Буряад-монгол ороной мэдээжэ зон
Үльгэршэн ба уран зохёолшо
30 июля 2021
592
Һаяшаг Улаан-Үдын ЛВРЗ-гэй ажалшадай hуурин дээрэхи үндэр добые эзэлhэн Соёлой ордон шадар авто-унаагаар гүйлгэжэ ябатараа, Африкан Бальбуровай нэрэмжэтэ үйлсэдэ ерэшэhэн байбабди.
Солото уран зохёолшо тухай hанаандаа дурсаха зуураа тэрэнэй тоонто нютаг Хурсанга, Үнгын голой үзэсхэлэн байгаалиин хээ зураг нюдэндэм дахин харагдахадал гэбэ. 1980-яад онуудай эхеэр тэрэ үедэ Нүхэдэй аймагай бүридэлдэ ородог байhан Хурсанга нютагhаа 9 модо газарта оршодог Тангад hууринда гурбан жэл соо багшалаа hэмди.
Хурсанга
Тангадай зон Хурсангын hургуули тухай иигэжэ хөөрэдэг байгаа. Хаанта засагай үедэ Тангадта политическэ шалтагаанаар эрхэеэ хаhагдаhан зониие дам саашань эльгээхэ (пересыльная) түрмэ байдаг hэн. Энэ түрмэдэ нэгэ hүни И.Сталин хоножо гараhан тухай хэлсэдэг бэлэй. Түрмын байшаниие Совет үедэ зудалаад, Хурсангада hургуулиин байшан болгожорхиhон юм.
Хубисхалhаа урид Хурсангада hургуули үгы, ябаган багшанар айлhаа айлда субажа, хүүгэдые hургадаг байгаа. Эдэ багшанарай нэгэн Валентин Вампилов, ерээдүй суута драматург Александр Вампиловай эсэгэ, тэрэ жэлнүүдтэ нютагай багашуулые уншажа, бэшэжэ hургадаг hэн. Магад, бишыхан Африкан мэдээжэ багша, Үнгын болон Алайр голдо гэгээрэлэй ажал ябуулагша Валентин Вампиловhаа хэшээл абаhан байжа болоо.
Валентин Вампилов
Хурсангын зон суута уран зохёолшо Африкан Бальбуровтай нэгэ тоонтотой байhаараа омогорхохоhоо гадна элитэ үльгэршэн Бажей Жатухаевай нэрые хүндэтэйгөөр дурдадаг юм. Африкан Бальбуров суута гэсэршэн тухай иигэжэ дурсаhан юм: «Тангадай булсоведэй Хайтаг буусада, Хурсангаhаа 3 модо болохо газарта, суута үльгэршэн Бажей Егорович Жатухаев 1891 ондо түрэhэн байна.
Бажей Жатухаев
Манай гэртэ үльгэршэнэй ерэхэдэ, үни хүлеэгдэhэн баяртай найр наадан шэнги угтадаг байгаа. Хуушарhан арhан гадартай олбог дээрэ дабшалан hуугаад, Бажей ахай хонгёо hайхан хоолойгоор „Абай Гэсэрые“ түүрээдэг бэлэй.
Гайхамшаг хурса hонор ухаатай энэ хүн суута үльгэрэй 24 мянган шүлэглэмэл мүрнүүдые hанаандаа хадуугаад ябаа ха юм. Гадна „Гэсэр“ өөрын түхэл маягаар түүрээдэг, дуулан татаад гүйсэдхэдэг бэлэй. Соносожо байхада, жэгтэй hонин бэлэй, тиигэжэ би бүри багаhаань арадай уран үгын далай соо тамаржа, эди шэдитэ, онтохоной оршон байдалда орошоод, гайхамаар ой модон соогуур, захагүй үргэн гол уhан дээгүүр аяншалжа, тэнгэри тулама хада уулануудые аладлан гаража байhан мэтэ болодог hэмби...» (А.Бальбуров. Двенадцать моих драгоценностей. — М., 1975. — 9,35 н.).
