Буряад-монгол ороной мэдээжэ зон
«Сагһаа урид түрэһэн хүн»
29 июля 2021
638
Буряадай элитэ поэд, сурбалжалагша Цырен-Дулма Цыреновна Дондогой иигэжэ математикын багша, философ, зүүн зүгэй хэлэнүүдые шудалагша, поэд, шатаршан Марху Цыдыпович Цыренов тухай «Буряад Үнэн» һониндоо бэшэһэн статьягаа нэрлэһэн юм.
Марху Цыдыпович 1933 ондо Зүүн Маарагта нютагта Сахюурта хадын үбэртэхи Улаагта гэжэ газарта малшанай бүлэдэ түрэһэн. Түрэлхиин һүбэлгэн, шуран бушуу хүбүүн хүдөөгэй ямаршье ажал һар-шур бүтээжэ, гэртэхиндээ туһатай ургаа. Ном һудартаашье хурса байжа, дунда һургуулияа ядамаргүй дүүргэһэнэй удаа Доржо Банзаровай нэрэмжэтэ багшанарай дээдэ һургуулиин математикын факультедтэ орожо һуралсаа. Ойлгомжоор хурса оюутан тоо бодолгодо онсо бэрхэеэ харуулаадхихадань, багшанарынь институдаа дүүргэһэнэй һүүлээр аспирантура орожо һуралсахыень дурадхаһан. Зүгөөр гэр бүлын байдалаар саашадаа һуралсаха аргагүйдөө.
1958 ондо дипломоо абаһаар, залуухан багша Мужыхын дунда һургуулида ажалайнгаа намтар эхилээ. Өөрөө предмедээ һайн мэдэхэ хадаа заахадаашье бэрхэ, тон голынь лэ олоод ойлгуулжа шададаг багшын түгэс арга дадалтай һэн. Саашадаа Зүүн-Үльдэргын, Комсомольскын, Гүүндын, Хориин аймагуудай һургуулинуудаар багшалжа ябахадаа, һуралсалай урдаа бариха предмет — математикын хэшээл шабинарайнгаа ой ухаанда оруулжа, тус предмедтээ дурлуулжа шададаг байһыень, шабинарынь сохом һанаха. Юундэ иимэ олон һургуули һэлгэжэ заагааб гэбэл, тэрэ өөрын шалтагтай байгаа. Цогто Номтоевич Номтоевой ударидадаг Үльдэргын дунда һургуулиин эбтэй эетэй, бэе бэеэ хүндэлжэ, хүлисэтэй, даасатайгаар хандадаг коллективтэ наһанайнгаа амаралтада гаратараа математика, физикэ заажа гараа. 1967-1968 онуудаар манай 9-хи классай хүтэлбэрилэгшэ байгаа юм. Багшамнай үхибүүдтэ тон дуратай, нимгэн сагаан сэдьхэлтэй, нэгэтэшье шабинараа иимэш-тиимэш гээгүй, бэшэшье зониие муулаа, шоолоогүй. Хэшээлээ ябуулхадаа, ганса предмедээ мэти ябуулхагүй, харин үхибүүдые амаруулангаа, ямаршьеб һонирхолтой юумэ хөөрэжэ, шог зугаа гаргахадань, хэшээлнүүдэй һубаряанда шалаһан шабинарынь һэргэжэ, дали ургаһан мэтэ болошохо. Тиимэһээ Марху Цыдыповичай хэшээлдээ ерэхыень дуратайхан хүлеэхэш. Тэрэнэй хамаг хүнүүдтэ илгаагүй тэбшүүри ехэтэйгээр, мүн гэр бүлэдөөшье энхэргэн зөөлэнөөр хандадагыень зон харадаг, мэдэдэг һаабза. Залуу наһандаа золгоһон Цымжит Бадмаевнадаа, гурбан хүүгэдтээ: Света, Ракша, Мэдэгма гурбандаа һөөл мээхэй байһаниинь элитэ һэн. Хүбшын булагай булангиргүй байдагтал, хүнэй һайхан сэдьхэлдэшье тортог тунадаггүй байна бшуу.
Марху Цыдыповичэй Цымжит Бадмаевна нүхэрынь ба гурбан үхибүүдынь 2012 ондо «Шүлэгэйм дуһал шэнгэдэг һай...» гэжэ ном Нарһатын «Ярууна» һониной редакциин хэблэлээр гаргаһан байна. Тиин тэрэ ном соогоо гэр бүлынгөө хүндэтэй эсэгын харилсажа ябаһан аха захатанай, үри хүүгэдэйнь дурсалгануудые оруулалсаа юм.
