон ехээр зүдэрөө. 

Удангүй Цыдып Доржиевич мүн ханяажа, сэбэр агаарта ябаха гүүлээд, түрэл тоонто Үльдэргынгээ колхоздо парторгоор хүдэлхэ болоод, зөөжэ ерэбэ. Нэгэ мэшээг номтой, буряад дэгэлтэй, налгай зохидхон бэри Үльдэргэ нютаг буужа, Долгор хадам эжыдээ болон бэшэшье зондо һайхашаагдаа бэлэй. 

Хайшан гэжэ эхэ эсэгынгээ танилсаһан тухай ушар Доржо-Ханда басаганиинь хөөрэбэ: «Бидэ артистнууд Агада концерт табижа, бишье дуугаа дуулаа һаабзаб. Удаань мэдээжэ хатаршан Василиса-Оюун Тумурова һонин мэдээ дуулгаба, тэрэнэй заал соо һуужа байтарнь, арадань һууһан нэгэ ноёсор хүн „минии танилсуулаагүй һаа, энэ дууша басаган байхагүй байгаа“ гэжэ хэлэбэ ха. Аба эжы хоёрые залуудань танилсуулһан хүн байба гээшэ ааб даа», — гэбэ.

Багшын үндэр заяа эдлэхэ хубитай

1947 ондо Үльдэргын һургуулиин богоһо алхажа ороһоор, буряад хэлэ бэшэгээ заажа, 32 жэлдэ забһаргүй эндээ хүдэлжэ гараа. Түрүүн Зүүн-Үльдэргэ тосхондо 7 жэлэй һургуули байһан аад, артельнууд хамтаржа, Хонтиин үбэртэ түбтэй «Коммунизм» колхоз болоһонойнь удаа һургуулишье тиишэ зөөжэ, шэнэ гоё байратай Үльдэргын дунда һургуули тодороо. Долгорма Дондоковна эрхим һайн мэргэжэлтэн байһанаа гансата харуулаа. Уран зохёолшо, сэрэгшэ, багшын ажалай Герой гэгдэжэ суурхаһан Цокто Номтоевич Номтоев директортэй, олон бэрхэ багшанартай коллектив хэр угһаа аймаг, республика, республикаһаа гадууршье суурхажа байһан. 7 жэлэй һургуули байхадань, ойро тойроной 7 нютагуудай үхибүүд эндэ ерэжэ, хамтын байрада, айлнуудааршье байрлажа һуралсадаг байгаа. Тэрэшье сагай шабинарынь, наһанай амаралтада гаратараа хүдэлһэн үеынь һурагшадынь Долгорма Дондоковна тухай гансал һайн һайхан үгэнүүдээр дурсадаг юм. 



Хэзээни сагта жэншэдгүй бэеэ абажа ябадаг, ёһотойл дээдэ шатын нарин болбосоролтой, сэбэр сэсэн, сэдьхэл татама абаритай багша үе бүриин шабинарайнгаа һүзэмөөр жэшээ «идеал» байгаа гэхэдэ алдуугүй. Буряад хэлэнэй хэшээл хүлеэжэ ядахаар байгша һэн. Багшаяа шагнангаа, өөрыень адаглан хараха дуратай һэмди: саб гэмэ зохид прическо, үндэр һүеытэй гутал, һаргама сэнхир хүхэ костюм, саб сагаан, гоё манжетэтэй кофта гээд лэ — нюдэ баясуулма зураг мүнөөшье хүрэтэр һанаанда ородог. Юрэдөө, уур сухал боложо, хараажа үреэжэ байхань огто дуулдаагүй, журамай халта һуладабал, үрөөһэн нидхэеэ гайхангяар үргөөдхихэдэнь, гансата ойлгохош. Номой удха ээлжээгээр уншахадаа, артистнуудтал рольдоо орон, хоолойгоороо наадажа, уранаар уншахыемнай заагша һэн. Мүн ходо багахан үгүүлэл, шүлэг зохёолгохо, сээжээр хэлүүлхэ. Миин байлгахагүй, классай үхибүүдые бултыень хабаадуулха. Бидэ бүри штатна зүжэгшэд шэнги һургуулидаа, колхозой клубта бишыхан зүжэг-сценкэнүүдые харуулдаг болоо һэмди, илангаяа бэрхэ артистнарнай Баатар Галсанов Дугаржаб Дашиев хоёр ахадүүнэр һэн. Бэе бэеынгээ нюур ама шэрдэжэ, хүшэгын араар зүрхөө хөөрэн байхада гоёл һэн. Нэгэтэ Улаан-Үдэһээ шалгалта гэб гэнтэ буушоо, директор гансата Долгорма Дондоковнагай хэшээлдэ тэдэниие оруулаа. Эгээл тиихэдэ манай класс тудалдаа һэн ха. Урда тээнь зорюута бэлдээшьегүй аад, үнгэрдэг лэ хэшээлнай үнгэрөө, зүгөөр тэрэ комиссида тон һайшаагдаа гэхэ. «Таанарайнгаа бэрхэ һайнда магтуулбабди», — гэжэ багшынгаа хэлэхэдэнь, һургуулиингаа нэрэ соло хамгаалһан зон боложо, тон ехээр баясаа һэмди. Энэ ушар багшымнай хэшээлнүүдээ ходол үндэр хэмжээндэ үнгэргэдэг, шабинартаяа нягта холбоо барисаажа шададаг байһыень гэршэлээл даа. Иигэжэ түрэлхи хэлэндээ үнэнтөөр дурлуулхын тула хэшээлнүүдээ удха түгэлдэр, урматай һонёор үнгэргэхэ гэжэ шармайдаг эрмэлзэлынь дэмыдэ ошоогүй. 