А.Бальбуров эдир багаhаань хүдэлмэрилжэ эхилээ. 13 наhандаа, 1932 ондо Улаан-Үдын паровоз-вагон бүтээхэ заводой ФЗУ-да ороод, ажаллажа байха зуураа үдэшэниинь hурадаг hэн. Заводой «Буряадай гигант» гэhэн олон хэhэгтэй сониндо стаьянуудые бэшэжэ туршадаг бэлэй. «Бурят-Монгольская правда», «Бурят-Монгольский комсомолец» (1938-1939) сонинуудта, түбэй «Правда» сониной корреспондентээр 1944-1949 онуудта хүдэлөө.
1940 ондо нютагаа ерээд, Бажей Жатухаевhаа «Абай Гэсэр» үльгэрэй түрүүшын хоёр hалаа, 2800 мүр бэшэжэ абаhан юм. Жэл үнгэрхэдэ, С.П.Балдаев энэ үльгэрэй 3-дахи hалаа бэшэжэ абаа. СО РАН-ай Буряадай таhагай гар бэшэмэлнүүдэй жасада хадагаламжада байдаг А.Бальбуровай бэшэжэ абаhан үльгэрэй hалаануудые hүүлдэ Н.Балдано «Гэсэрэй» суглуулагдамал вариант зохёоходоо, хэрэглэhэн түүхэтэй.
Африкан Бальбуров
1938 он Африкан Бальбуровай зохёохы замайнь эхин гэжэ тоологдодог юм. Тэрэ жэл «Үнгэрhэн жэрхэмшэгтэ байдал тухай дуун» гэhэн нэрэтэй түрүүшын багахан новеллэ ород хэлэн дээрэ хэблүүлhэн байна. Хэдэн иимэл түхэл шэнжэтэй зохёолнуудаа «Новеллэнүүд» гэhэн гаршагтай ном болгожо бүридхэhэн юм.
А.А.Бальбуров 1941 онhоо 1943 он болотор Улаан Армида алба хээ. Сэрэгhээ табигдаhанай hүүлээр эрдэм шэнжэлэгшын, сурбалжалагшын, уран зохёолшын ажалда наhаяа зорюулаа.
Харин Бажей Жатухаев 1932 ондо, ЛВРЗ барилгын үедэ Улаан-Үдэ ерээд, энэ заводой хүдэлмэришэн боложо, ниислэлдэ hуурижаhан юм. 1943 ондо, Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай эгээл hүрөөтэй байлдаануудай үеэр засаг түрые хүтэлбэрилэгшэд буряад арадай гайхамшаг баялиг болохо үльгэрэй баатарнуудай шэн зоригтой дүрэдэ хандажа, зоной hүр hүлдэ үргэхэ гэжэ шиидэhэн юм. Үльгэршэд А.Тороев, П.Дмитриев, П.Тушемилов, М.Алсыев, Б.Жатухаев гэгшэд ЛВРЗ-гэй Соёлой байшан соо мунгалгын (дуу буляалдаанай) нааданда хабаадажа, үльгэр, домогуудые түүрээhэн габьяатай.
Бажей Жатухаев үльгэр болон онтохонуудhаа гадна дуунуудые зохёодог байгаа. Дайнай үедэ «Генерал Балдынов тухай дуун», «Снайпер Тулаев», «Полковник Борсоев» гэhэн дуунуудые мүндэлүүлhэн юм. Тэрэнэй зохёоhон дуунуудай нэгэн:
Сагаан сэсэг ургажа,
Сарюун дэлхэй зохёобо.
Совет хуули боложо,
Буряад зониие hайдуулба.
Холбоо сэсэг ургажа,
Халуун дэлхэй зохёобо.
Коммунис хуули боложо,
Хамаг зониие hайдуулба.
Суута гэсэршэн Бажей Егорович Жатухаев үндэр наhа эдлэжэ, 1983 ондо, 92-тойдоо түрэлөө урилаа hэн. Буряадай арадай уран зохёолшо, Буряад Уласай шангай лауреат Африкан Андреевич Бальбуров 61 наhан дээрээ хүндэ үбшэнhөө боложо, алтан дэлхэйтэеэ хахасаа бэлэй.
ЛВРЗ-гэй Соёлой ордон. Н.Хорунжиин зураг, 1953 он
Харин тэрэнэй нэрэтэ үйлсэ ЛВРЗ-гэй Соёлой ордон тээшэ тэгүүлhэн мэтэ, тээ дорохоно оршодог hаяар шэнэлэгдэн шэмэглэгдэhэн Алдар Солын талмайда хүрэнэ. Бажей Жатухаевай гэсэршэнэй нэрэ солые арад түмэндэ мэдүүлhэн гайхамшаг үйлэ хэрэгэй гэршэ болоhон энэ ордон баhал hэльбэн шэнэлэгдэхээр хараалагданхай.