Мүнөө нэгэ нютагта үдэхэһөө гадна, багшын ажалаар, уран найруулагшадай замаар ходо харилсаатай ябаһан Ц-Д. Дондогойн «Сагһаа урид түрэһэн хүн» гэһэн статья сооһоо хэһэг табилтай гэжэ һанахаар.
«Мархуу Цыренов хүнһээл һаа ондоо, номдоо хурса хүбүүн һэн. Хэды багтаа юм һэн бэ, Мархуумнай түбэд бэшэгтэ һурашанхай, хуушан монголоор уншадаг болонхой бэлэй. 1957 ондо Буряадай залуу уран зохёолшодой ээлжээтэ семинар-конференци зарлагдажа, тэрэнэй хүдэлмэридэ хабаадахаяа Москвагай түлөөлэгшэд ерэһэн. Тэндэ эхилэн бэшэгшэ Мархуумнай „Эреэгшэн“, „Гүлгэн“ гэһэн шүлэгүүдээ уншажа, магтуулаа һэн.
БГПИ-гэй 3-дахи курсда һуража ябахадаа, буддын шажанай философёор һонирходог боложо, тэрэниие гүнзэгыгөөр шудалха хүсэлдэ абтаа. Тиин Энэдхэгтэ буддизм шудалхыем эльгээгыт гэһэн мэдүүлгэ-гуйлта КПСС-эй обкомдо оруулба. Тэндэнь ухаа мэдээ алдажа, совед дээдэ һургуулиин оюутан аад, буддизм шудалжа, яагаад лама болохые хүсэбэ гээшэб гэлдэжэ шууяан шурхираан гараба, элдэб зүблөөн, суглаан, стол тоншолдоон болобо. БГПИ-иин дарганарые үрсэгэнүүлһэн, Мархуу Цыреновые институдһаань гаргажа хаяһан түүхэтэй. Зонхилон албадалгын үе сагта хүн хүниие ойлгохо гэжэ оролдодоггүй, шагнадаггүй, сэдьхэлэй уряалаар хэнтэйшье хөөрэлдэдэггүй байһан гэжэ эли. Сагһаа урид энэ дэлхэйдэ түрэһэн Мархуугай хохидол тэрэ һааб даа. Мүнөө сагта һаань, Энэдхэгтэ гү, Балбада (Непал) гү, үгышье һаа Монголдо будын шажан шудалһан байха һэн». Эндэ Цырен-Дулма Дондогой өөрынгөө эрид сэхэ зангаар, сэб сэхээр, байһые байһан соонь бэшээл даа.
70-аад тойрон онуудаар шажан мүргэл, түбэд ба босоо монгол бэшэг шудалхаяа хүсэбэл, ямар нэгэн гэмтэн шэнги гү, али нэгэ ухаагаар тиимэшэг хүн мэтээр һанагдадаг байһан. Тиимэһээ манай багша тон нюусаар шажанай номуудые үзэдэг, түбэд, монгол хэлэн дээрэ номуудые заабол шажанда хабаатай бэшэшье, угай бэшэг, түүхэ, һургаалай сударнуудые уншадаг, шудалдаг байһан. Бидэнэй 9-хи класста һуража ябахада, Регби Пубаев гэжэ зүүн зүгэй түүхэ бэшэг шэнжэлдэг эрдэмтэн ерэжэ, һурагшадтай уулзалга хэһэн. Тэрэ уулзалгын удаа этнографи, зүүн зүгэй түүхэ, хэлэ бэшэг мэтээр бишье һонирхожо, бага «шүүһэтэйшэг» болоһонби. Нэгэтэ багшаһаа ямаршьеб тиимэ удхатай ном эриһэн аад, абажа уншахаяа, гэртэнь ошоо һэм. Тиихэдэм, үнишэгэй хэшээлдээ ерээгүй багшамнай гэртээ суургаар газааһаа баригдаад, һахал һамбайда дарагданхай, мүнөө һанаад үзэхэдэ, бисалгалда һуужа байгаа һэн хаш даа. Марху Цыдыповичэй наһанай нүхэр Сэмжэд абгай газаа хаалгаар орожо ерээд, үүдэ нээжэ үгөөгшэ һэн. «Һаалта хээ гүб?» — гэжэ багшаһаа асуухадам, «бараг-бараг» гээд, намда түргөөр эриһэн номымни үгөөд табяа һэн. Нээрээл, сагһаа урид алтан дэлхэйдэ буушоол даа манай багша. Тээ хожомшог түрэһэн байгаа һаа, ехэ зиндаатай лама-багша гү, али томохон эрдэмтэн, уран зохёолшон ябаха байгаал даа сохомшье.