Багшын ажалай үрэ дүн — шабинарайнь амжалта

Шабинарайнь тоодо Буряад орондоо мэдээжэ, бэлигтэй уран зохёолшод, поэдүүд, сэтгүүлшэд, сурбалжалагшад, мүншье сүлөө сагтаа «саарһа эреэлхэ» дуратайшуул олоор гараһан байна. Уран зохёолшод гэбэл, Булат Жанчипов, Сергей Цырендоржиев, Ким Цыденов, Мархуу Цыренов гэгшэд болоно. Мүн ондоо мэргэжэл шэлэбэшье, багшынгаа танюулһан уран гуурһые хэзээдэ шадамараар хэрэглэдэг һурагшадынь байха: Буряадай радиогой диктор Ц-Х. Дашиева, философиин эрдэмэй доктор Нима Жамбалдагбаев, Бурдрамын режиссер Ц-Д.Д. Бальжанов, экономист Цырен-Дулма Доржиева, багшанар Цырен-Ханда Жамьянова, Полина Цыбикова, Гарма Будажанаева, Ханда Доржиева, зоотехник Цырен-Дулма Цыренова ба бусад. Бурдрамын артист, дуушан Д-Д.Д. Бочиктоевшье тэрэ «по ролям» уншалгые гараһан, мүн багшань шаби тухайгаа дурсахадаа, «Дамба-Дугар буряад хэлэ бэшэгтээ бэрхэ, нэгэшье алдуугүй бэшэдэг һэн» гэжэ магтаа һэн. Гадна буряад хэлэнэй багшын буянтай харгы шэлэһэн шабинарынь тоогүй гэхээр. Тон мэдээжэ багшанар Ц-Х.Ж. Жамьянова, Д.Ц. Доксонова, Ц.Ж. Цыжипова, Л.Д-Д. Жалсанова, Ц.Ц. Жамбалдагбаева гээд лэ олон даа. Багшын бүхы наһаараа хүдэлһэн ажалайнь үрэ дүн энэл даа! Багша хүндэ зааһан хэшээлынь шабинарайнь сэгнэжэ, халан абажа, амжалта туйлажа ябахадань, ямаршье нэрэ зэргэ, орден медальһаа үлүү сэнтэй гээшэл! 

Үнэр бүлын эжы



Долгорма Дондоковна хамта дээрээ арбан хүүгэдые түрэһэн юм. Зүгөөр тэрэ багшын замай эхиндэ һая түрэһэн аад үдэр бүри мансытай үхибүүгээ үргэлжэ, һургуули тээшэ ябагалдаг байһаниинь хойшолонтой байгаа гэхээр. Өөрөөшье үбдэжэ, Баатар гэжэ нэрлэһэн ууган хүбүүниинь хоёрхон наһандаа гээгдэшоо һэн. Мүн буряад зоной заншалаар Дарима гэжэ басагаяа хүүгэдгүй Гомбожаб Доржиевич ахындаа һайхан сэдьхэлээр үгэжэ, үритэй болгоо һэн. Гэртээ үлэһэн найман үхибүүдээ бултыень өөһэдөө үргэжэ, хүлынь дүрөөдэ, гарынь ганзагада хүргөө. Одоо яажа бэень тэнсэдэг байгаа гээшэб. Гэртээ харууһа, абхууһа ехэтэй багашуултай байгаад, хэдыдээ хэшээлдээ бэлдэжэ, өөрөөшье хододоо сэбэр сэмсэгэр ябажа үрдидэг һэм бэ гэжэ мүнөө гайхахаар. Бүхы үхибүүдынь һургуулида эжынгээ шабинар байһан шалтагаанаар булта үндэһэн уран зохёол, хэлэ бэшэгээ һайн мэдэдэг байна. Бултадаа дээдэ һургуулитай, хүдэлһэн газартаа хүндэтэй ябадаг.

