Буряад-монгол ороной мэдээжэ зон
Аман үгын алтан уурхай уудалhан эрдэмтэн
1 августа 2021
595
1993 ондо Монголой шэнжэлхы ухаанай академидэ «Буряад арадай домогуудай мүнөө үеын байдал» гэhэн диссертацияа эгээ түрүүшынхиеэ буряад хэлэн дээрэ хамгаалhан эрдэмтэн Виктор Шагдарович Гунгаров 80 наhанай дабаан дээрэ гараба.
Буряад арадай түүхэ домогуудые шэнжэлхын түлөө мэдээжэ эрдэмтэд Ц.Жамцарано, М.Хангалов гэгшэд эгээн түрүүн бэлиг ехэтэ үльгэршэдhөө түүхэ домогуудые бэшэжэ абаhан байна.
В.Ш.Гунгаров
1950-яад онhоо эхилжэ, Буряадай ниитын эрдэм шэнжэлгын институт (БИОН) жэл бүри Шэтын, Эрхүүгэй можонуудай, Буряадай АССР-эй нютагуудаар фольклорно экспедицинүүдые эмхидхэжэ, арадай аман зохёол бэшэжэ суглуулдаг байгаа.
Буряад арадай түүхэ домогуудые тусгаар ном болгожо хэблэhэн ушар үсөөн hэн. Ород хэлэн дээрэ 1963 ондо хэблэгдэhэн В.Б.Махатовай «Были и предания байкало-кударинских бурят», мүн 1970 ондо хэблэгдэhэн С.П.Балдаевай «Родословные предания и легенды бурят» гэжэ номуудые нэрлэхээр. Эхирэд-булагадай отог буряадуудай уг гарбал тухай хөөрэhэн хоёрдохи номойнь харюусалгата редактор мэдээжэ эрдэмтэн А.И.Уланов байhан юм.
Нютагай шарай
БИОН-ой эрдэмтэд Монголой эрдэмтэдтэй хамта 1977, 1983, 1986 онуудта Түб, Хэнтэйн, Дорнод, Булган, Хүбсэгэл аймагуудай сомонуудта нютагжаhан буряад үльгэршэдтэй хөөрэлдэжэ, аман зохёолой элдэб зүйлнүүдые миндаhан дээрэ бэшэжэ абаhан байна. Жара гаран түүхэ домогуудые тиихэдэ манай эрдэмтэд ниитэлhэн байгаа.
В.Ш.Гунгаров «Буряад арадай түүхэ домогууд» гэжэ номоо хэблэлдэ бэлдэхэдээ, хаана, хэзээ, хэн үльгэршэнэй хөөрэhэн тухай тодо мэдээтэйгээр, тэрэ зандань hэлгэн худхангүй, ямар нютаг хэлэн дээрэ дамжуулааб, удхыень зүбөөр найруулха гэжэ оролдоhон юм. Һүүлдэнь түүхэ, домог бүхэн тухай эрдэмэй комментари, тобшолол хэгдэhэн байна.
Академическэ хэблэл гэжэ хараалагдаhан энэ ном долоон бүлэгhөө бүридэнэ. «Мифическэ зүйл баримтануудтай түүхэ домогууд» гэhэн нэгэдэхи бүлэг соо нютаг нугын, хада уулын эзэд тухай хэлэгдэнэ. Мүнөө үеын шажанай бии болохоhоо урда арад зомнай өөрын мифүүдые зохёоhон юм. Тэнгэриин эзэд-тэнгэринэр; буумал бурхад, газар дайдын эзэд (Гэсэр, Буха ноён, Шаргай ноён), мүн наhа барахадаа, эзэд болоhон ехэ бөөнэр тухай домогууд.
«Буряадуудай уг гарбал тухай домогууд» гэжэ хоёрдохи бүлэг соо угсаатанаймнай уг гарбал хаанаhаа бии болооб, хайшан гэжэ уг дамжуулжа ябаhан тухай хэлэгдэнэ.