Цырен-Дулма Дондогой тоо бодолго, физикээр тон бэрхэ байһыень гэршэлһэн нэгэ ушар тухай иигэжэ бэшэнэ:
«Иисэнгын һургуулиин директорэй орлогшоор ажаллажа байхадам, завучуудай семинар Гүүндын һургуулида зарлагдаба. Тэндэ Марху Цыренов физикэ заажа байгаа. Үглөөдэрынь нээмэл хэшээл хэхэ ёһотой байгаа. Манай үеын залуу багшанар тэндэ олон байжа, угтамжын хүндэ эмхидхэгдээ һэн. Нүхэрнай, харахадам, хундагаяа хооһолоод лэ табина гү даа гэжэ ажаглаад, эжэлэнгүй хэлэбэб:
Үнэхөөрөөшье, үглөөдэрынь һарха-барха олон зон хэшээлдэ орожо һуубабди. Байгаалиин физческэ хуули ёһонуудые, тэрэ тоодо „закон Гука“ гээшые һамар сэмэһэндэл шабинартаа ойлгуулжа байгаа бэлэй».
Марху Цыдыпович гайхалтай бэрхэ шатаршан ябаһан, тоодо бэрхэ хүн шатар наада ухамайлжа ядаха бэшэ. Тэрэ һургуулида шатарай дугуйлан ябуулдаг, байд гээд лэ классай, һургуулиин мүрысөөнүүдые үнгэргэдэг байһан. Шатарай тоогүй олон мүрысөөнүүдтэ залуу наһанһаа хабаадажа, аймагай, республикын хэмжээнэй шагнал грамотануудта хүртэһэн гээшэ. «Шатарта шаа хэрэгтэй, шабгансада маани хэрэгтэй!» гэн, урдаа һуугша «шах, мат» табижархёод лэ байгша һаабза.
Мүн багынь унаган нүхэр, зүблэлтын үеын түрүү ажахынуудай нэгэн байһан «Удинскэ» совхозой суутай дарга Цыремпил Жигжитович Ширабдоржиев иигэжэ дурсаһан байна:
«Багымни нүхэр Марху шатар наадаха тон дуратай һэн. Уулзахадаал, һонин һорьмойгоо хөөрэдэжэ, шатараа табижа һуухаш. Сүлөө сагтаа Бато Цырендэлэгэйдэ ошожо, шатар табигша һэмди. Багынгаа үе дурсахада, тэрэ холын үеэр Маарагтада 66 үрхэтэ айл һуугаа. Эндэхи нютагай зониинь һайн, нэгэшье айлые хулааг болгожо ябуулаагүй. Тэрэ хатуу сагта суглаа хэжэ, эбтэйгээр ябая гэжэ хамтаараа хэлсэһэниинь жэшээтэ ябадал бшуу. Марху эжынгээ наһа бараһанай һүүлээр үншэрһэнөө хүсэд ойлгоошьегүй бэзэ. Данзанима нагасатаниинь өөһэдынгөө үхибүүдээр суг үргэжэ, хүл дээрээ гаргаһан юм. Бага наһандаа бидэ: Холхоо Дамба, Дымчигэй Цыдыб, Цыдыбэй Сандан, Шагдарай Бүдэ гэгшэд бүхэли үдэрөөр талаар наадажа, үрхын нүхэ руу уһа эюулжэ, загаһа барижа наадагша һэмди. Мархуумнай урид һанаатай, хүниие хайрлааша, һанаамгай, ухамайлха бэлигтэй, үүсхэл ехэтэй хүбүүн һэн. Бэшэһэн шүлэгүүдыень уншахада, уянгата мүрнүүдынь хүнэй сэдьхэл хүдэлгэмөөр юм. Нүхэрнай 50-60-аад онуудаар Москва хотын Литературна институдта орохоёо ошоо һэн. Тиихэдэ энэ хэрэгыень радиокомитедэй түрүүлэгшэ Митыпов Цыремпил Цыдыпович дэмжэжэ, ехэ туһа хүргөө һэн».