Ехэ басаган Доржо-Хандань мэдээжэ оперно дуушан, Буряад Республикын арадай артистка; Баатар, Баяр, Намсарай хүбүүдынь инженер-механик мэргэжэлтэй; Лыгжимань БГПИ дүүргэжэ, багшын мэргжэлтэй болоһон; Далай — экономист, Буряад Республикын АПК-гай габьяата ажалшан, Харин врачнар гэр бүлэдэнь олон юм: Хандажаб — республиканска стомполиклиникын таһагые даагша, Буряад Республикын ба Ород Уласай габьяата врач; Лариса — городой 1-хи стомполиклиникын ахамад врачай орлогшо, Буряад Уласай габьяата врач; Баяр Доржиевич хүрьгэниинь Буряад республикын хүүгэдэй ахамад хирург, БСМП-н таһагые даагша байһан; Баярма Цыбендоржиевна бэринь — невропатолог; Женя зээ хүбүүниинь медицинын эрдэмэй кандидат, Москва хотодо хүдэлдэг, нүхэрынь мүн врач-терапевт; Оюна, Саяна, Дугар ашанарынь мүн врачай мэргэжэл олонхой, урагшатай хүдэлжэ байнхайнууд. 

Боро аргын дадал

Хандама эжынь заабари һургаал холуур үнгэрөөгүй, бүхы хүүгэдынь багадаа олоһон дүршэлөө алдангүй хэрэглэжэ ябаа. Долгорма Дондоковна алишье ушарта таараха арга олоод лэ байгша һэн. Эм домтой ургамалай талаар тон үргэн мэдэсэтэй хүн ябаа. Гэртэнь һэрюухэн газарта ходол сэсэг набша хатаагдажа, талхан болотор нюдэгдэжэ, туулмагханууд соо хадагалагдажа байгша һэн. Тэрэнээ эриһэн хүн бүхэндэ яагаад ууха, хүртэхэ, шабахаб гэхэ мэтэ сэнтэй заабари үгэжэ байжа тарааха. Муу юумэнь гэхэдэ, тэрээн тушаань бэшэгдээ, тэмдэглэгдээгүй үлэшөө. Үхибүүдэйнь, түрэл гаралайнь, туһалһан зонойнь дурсалга хөөрөөнһөө уламжалан, бултыень тоолохо аргагүй, үсөөхэн тэдыень эндэ дурдая.

5 аршаанай хүлнүүд: ганга, сагаан ая, хара ая (черный багульник), балжан гарма, гашуун үрмэдүүл — Лидия Галсанова, ехэ басаганайнь хэлэһээр, энэ 5 ургамал хатаажа хадагалдаг байһан. Нэгэ хэды бусалгаад, хаб хара үнгэтэй уһан соо үхибүүдээ угаадаг һэн. Илангаяа, нарай багашуулай арһа бэхижүүлхэ, иммунитет бодхоохо, яһа уһанай, шүрбэһэ һудаһанай үбшэнгүүдтэ туһатай. Хэр угһаа буряад зон эндэ нэрлэгдэһэн 5 янзын ногоо, үгы гэбэл ондоошье бүридэлтэйгээр суглуулжа, 5 аршаанай торходо һуудаг. 

Егүүжэн сэсэг ямаршье хабдар татаха шадалтай. Эхэнэрэй үбшэндэ сабаа зайлахада һайн. Балжан-Гарма сэсэгэй шүүһэн (отвар) соо үһэеэ бүхэжүүлхэдэ, хоолой, шүдэнэй үбдэхэдэ зайлахада туһатай. 

Ногоон сай үдхэнөөр эдеэшүүлээд, хүйтэ абаха, ханяахада сээжэ бэедээ компресс хэхэдэ, тон туһатай, һүүлдэнь жэнгээ абахадаа, хуурай болотор аршаад, дулаан хубсаһа үмдэхэ. Өөрынь үбдэхэдэ, Доржо-Хандань ногоон сайгаар орёожо һайн болгоһон. «Ши намайе гурба дахин абарбаш», — гэжэ эжынь хэлээ бэлэй.