Хэжэнгын магтаал дуун
Бүлэг отогуудай таран hуурижаhан нютагууд тухай домогуудые шэнжэлhэн бүлэг соо буряад зоной нүүдэл байдалые харуулhан домогууд ороно. Хори буряадуудай, Түнхэнэй, Захааминай буряадуудай, сонгоол, сартуул буряадуудай хаанаhаа ерэhэн, мүнөө эзэлжэ байhан нютаг нугада hуурижаhанай түүхэ хэлэгдэнэ.
Тусгаар бүлэгтэ буряадуудай ажаhуудаг нютаг газарнуудай Ород гүрэндэ хамтаран ороhон тухай түүхэ домогууд ниитэлэгдэнхэй.
Буряад арадай дунда баатарлиг үйлэ хэрэгүүдээрээ алдаршаhан Шоно баатар, Бальжан хатан, Шэлдэй занги, Бабжа баатар тухай, орон нютагыемнай эзэмдэхэеэ hэдэhэн Сөөхэр ноён тухай домогууд тусгаар бүлэгтэ оронхой.
Хориин Мундаг бүхэ, Жүнгэрөөб Гэндэн, Эмэгэн бүхэ, Шөөбэй бүхэ мэтын бар ехэ хүсэтэйшүүл тухай домогууд нэгэ бүлэгтэ ороно.
Байгаали тухай, газар уhанай, нютаг нугын нэрэнүүд хаанаhаа бии болооб гэжэ тайлбарилhан удхатай домогууд нэгэ бүлэгтэ үгтэнэ. Иимэ домогууд зоной дунда ехэ тараhан, хунүүдые ехэ hонирхуулдаг ха юм. Жэшээлхэдэ, Хөөрхэ нютагайнгаа Ч.Намсараев үбгэнhөө 1972 ондо бэшэжэ абаhан домог соо Шэбэрэй Хабсагай хадын ара бэедэ урда сагта арбан тэмээн ашаатай баялиг монголнууд нюуhан тухай хэлэгдэнэ: «1920-ёод онуудаар Монголhоо хоёр ламанар ерэжэ, зүүдэ манажа, хонон үнжэн тэрэ баялиг бэдэрээд, олоогүй юм гэжэ тэрэ үбгэн хөөрөө hэн.
Хэжэнгэ нютагай эгээл үндэр Һэбхеэн хадын оройдо Тэбхэр гэжэ нэрэтэй шулуун хабсагай байдаг. Тэрэ шулуун хабсагайе монголшуудтай, монгол дараатай холбодог. Тэндэ баялиг нюугаад, дээрэнь шулуу обоолhон юм гэжэ хэлсэдэг».
Буряад зоной урданай түүхэ шэнжэлгэдэ, үндэhэн соёлой саашанхи хүгжэлтэдэ ехэ нүлөөлхэ аргатай энэ захата бүтээлэй автор Виктор Шагдарович Гунгаров хэбэд номхон Хэжэнгын Хөөрхэ нютагта түрэhэн юм. Буряадай багшанарай дээдэ hургуули дүүргээд, түрэл аймагтаа багшалаа, hургуулиин директорээр хүдэлөө hэн.
Нютагайнь хүн, хэлэ бэшэгэй эрдэмэй дид-доктор Г.О.Туденовэй зууршалгаар, суута эрдэмтэн А.И.Улановай дэмжэлгээр БИОН-ой буряад литературын болон фольклорой таhагта ажалда ороhон байна. Нэрэтэй солотой эрдэмтэд Е.В.Баранникова, С.С.Бардаханова гэгшэдтэй хамта ажалайнгаа намтар эхилээ hэн. 1981 ондо «Буряад арадай онтохонууд» гэhэн 3 боти ном хоёр хэлэн дээрэ хэблэн гаргахада хубитаяа оруулhан юм. Суглуулагдаhан эдэ олон онтохонууд «Сибириин болон Алас-Дурна зүгэй арадуудай фольклорой хүшөөнүүд» гэhэн хэhэгтэ бүридхэгдэhэн байгаа.