Тус дурсалгануудта хүнһээл һаа ондоогоор дэлхэйе харадаг тэрэнэй шүлэгүүдые бэшэдэг байһан тухайнь заатагүй өөгшөөн хэлэгдэнхэй. Марху Цыдыпович үнэхөөрөө үндэрлиг бодолтой, эльгэ нимгэн, хайрын сэдьхэлтэй хүн ябаһан. Уран нюдөөр оршон тойроноо адаглан ябахадаа, эжэлүүдгүй досоонь урлиг найрагай булагхан бурьялаад, амар заяагүй шүлэгэй мүрнүүд болон дэбэрдэг байгаа бэзэ.
Үльдэргэ нютагһаа гарбалтай, наһан соогоо һайсал хабирсалдаһан, уран зохёол тухай үбэр шэбэр үгэ залгаһан, нүхэд янзаар нэгэ шэрээгэй саана нилээд һууһан һайн нүхэрынь, элитэ поэд Булад Намдакович Жанчипов иигэжэ дурсаһан байна:
«Түрэл нютагаа түүрээн магтажа ябадаг хонгёо дуушадай нэгэн Мархуу Цыренов (1933-1993) тухай дурсаагүйдэ аргагүй. Шүлэгшэ сэдьхэлтэй хүндэ ямаршье ажал һаад ушаруулдаггүй юм. Эхилэн бэшэхэ сагһаа хойшо юун тухай, хэн тухай бэшэхэеэ тэрэ һайн мэдэхэ. Хүнэй бэлиг шадабари, инаг дуран, уян сэдьхэл, хайрлалга, гуниглал гэхэ мэтые шадамар бэрхээр найруулһан шүлэгүүдэйнь мүрнүүд үнэншэмэ тодоороо илгардаг. Бэшэһэн шүлэгүүдынь „Буряад Үнэн“ һониндо, „Байгал“ сэтгүүлдэ гарахаһаа гадна, тэрэ үеын залуу найруулагшадай „Залуу наһанай дуунууд“, „Эдир наһан“ гэһэн гаршагтай хамтын согсолборинууд соо хэблэгдэхэ. Бидэнэй гэр бүлөөрөө Үдын урда бэедэ һуудаг байхадамнай, тэрэ үеын бэшээшэ залуушуул манайда субалдаха, гансата зэргэшье ерэшэхэ. Хэд бэ гэбэл, Дондог Улзытуев, Владимир Жалсанов, Цырен-Дондог Хамаев, Даша Дамбаев, Цырен-Дулма Дондогой, Мархуу Цыренов, Алексей Бадаев, Цыдып Жамбалов гээд лэ, бэшэшье зон олон һааб даа». Иигэжэ һайханаар дурсаһан зон нүхэдынь Мархуу Цыдыповичэй дүрбэн тэгшэ бэлигыень, хүн шанарыень хуруу хухадгүй тоолобо бшуу. Тоо бодолгын, физикын абьяаслиг, эрхим бэрхэ багша, мэргэн шатаршан, шойрошо гүн бодолтон, хайшаашье сугтаа ябахаар халуун зүрхэтэй нүхэр, хүниие илгангүй хайрлаха нигүүлэсхы сэдьхэлтэн, уян найрагта поэд, наһанай һайхан хани, эрхим, эмээхэй аба — эдэ бүхы шэнжэнүүд нэгэ хүнэй досоо багтажа ябаһаниинь тэрэнэй дотор юртэмсын хизааргүй уужам, һолонгын үнгөөр толоржо байһыень гэршэлнэл даа. Мүнөө эндэ нэгэ хэды шүлэгүүдынь хабсаржа, уншагшадаа танилсуулая.
Ойлгон таагыш зүрхөөрөө
Хахасаха, мартаха аргамгүйл,
Хаанаһаа шамтай уулзаабиб?
Һүниин зоргоор унтангүй,
Һанаанда хатанаб гуниглан.
Урихан сэбэрхэн шарайгаар
Урдамни, нюдэндэм энеэбхилэн,
Ухаандам оронош элихэнээр.
Дуран яаһан хүсэтэйгээр
Дууһан зүрхыем эзэлнэб?
Золгохын, зугаалхын хүсэлэнгөөр
Зорижо ойрош дүтэлнэб.
Үнэн дээрээ хажуудаш
Үгэм юундэ олдоногүйб?