Иигэжэ Үнгын голой шэмэг нютагуудай нэгэн Хурсангын алдарта хүбүүдэй нэрэ hүлдэ Улаан-Үдын энэ үнсэгтэ хүндэтэйгээр мүнхэрбэ.
Хурсанга
Тангадай зон Хурсангын hургуули тухай иигэжэ хөөрэдэг байгаа. Хаанта засагай үедэ Тангадта политическэ шалтагаанаар эрхэеэ хаhагдаhан зониие дам саашань эльгээхэ (пересыльная) түрмэ байдаг hэн. Энэ түрмэдэ нэгэ hүни И.Сталин хоножо гараhан тухай хэлсэдэг бэлэй. Түрмын байшаниие Совет үедэ зудалаад, Хурсангада hургуулиин байшан болгожорхиhон юм.
Хубисхалhаа урид Хурсангада hургуули үгы, ябаган багшанар айлhаа айлда субажа, хүүгэдые hургадаг байгаа. Эдэ багшанарай нэгэн Валентин Вампилов, ерээдүй суута драматург Александр Вампиловай эсэгэ, тэрэ жэлнүүдтэ нютагай багашуулые уншажа, бэшэжэ hургадаг hэн. Магад, бишыхан Африкан мэдээжэ багша, Үнгын болон Алайр голдо гэгээрэлэй ажал ябуулагша Валентин Вампиловhаа хэшээл абаhан байжа болоо.
Валентин Вампилов
Хурсангын зон суута уран зохёолшо Африкан Бальбуровтай нэгэ тоонтотой байhаараа омогорхохоhоо гадна элитэ үльгэршэн Бажей Жатухаевай нэрые хүндэтэйгөөр дурдадаг юм. Африкан Бальбуров суута гэсэршэн тухай иигэжэ дурсаhан юм: «Тангадай булсоведэй Хайтаг буусада, Хурсангаhаа 3 модо болохо газарта, суута үльгэршэн Бажей Егорович Жатухаев 1891 ондо түрэhэн байна.
Бажей Жатухаев
Манай гэртэ үльгэршэнэй ерэхэдэ, үни хүлеэгдэhэн баяртай найр наадан шэнги угтадаг байгаа. Хуушарhан арhан гадартай олбог дээрэ дабшалан hуугаад, Бажей ахай хонгёо hайхан хоолойгоор „Абай Гэсэрые“ түүрээдэг бэлэй.
Гайхамшаг хурса hонор ухаатай энэ хүн суута үльгэрэй 24 мянган шүлэглэмэл мүрнүүдые hанаандаа хадуугаад ябаа ха юм. Гадна „Гэсэр“ өөрын түхэл маягаар түүрээдэг, дуулан татаад гүйсэдхэдэг бэлэй. Соносожо байхада, жэгтэй hонин бэлэй, тиигэжэ би бүри багаhаань арадай уран үгын далай соо тамаржа, эди шэдитэ, онтохоной оршон байдалда орошоод, гайхамаар ой модон соогуур, захагүй үргэн гол уhан дээгүүр аяншалжа, тэнгэри тулама хада уулануудые аладлан гаража байhан мэтэ болодог hэмби...» (А.Бальбуров. Двенадцать моих драгоценностей. — М., 1975. — 9,35 н.).
А.Бальбуров эдир багаhаань хүдэлмэрилжэ эхилээ. 13 наhандаа, 1932 ондо Улаан-Үдын паровоз-вагон бүтээхэ заводой ФЗУ-да ороод, ажаллажа байха зуураа үдэшэниинь hурадаг hэн. Заводой «Буряадай гигант» гэhэн олон хэhэгтэй сониндо стаьянуудые бэшэжэ туршадаг бэлэй. «Бурят-Монгольская правда», «Бурят-Монгольский комсомолец» (1938-1939) сонинуудта, түбэй «Правда» сониной корреспондентээр 1944-1949 онуудта хүдэлөө.