Виктор Гунгаров «Байгал» журналай редактор Галина Базаржаповатай хөөрэлдэхэдөө, аха нүхэр, солото эрдэмтэн С.Ш.Чагдуров тухай ехэ дулааханаар дурсаhан байха юм. Сергей Шагжиевич Чагдуров Монголдо диссертаци хамгаалгын үедэ тэрэнэй оппонентнь байгаа. Энэ ушар тухай С.Чагдуров «Монгол судлалда — онсо нэмэри» гэhэн гаршагтай статья «Буряад үнэндэ» (1993 оной мартын 5-най дугаар) хэблүүлhэн юм.
Виктор Гунгаровай буряад хэлэн дээрэ эрдэмэй диссертаци хамгаалhан үүсхэлые доодо үеын эрдэмтэд Светлана Ошорова, Булад Бадмаев, Сергей Бабуев, Елена Дамдинова дэмжэhэн байна.
Домогуудые суглуулжа ябахадаа, хэды олон хүнүүдтэй уулзаагүйб даа. В.Ш.Гунгаров иигэжэ дурсана:
— Арадай аман үгэ суглуулха гээшэ алтанай уурхай уудалhантай адли юм. Жэшээлбэл, Түнхэнэй аймагай Мон hууринда Дарма Забанов үбгэнтэй уулзаhамни ехэ зол тудаа hэн гэжэ мүнөөшье болотор олзуурхадагби. Хадаша үбгэд гээшэмнай жэгтэй шэдитэй, дурдалга домогууд соонь сэнтэй, сэсэншье удха нөөсэлөөтэй юумэл.
Бурал-Баабайн байса шулуун
Эдэ хүнүүдээ саг соонь оложо, хөөрүүлжэ абаhамнай сэнгүй. Үгы hаа, энэ дэлхэйhээ халихадаа, мэдэhэн юумэеэ абаад ябашаха байгаа ха юм.
Үльгэршэн Майсан Алсыевай 100 жэлэй ойдо ном бэлдэжэ гаргаа hэм. М.Алсыев, Е.Сороковиков-Магай, А.Онгорхоев, Д.Забанов сэдьхэл сээжын ехэ баялигтай ябаа. Юрэнхыдөө, Түнхэнэй фольклор гээшэ гайхамаар баян, Гэсэрэй баатаршалгануудтай холбоотой дурдалганууд олон.
Эрдэм шэнжэлгын ажалаа аша үрэтэй ябуулhан ахатан В.Ш.Гунгаров «РАН-ай Сибириин таhагай габьяата ветеран» гэhэн нэрэ зэргэтэй. Россиин Эрдэмэй академиин Сибириин таhагай байгуулагдаhаар 50 дэлэй ойдо «Серебряная сигма» гэhэн хүндэтэ тэмдэгээр, Хүндэлэлэй грамотаар шагнагдаа hэн.
Г.Базаржаповатай хөөрэлдэхэдөө, В.Гунгаров «Байгал» журналай эмхидхэhэн «Далан долоон домог» гэhэн урилдаае ехэ hайшаан дэмжэбэ. Эрдэмтын hанамжые уншагшадтаа дамжуулая:
Шалсаана Буурал баабай
— Хүдөөдэмнай нютагайхидайнгаа уг гарбал, hургаал боломо домогуудые хурса ухаандаа, хурдан бодолдоо hанажа, хадуужа абаhан зон үшөөл олон. Олоё тэдээнээ, золгоё тэдээнээ. Аман үгэ залгагшад гэжэ хүндэлэе, олондо мэдээжэ болгое. Эрдэмтэдэй хэхэ хүдэлмэриие тээлсэн абаад, хэлсэжэ байнат гэжэ танайнгаа хүдэлмэриие сэгнэе.