Инаг халуун дурыем
Ойлгон таагыш зүрхөөрөө...
1955 он.
Нуурай эрьедэ нэгэтэ
Зунай үдэшэлэн. Нуурай эрьедэ сэлгеэхэн.
Зугаалан сэнгэжэ ябанабди хоюулан.
Торголиг шарахан зөөлэхэн үһэндэш
Торолдон наадана һэбшээн, дурлаһандал.
Уяхан нугархай бэедэшни
Эльбэн дүмэхэжэ гараа хүргэхэдэм,
Эршэдэн түргэдэнэл шуһанайм гүйдэл....
1955 он.
Зэндэмэни
Олон хүсэлые хангаха
Оюу номин зэндэмэни
Океан далайн оёорһоо
Олохогүйгөө мэдээрэй.
Өөрэйнш ухаан бодол соо
Өөдэлэн дэбжэхын үрэ бии.
Бэлээр олохы һанангүй,
Бэдэрэ, тули тэсэмгэй
Ажалай шэмэг зэндэмэни
Амсахашни дамжаггүй!
1967 он.
Хуһан
Дайдын тарган нюрганда
Даллан хуһан надхана.
Үзэсхэлэнтэ шэмэгынь
Үндэһэнэйнь хүсэн лэ.
Уужам энэ дэлхэй дээр
Улад зоноо хүндэлжэ,
Угаа сарюун ябахамнай
Ухаан бодолой хүсэн лэ!
1967 он.
Хүүгэдтэ зорюулһан шүлэгүүдһээнь:
Гүлгэхэн
Танил айлай үүдэндэ
Тажаа нэгэ гүлгэхэн
Орохош, гарахаш бүхэндэм
Ойром ерэдэг эрхэлэн.
Баб-бабхан хусажа,
Барһан ходол угтадаг.
Гунигаа хэлэхэ гэһэндэл,
Гиинан, гиинан һугшадаг.
Дулаан хүнжэлэй ульһанда
Дууран һажана гэрэй эзэн.
Газаань байһан гүлгэеэ
Гаража нэгэтэ үзэнэгүй.
Сэгээн хобхо саһан дээрэ
Шэшэрэн, шэшэрэн хэбтэнэ.
Удаань хүйтэн хайрагүй
Улаан голыень эльбэнэ.
Өөгшөөн хараха нүхэргүй,
Өөрөө мэдэхэ эдеэгүй,
Үншэн хэнзэ тэрээндэ
Үбэл яаһан шэрүүн бэ!
***
Газаа далайда
ганса дуһалай
Нэмэри болон
Ороһон мэтэ,
Уран зохёолой
Оёоргүй далайда
Шүлэгэйм дуһал
Шэнгэдэг һай.
Үхибүүдэйнь шүлэгүүдһээ:
Буурал абын мүнхэ зула
Дуулим тэнюун нютагайм домог
Дуурама уряар ойндом һанагдаа
Дулаахан абым сагаан сэдьхэл
Дууша зондоо бэлэг мэтэл даа.
Балшар бага наһандаа үншэрөөд,
Бэрхэшээлтэ сагые һэтэ дабаһан
Буряад заншалаа үбэртэлэн ябаһан
Буурал абамни хэзээдэш хүндэтэй.
Гуурһаар бэшэһэн сэбэр мүрнүүдынь
Гүнзэгы уян, баян удхатайл
Хэтын хэтэдэ манай зүрхэндэ
Хододоо бадархал мүнхэ зулаар.
Бурхан багшадаа һүзэглэн зальбарһан
Буурал толгойтой абымнай харгы
Буряад зоной һанаа сэдьхэлдэ
Буян эдлэн ябахые уряалаал.
Светлана басаганайнь шүлэгэй эдэ мүрнүүд аба эжы ба хүүгэдэйнь хоорондын һайхан харилсаан, тэдэнэйнь улаан шуһанай урасхалаар дамжуулан энжэлһэн бэлигэй шэргэшэгүй байһые гэршэлнэ бшуу.