Үлэн шээһэн, илангаяа 7 наһа хүрөөгүй хүбүүнэй ба эхын шээһэн олон үбшэндэ туһатай гэдэг. Энэ бүри урда сагһаа мэдээжэ боро арга. Хурса эдеэ эдижэ, санхатабал, уухада, юунһээш туһатай байха. Урдандаа зон эхынгээ шээһээр лепеошхо барижа, холо ябабал, абаад ябаха. Мүн нюдэнэй, шүдэнэй үбдэхэдэ, жэбэтэй түмэртэ адабал, шээһэн соо хүлөө хэхэ, ямаршье шарха угаахада һайн. Дайнай үедэ сэрэгшэд бэшэ аргын үгыдэ тиигэжэ гаралсадагшье байһан гэхэ.

Хара орооһоной талхаар (ржаная мука) лепеошхо баряад, бага бусалгаад, халуугаар хүлэй үбдэг, дала мүр болон али яһа уһанай үбдэбэл, үбдэһэн газартаа няажа, дээрэһээнь целлофан, дулаан нооһон бүдөөр хушажа, удаахан байлгаха.
Жэжэ ягаан сэсэг (птичья гречишка) сэсэг хабдар һайн татадаг. Нэгэ хүнэй һуга доро хабдар гараад, вишнево, ихтиолово мазь түрхихэдэнь туһалаагүй, харин энэ сэсэг бутаргаад, хабдараа шабаһыень, гансата эдеэрэнь гараһан ушар бии. Хүлэйшье хабдар татаһан байна. 

Энэ мэтэ туһатай ургамалнууд, элдэб зүйлнүүд олон аабза, бултыень эндэ нэрлэхын аргагүй, юрэдөөл, манай багшын жэшээгээр урданай зон врачай үгы сагта байгаалидаа хандажа, бэеэ аргалжа шададаг байгаал даа. Бидэнэй туһада эхэ дэлхэймнай эмэй сан дүүрэн дэлгээнхэй, оршон тойроноо анхаралтайгаар бодигон шэртэжэ, шэнжэлжэ ябабалнай һайн һэн. 

Алтан зуладал бадматан хайлаба



Мүнхэ сагай эрьюулгэ соо 100 жэл шахам алтан дэлхэйдэ ажаһуужа, XX ба XXI зуунжэлнүүдэй шарай хаража үрдеэ. Майдар хуралай сууряан соо, үрэһэ ногооной хиисээн соо мүндэлһэн сагһаань хойшо ерэн найма дахин Ногоон морин эрьеэ. Энэ хугасаа соо юу хараа үзөөгүйб даа: һэеы гэртэ түрэжэ, аба эжын энхэрэл доро тулгын галай согшохые һайхашаагаа; олон дүүтэй ууган үриин харюусалгые ойлгоо; хашалганай сагай хатууе арһа мяхаараа мэдэрээ; эрдэм ном тээшэ эльгэ зүрхөөрөө тэгүүлээ; хоёр халуун зүрхэнэй инагай дүлэндэ абтаа; арбан үринэрэй, аша зээнэрэй хоншууе үнэсөө; гэрэй эзэн эхэнэрэй, олоной эжын дундаршагүй ажалые ээмдээ тээгээ; багшын ажалай тухагүйе эрмэлзэл ехэтэйгээр даажа абаа; зоной хэрэгтэ нэмэри оруулхаяа оролдоо; олон шабинарай үнэнтэ хүндэдэ хүртөө; оршолон дэлхэйн гээлтэ хороолтыешье тэсээ; лама хубарагуудта, жанша, дулаан зөөлэн хубсаһа хунар оёжо, үргэжэ ябаа; хаана субарга, дасан, дуган баригданаб, алдангүй хандибаа үргөө; эхэ хамаг амитанай түлөө үдэр бүри зальбараа, — иигэжэл манай ашата багша Долгорма Дондоковна һайхан хүнэй һайхан заяа эдлэжэ, мүнөөнэй болбосон, һаруул сэбэр гэртэ үри бэеынгээ альган дээрэ алтан зуладал бүхэжэ, үреэл табиһаар мүнхэрөө. Туяа сасаруулма гэрэлтэ һайхан дүрэнь үри бэе, аша гушанарайнь, тоогүй олон шабинарайнь сэдьхэлдэ Дара Эхэдэл һанагдан тахигдажа байхань дамжаггүй.