Зүб лэ даа, мүнөө сагташье шэнэ домогууд мүндэлдэг, аман зугаа боложо, зоной дунда тарадаг ха юм. Эрдэмтэн В.Ш.Гунгаров урдын, мүнөөшье сагай домогуудаа гамтайгаар суглуулхые буряад угсаатанаа уряалhан арадай поэт Г.Х.Базаржаповае бүримүhэн дэмжэнэ hэн.
В.Ш.Гунгаров
1950-яад онhоо эхилжэ, Буряадай ниитын эрдэм шэнжэлгын институт (БИОН) жэл бүри Шэтын, Эрхүүгэй можонуудай, Буряадай АССР-эй нютагуудаар фольклорно экспедицинүүдые эмхидхэжэ, арадай аман зохёол бэшэжэ суглуулдаг байгаа.
Буряад арадай түүхэ домогуудые тусгаар ном болгожо хэблэhэн ушар үсөөн hэн. Ород хэлэн дээрэ 1963 ондо хэблэгдэhэн В.Б.Махатовай «Были и предания байкало-кударинских бурят», мүн 1970 ондо хэблэгдэhэн С.П.Балдаевай «Родословные предания и легенды бурят» гэжэ номуудые нэрлэхээр. Эхирэд-булагадай отог буряадуудай уг гарбал тухай хөөрэhэн хоёрдохи номойнь харюусалгата редактор мэдээжэ эрдэмтэн А.И.Уланов байhан юм.
Нютагай шарай
БИОН-ой эрдэмтэд Монголой эрдэмтэдтэй хамта 1977, 1983, 1986 онуудта Түб, Хэнтэйн, Дорнод, Булган, Хүбсэгэл аймагуудай сомонуудта нютагжаhан буряад үльгэршэдтэй хөөрэлдэжэ, аман зохёолой элдэб зүйлнүүдые миндаhан дээрэ бэшэжэ абаhан байна. Жара гаран түүхэ домогуудые тиихэдэ манай эрдэмтэд ниитэлhэн байгаа.
В.Ш.Гунгаров «Буряад арадай түүхэ домогууд» гэжэ номоо хэблэлдэ бэлдэхэдээ, хаана, хэзээ, хэн үльгэршэнэй хөөрэhэн тухай тодо мэдээтэйгээр, тэрэ зандань hэлгэн худхангүй, ямар нютаг хэлэн дээрэ дамжуулааб, удхыень зүбөөр найруулха гэжэ оролдоhон юм. Һүүлдэнь түүхэ, домог бүхэн тухай эрдэмэй комментари, тобшолол хэгдэhэн байна.
Академическэ хэблэл гэжэ хараалагдаhан энэ ном долоон бүлэгhөө бүридэнэ. «Мифическэ зүйл баримтануудтай түүхэ домогууд» гэhэн нэгэдэхи бүлэг соо нютаг нугын, хада уулын эзэд тухай хэлэгдэнэ. Мүнөө үеын шажанай бии болохоhоо урда арад зомнай өөрын мифүүдые зохёоhон юм. Тэнгэриин эзэд-тэнгэринэр; буумал бурхад, газар дайдын эзэд (Гэсэр, Буха ноён, Шаргай ноён), мүн наhа барахадаа, эзэд болоhон ехэ бөөнэр тухай домогууд.
«Буряадуудай уг гарбал тухай домогууд» гэжэ хоёрдохи бүлэг соо угсаатанаймнай уг гарбал хаанаhаа бии болооб, хайшан гэжэ уг дамжуулжа ябаhан тухай хэлэгдэнэ.
Хэжэнгын магтаал дуун
Бүлэг отогуудай таран hуурижаhан нютагууд тухай домогуудые шэнжэлhэн бүлэг соо буряад зоной нүүдэл байдалые харуулhан домогууд ороно. Хори буряадуудай, Түнхэнэй, Захааминай буряадуудай, сонгоол, сартуул буряадуудай хаанаhаа ерэhэн, мүнөө эзэлжэ байhан нютаг нугада hуурижаhанай түүхэ хэлэгдэнэ.