1958 ондо дипломоо абаһаар, залуухан багша Мужыхын дунда һургуулида ажалайнгаа намтар эхилээ. Өөрөө предмедээ һайн мэдэхэ хадаа заахадаашье бэрхэ, тон голынь лэ олоод ойлгуулжа шададаг багшын түгэс арга дадалтай һэн. Саашадаа Зүүн-Үльдэргын, Комсомольскын, Гүүндын, Хориин аймагуудай һургуулинуудаар багшалжа ябахадаа, һуралсалай урдаа бариха предмет — математикын хэшээл шабинарайнгаа ой ухаанда оруулжа, тус предмедтээ дурлуулжа шададаг байһыень, шабинарынь сохом һанаха. Юундэ иимэ олон һургуули һэлгэжэ заагааб гэбэл, тэрэ өөрын шалтагтай байгаа. Цогто Номтоевич Номтоевой ударидадаг Үльдэргын дунда һургуулиин эбтэй эетэй, бэе бэеэ хүндэлжэ, хүлисэтэй, даасатайгаар хандадаг коллективтэ наһанайнгаа амаралтада гаратараа математика, физикэ заажа гараа. 1967-1968 онуудаар манай 9-хи классай хүтэлбэрилэгшэ байгаа юм. Багшамнай үхибүүдтэ тон дуратай, нимгэн сагаан сэдьхэлтэй, нэгэтэшье шабинараа иимэш-тиимэш гээгүй, бэшэшье зониие муулаа, шоолоогүй. Хэшээлээ ябуулхадаа, ганса предмедээ мэти ябуулхагүй, харин үхибүүдые амаруулангаа, ямаршьеб һонирхолтой юумэ хөөрэжэ, шог зугаа гаргахадань, хэшээлнүүдэй һубаряанда шалаһан шабинарынь һэргэжэ, дали ургаһан мэтэ болошохо. Тиимэһээ Марху Цыдыповичай хэшээлдээ ерэхыень дуратайхан хүлеэхэш. Тэрэнэй хамаг хүнүүдтэ илгаагүй тэбшүүри ехэтэйгээр, мүн гэр бүлэдөөшье энхэргэн зөөлэнөөр хандадагыень зон харадаг, мэдэдэг һаабза. Залуу наһандаа золгоһон Цымжит Бадмаевнадаа, гурбан хүүгэдтээ: Света, Ракша, Мэдэгма гурбандаа һөөл мээхэй байһаниинь элитэ һэн. Хүбшын булагай булангиргүй байдагтал, хүнэй һайхан сэдьхэлдэшье тортог тунадаггүй байна бшуу.
Марху Цыдыповичэй Цымжит Бадмаевна нүхэрынь ба гурбан үхибүүдынь 2012 ондо «Шүлэгэйм дуһал шэнгэдэг һай...» гэжэ ном Нарһатын «Ярууна» һониной редакциин хэблэлээр гаргаһан байна. Тиин тэрэ ном соогоо гэр бүлынгөө хүндэтэй эсэгын харилсажа ябаһан аха захатанай, үри хүүгэдэйнь дурсалгануудые оруулалсаа юм.
Мүнөө нэгэ нютагта үдэхэһөө гадна, багшын ажалаар, уран найруулагшадай замаар ходо харилсаатай ябаһан Ц-Д. Дондогойн «Сагһаа урид түрэһэн хүн» гэһэн статья сооһоо хэһэг табилтай гэжэ һанахаар.
«Мархуу Цыренов хүнһээл һаа ондоо, номдоо хурса хүбүүн һэн. Хэды багтаа юм һэн бэ, Мархуумнай түбэд бэшэгтэ һурашанхай, хуушан монголоор уншадаг болонхой бэлэй. 1957 ондо Буряадай залуу уран зохёолшодой ээлжээтэ семинар-конференци зарлагдажа, тэрэнэй хүдэлмэридэ хабаадахаяа Москвагай түлөөлэгшэд ерэһэн. Тэндэ эхилэн бэшэгшэ Мархуумнай „Эреэгшэн“, „Гүлгэн“ гэһэн шүлэгүүдээ уншажа, магтуулаа һэн.