1940 ондо нютагаа ерээд, Бажей Жатухаевhаа «Абай Гэсэр» үльгэрэй түрүүшын хоёр hалаа, 2800 мүр бэшэжэ абаhан юм. Жэл үнгэрхэдэ, С.П.Балдаев энэ үльгэрэй 3-дахи hалаа бэшэжэ абаа. СО РАН-ай Буряадай таhагай гар бэшэмэлнүүдэй жасада хадагаламжада байдаг А.Бальбуровай бэшэжэ абаhан үльгэрэй hалаануудые hүүлдэ Н.Балдано «Гэсэрэй» суглуулагдамал вариант зохёоходоо, хэрэглэhэн түүхэтэй.
Африкан Бальбуров
1938 он Африкан Бальбуровай зохёохы замайнь эхин гэжэ тоологдодог юм. Тэрэ жэл «Үнгэрhэн жэрхэмшэгтэ байдал тухай дуун» гэhэн нэрэтэй түрүүшын багахан новеллэ ород хэлэн дээрэ хэблүүлhэн байна. Хэдэн иимэл түхэл шэнжэтэй зохёолнуудаа «Новеллэнүүд» гэhэн гаршагтай ном болгожо бүридхэhэн юм.
А.А.Бальбуров 1941 онhоо 1943 он болотор Улаан Армида алба хээ. Сэрэгhээ табигдаhанай hүүлээр эрдэм шэнжэлэгшын, сурбалжалагшын, уран зохёолшын ажалда наhаяа зорюулаа.
Харин Бажей Жатухаев 1932 ондо, ЛВРЗ барилгын үедэ Улаан-Үдэ ерээд, энэ заводой хүдэлмэришэн боложо, ниислэлдэ hуурижаhан юм. 1943 ондо, Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай эгээл hүрөөтэй байлдаануудай үеэр засаг түрые хүтэлбэрилэгшэд буряад арадай гайхамшаг баялиг болохо үльгэрэй баатарнуудай шэн зоригтой дүрэдэ хандажа, зоной hүр hүлдэ үргэхэ гэжэ шиидэhэн юм. Үльгэршэд А.Тороев, П.Дмитриев, П.Тушемилов, М.Алсыев, Б.Жатухаев гэгшэд ЛВРЗ-гэй Соёлой байшан соо мунгалгын (дуу буляалдаанай) нааданда хабаадажа, үльгэр, домогуудые түүрээhэн габьяатай.
Бажей Жатухаев үльгэр болон онтохонуудhаа гадна дуунуудые зохёодог байгаа. Дайнай үедэ «Генерал Балдынов тухай дуун», «Снайпер Тулаев», «Полковник Борсоев» гэhэн дуунуудые мүндэлүүлhэн юм. Тэрэнэй зохёоhон дуунуудай нэгэн:
Сагаан сэсэг ургажа,
Сарюун дэлхэй зохёобо.
Совет хуули боложо,
Буряад зониие hайдуулба.
Холбоо сэсэг ургажа,
Халуун дэлхэй зохёобо.
Коммунис хуули боложо,
Хамаг зониие hайдуулба.
Суута гэсэршэн Бажей Егорович Жатухаев үндэр наhа эдлэжэ, 1983 ондо, 92-тойдоо түрэлөө урилаа hэн. Буряадай арадай уран зохёолшо, Буряад Уласай шангай лауреат Африкан Андреевич Бальбуров 61 наhан дээрээ хүндэ үбшэнhөө боложо, алтан дэлхэйтэеэ хахасаа бэлэй.
ЛВРЗ-гэй Соёлой ордон. Н.Хорунжиин зураг, 1953 он
Харин тэрэнэй нэрэтэ үйлсэ ЛВРЗ-гэй Соёлой ордон тээшэ тэгүүлhэн мэтэ, тээ дорохоно оршодог hаяар шэнэлэгдэн шэмэглэгдэhэн Алдар Солын талмайда хүрэнэ. Бажей Жатухаевай гэсэршэнэй нэрэ солые арад түмэндэ мэдүүлhэн гайхамшаг үйлэ хэрэгэй гэршэ болоhон энэ ордон баhал hэльбэн шэнэлэгдэхээр хараалагданхай.
Иигэжэ Үнгын голой шэмэг нютагуудай нэгэн Хурсангын алдарта хүбүүдэй нэрэ hүлдэ Улаан-Үдын энэ үнсэгтэ хүндэтэйгээр мүнхэрбэ.