Тусгаар бүлэгтэ буряадуудай ажаhуудаг нютаг газарнуудай Ород гүрэндэ хамтаран ороhон тухай түүхэ домогууд ниитэлэгдэнхэй.
Буряад арадай дунда баатарлиг үйлэ хэрэгүүдээрээ алдаршаhан Шоно баатар, Бальжан хатан, Шэлдэй занги, Бабжа баатар тухай, орон нютагыемнай эзэмдэхэеэ hэдэhэн Сөөхэр ноён тухай домогууд тусгаар бүлэгтэ оронхой.
Хориин Мундаг бүхэ, Жүнгэрөөб Гэндэн, Эмэгэн бүхэ, Шөөбэй бүхэ мэтын бар ехэ хүсэтэйшүүл тухай домогууд нэгэ бүлэгтэ ороно.
Байгаали тухай, газар уhанай, нютаг нугын нэрэнүүд хаанаhаа бии болооб гэжэ тайлбарилhан удхатай домогууд нэгэ бүлэгтэ үгтэнэ. Иимэ домогууд зоной дунда ехэ тараhан, хунүүдые ехэ hонирхуулдаг ха юм. Жэшээлхэдэ, Хөөрхэ нютагайнгаа Ч.Намсараев үбгэнhөө 1972 ондо бэшэжэ абаhан домог соо Шэбэрэй Хабсагай хадын ара бэедэ урда сагта арбан тэмээн ашаатай баялиг монголнууд нюуhан тухай хэлэгдэнэ: «1920-ёод онуудаар Монголhоо хоёр ламанар ерэжэ, зүүдэ манажа, хонон үнжэн тэрэ баялиг бэдэрээд, олоогүй юм гэжэ тэрэ үбгэн хөөрөө hэн.
Хэжэнгэ нютагай эгээл үндэр Һэбхеэн хадын оройдо Тэбхэр гэжэ нэрэтэй шулуун хабсагай байдаг. Тэрэ шулуун хабсагайе монголшуудтай, монгол дараатай холбодог. Тэндэ баялиг нюугаад, дээрэнь шулуу обоолhон юм гэжэ хэлсэдэг».
Буряад зоной урданай түүхэ шэнжэлгэдэ, үндэhэн соёлой саашанхи хүгжэлтэдэ ехэ нүлөөлхэ аргатай энэ захата бүтээлэй автор Виктор Шагдарович Гунгаров хэбэд номхон Хэжэнгын Хөөрхэ нютагта түрэhэн юм. Буряадай багшанарай дээдэ hургуули дүүргээд, түрэл аймагтаа багшалаа, hургуулиин директорээр хүдэлөө hэн.
Нютагайнь хүн, хэлэ бэшэгэй эрдэмэй дид-доктор Г.О.Туденовэй зууршалгаар, суута эрдэмтэн А.И.Улановай дэмжэлгээр БИОН-ой буряад литературын болон фольклорой таhагта ажалда ороhон байна. Нэрэтэй солотой эрдэмтэд Е.В.Баранникова, С.С.Бардаханова гэгшэдтэй хамта ажалайнгаа намтар эхилээ hэн. 1981 ондо «Буряад арадай онтохонууд» гэhэн 3 боти ном хоёр хэлэн дээрэ хэблэн гаргахада хубитаяа оруулhан юм. Суглуулагдаhан эдэ олон онтохонууд «Сибириин болон Алас-Дурна зүгэй арадуудай фольклорой хүшөөнүүд» гэhэн хэhэгтэ бүридхэгдэhэн байгаа.