БГПИ-гэй 3-дахи курсда һуража ябахадаа, буддын шажанай философёор һонирходог боложо, тэрэниие гүнзэгыгөөр шудалха хүсэлдэ абтаа. Тиин Энэдхэгтэ буддизм шудалхыем эльгээгыт гэһэн мэдүүлгэ-гуйлта КПСС-эй обкомдо оруулба. Тэндэнь ухаа мэдээ алдажа, совед дээдэ һургуулиин оюутан аад, буддизм шудалжа, яагаад лама болохые хүсэбэ гээшэб гэлдэжэ шууяан шурхираан гараба, элдэб зүблөөн, суглаан, стол тоншолдоон болобо. БГПИ-иин дарганарые үрсэгэнүүлһэн, Мархуу Цыреновые институдһаань гаргажа хаяһан түүхэтэй. Зонхилон албадалгын үе сагта хүн хүниие ойлгохо гэжэ оролдодоггүй, шагнадаггүй, сэдьхэлэй уряалаар хэнтэйшье хөөрэлдэдэггүй байһан гэжэ эли. Сагһаа урид энэ дэлхэйдэ түрэһэн Мархуугай хохидол тэрэ һааб даа. Мүнөө сагта һаань, Энэдхэгтэ гү, Балбада (Непал) гү, үгышье һаа Монголдо будын шажан шудалһан байха һэн». Эндэ Цырен-Дулма Дондогой өөрынгөө эрид сэхэ зангаар, сэб сэхээр, байһые байһан соонь бэшээл даа.
70-аад тойрон онуудаар шажан мүргэл, түбэд ба босоо монгол бэшэг шудалхаяа хүсэбэл, ямар нэгэн гэмтэн шэнги гү, али нэгэ ухаагаар тиимэшэг хүн мэтээр һанагдадаг байһан. Тиимэһээ манай багша тон нюусаар шажанай номуудые үзэдэг, түбэд, монгол хэлэн дээрэ номуудые заабол шажанда хабаатай бэшэшье, угай бэшэг, түүхэ, һургаалай сударнуудые уншадаг, шудалдаг байһан. Бидэнэй 9-хи класста һуража ябахада, Регби Пубаев гэжэ зүүн зүгэй түүхэ бэшэг шэнжэлдэг эрдэмтэн ерэжэ, һурагшадтай уулзалга хэһэн. Тэрэ уулзалгын удаа этнографи, зүүн зүгэй түүхэ, хэлэ бэшэг мэтээр бишье һонирхожо, бага «шүүһэтэйшэг» болоһонби. Нэгэтэ багшаһаа ямаршьеб тиимэ удхатай ном эриһэн аад, абажа уншахаяа, гэртэнь ошоо һэм. Тиихэдэм, үнишэгэй хэшээлдээ ерээгүй багшамнай гэртээ суургаар газааһаа баригдаад, һахал һамбайда дарагданхай, мүнөө һанаад үзэхэдэ, бисалгалда һуужа байгаа һэн хаш даа. Марху Цыдыповичэй наһанай нүхэр Сэмжэд абгай газаа хаалгаар орожо ерээд, үүдэ нээжэ үгөөгшэ һэн. «Һаалта хээ гүб?» — гэжэ багшаһаа асуухадам, «бараг-бараг» гээд, намда түргөөр эриһэн номымни үгөөд табяа һэн. Нээрээл, сагһаа урид алтан дэлхэйдэ буушоол даа манай багша. Тээ хожомшог түрэһэн байгаа һаа, ехэ зиндаатай лама-багша гү, али томохон эрдэмтэн, уран зохёолшон ябаха байгаал даа сохомшье.
Цырен-Дулма Дондогой тоо бодолго, физикээр тон бэрхэ байһыень гэршэлһэн нэгэ ушар тухай иигэжэ бэшэнэ:
«Иисэнгын һургуулиин директорэй орлогшоор ажаллажа байхадам, завучуудай семинар Гүүндын һургуулида зарлагдаба. Тэндэ Марху Цыренов физикэ заажа байгаа. Үглөөдэрынь нээмэл хэшээл хэхэ ёһотой байгаа. Манай үеын залуу багшанар тэндэ олон байжа, угтамжын хүндэ эмхидхэгдээ һэн. Нүхэрнай, харахадам, хундагаяа хооһолоод лэ табина гү даа гэжэ ажаглаад, эжэлэнгүй хэлэбэб:
— Ши хүрөө болго, үглөөдэр нээмэл хэшээлтэй аад.
— Боли! Һүниин 2 часташье намай һэрюулээд асуугаарай, гансата „закон Гука“ шамда тайлбарилаад үгэхэб, — гээ агша һэн.
Үнэхөөрөөшье, үглөөдэрынь һарха-барха олон зон хэшээлдэ орожо һуубабди. Байгаалиин физческэ хуули ёһонуудые, тэрэ тоодо „закон Гука“ гээшые һамар сэмэһэндэл шабинартаа ойлгуулжа байгаа бэлэй».