Виктор Гунгаров «Байгал» журналай редактор Галина Базаржаповатай хөөрэлдэхэдөө, аха нүхэр, солото эрдэмтэн С.Ш.Чагдуров тухай ехэ дулааханаар дурсаhан байха юм. Сергей Шагжиевич Чагдуров Монголдо диссертаци хамгаалгын үедэ тэрэнэй оппонентнь байгаа. Энэ ушар тухай С.Чагдуров «Монгол судлалда — онсо нэмэри» гэhэн гаршагтай статья «Буряад үнэндэ» (1993 оной мартын 5-най дугаар) хэблүүлhэн юм.
Виктор Гунгаровай буряад хэлэн дээрэ эрдэмэй диссертаци хамгаалhан үүсхэлые доодо үеын эрдэмтэд Светлана Ошорова, Булад Бадмаев, Сергей Бабуев, Елена Дамдинова дэмжэhэн байна.
Домогуудые суглуулжа ябахадаа, хэды олон хүнүүдтэй уулзаагүйб даа. В.Ш.Гунгаров иигэжэ дурсана:
— Арадай аман үгэ суглуулха гээшэ алтанай уурхай уудалhантай адли юм. Жэшээлбэл, Түнхэнэй аймагай Мон hууринда Дарма Забанов үбгэнтэй уулзаhамни ехэ зол тудаа hэн гэжэ мүнөөшье болотор олзуурхадагби. Хадаша үбгэд гээшэмнай жэгтэй шэдитэй, дурдалга домогууд соонь сэнтэй, сэсэншье удха нөөсэлөөтэй юумэл.
Бурал-Баабайн байса шулуун
Эдэ хүнүүдээ саг соонь оложо, хөөрүүлжэ абаhамнай сэнгүй. Үгы hаа, энэ дэлхэйhээ халихадаа, мэдэhэн юумэеэ абаад ябашаха байгаа ха юм.
Үльгэршэн Майсан Алсыевай 100 жэлэй ойдо ном бэлдэжэ гаргаа hэм. М.Алсыев, Е.Сороковиков-Магай, А.Онгорхоев, Д.Забанов сэдьхэл сээжын ехэ баялигтай ябаа. Юрэнхыдөө, Түнхэнэй фольклор гээшэ гайхамаар баян, Гэсэрэй баатаршалгануудтай холбоотой дурдалганууд олон.
Эрдэм шэнжэлгын ажалаа аша үрэтэй ябуулhан ахатан В.Ш.Гунгаров «РАН-ай Сибириин таhагай габьяата ветеран» гэhэн нэрэ зэргэтэй. Россиин Эрдэмэй академиин Сибириин таhагай байгуулагдаhаар 50 дэлэй ойдо «Серебряная сигма» гэhэн хүндэтэ тэмдэгээр, Хүндэлэлэй грамотаар шагнагдаа hэн.
Г.Базаржаповатай хөөрэлдэхэдөө, В.Гунгаров «Байгал» журналай эмхидхэhэн «Далан долоон домог» гэhэн урилдаае ехэ hайшаан дэмжэбэ. Эрдэмтын hанамжые уншагшадтаа дамжуулая:
Шалсаана Буурал баабай
— Хүдөөдэмнай нютагайхидайнгаа уг гарбал, hургаал боломо домогуудые хурса ухаандаа, хурдан бодолдоо hанажа, хадуужа абаhан зон үшөөл олон. Олоё тэдээнээ, золгоё тэдээнээ. Аман үгэ залгагшад гэжэ хүндэлэе, олондо мэдээжэ болгое. Эрдэмтэдэй хэхэ хүдэлмэриие тээлсэн абаад, хэлсэжэ байнат гэжэ танайнгаа хүдэлмэриие сэгнэе.
Зүб лэ даа, мүнөө сагташье шэнэ домогууд мүндэлдэг, аман зугаа боложо, зоной дунда тарадаг ха юм. Эрдэмтэн В.Ш.Гунгаров урдын, мүнөөшье сагай домогуудаа гамтайгаар суглуулхые буряад угсаатанаа уряалhан арадай поэт Г.Х.Базаржаповае бүримүhэн дэмжэнэ hэн.