Марху Цыдыпович гайхалтай бэрхэ шатаршан ябаһан, тоодо бэрхэ хүн шатар наада ухамайлжа ядаха бэшэ. Тэрэ һургуулида шатарай дугуйлан ябуулдаг, байд гээд лэ классай, һургуулиин мүрысөөнүүдые үнгэргэдэг байһан. Шатарай тоогүй олон мүрысөөнүүдтэ залуу наһанһаа хабаадажа, аймагай, республикын хэмжээнэй шагнал грамотануудта хүртэһэн гээшэ. «Шатарта шаа хэрэгтэй, шабгансада маани хэрэгтэй!» гэн, урдаа һуугша «шах, мат» табижархёод лэ байгша һаабза.
Мүн багынь унаган нүхэр, зүблэлтын үеын түрүү ажахынуудай нэгэн байһан «Удинскэ» совхозой суутай дарга Цыремпил Жигжитович Ширабдоржиев иигэжэ дурсаһан байна:
«Багымни нүхэр Марху шатар наадаха тон дуратай һэн. Уулзахадаал, һонин һорьмойгоо хөөрэдэжэ, шатараа табижа һуухаш. Сүлөө сагтаа Бато Цырендэлэгэйдэ ошожо, шатар табигша һэмди. Багынгаа үе дурсахада, тэрэ холын үеэр Маарагтада 66 үрхэтэ айл һуугаа. Эндэхи нютагай зониинь һайн, нэгэшье айлые хулааг болгожо ябуулаагүй. Тэрэ хатуу сагта суглаа хэжэ, эбтэйгээр ябая гэжэ хамтаараа хэлсэһэниинь жэшээтэ ябадал бшуу. Марху эжынгээ наһа бараһанай һүүлээр үншэрһэнөө хүсэд ойлгоошьегүй бэзэ. Данзанима нагасатаниинь өөһэдынгөө үхибүүдээр суг үргэжэ, хүл дээрээ гаргаһан юм. Бага наһандаа бидэ: Холхоо Дамба, Дымчигэй Цыдыб, Цыдыбэй Сандан, Шагдарай Бүдэ гэгшэд бүхэли үдэрөөр талаар наадажа, үрхын нүхэ руу уһа эюулжэ, загаһа барижа наадагша һэмди. Мархуумнай урид һанаатай, хүниие хайрлааша, һанаамгай, ухамайлха бэлигтэй, үүсхэл ехэтэй хүбүүн һэн. Бэшэһэн шүлэгүүдыень уншахада, уянгата мүрнүүдынь хүнэй сэдьхэл хүдэлгэмөөр юм. Нүхэрнай 50-60-аад онуудаар Москва хотын Литературна институдта орохоёо ошоо һэн. Тиихэдэ энэ хэрэгыень радиокомитедэй түрүүлэгшэ Митыпов Цыремпил Цыдыпович дэмжэжэ, ехэ туһа хүргөө һэн».
Тус дурсалгануудта хүнһээл һаа ондоогоор дэлхэйе харадаг тэрэнэй шүлэгүүдые бэшэдэг байһан тухайнь заатагүй өөгшөөн хэлэгдэнхэй. Марху Цыдыпович үнэхөөрөө үндэрлиг бодолтой, эльгэ нимгэн, хайрын сэдьхэлтэй хүн ябаһан. Уран нюдөөр оршон тойроноо адаглан ябахадаа, эжэлүүдгүй досоонь урлиг найрагай булагхан бурьялаад, амар заяагүй шүлэгэй мүрнүүд болон дэбэрдэг байгаа бэзэ.
Үльдэргэ нютагһаа гарбалтай, наһан соогоо һайсал хабирсалдаһан, уран зохёол тухай үбэр шэбэр үгэ залгаһан, нүхэд янзаар нэгэ шэрээгэй саана нилээд һууһан һайн нүхэрынь, элитэ поэд Булад Намдакович Жанчипов иигэжэ дурсаһан байна:
«Түрэл нютагаа түүрээн магтажа ябадаг хонгёо дуушадай нэгэн Мархуу Цыренов (1933-1993) тухай дурсаагүйдэ аргагүй. Шүлэгшэ сэдьхэлтэй хүндэ ямаршье ажал һаад ушаруулдаггүй юм. Эхилэн бэшэхэ сагһаа хойшо юун тухай, хэн тухай бэшэхэеэ тэрэ һайн мэдэхэ. Хүнэй бэлиг шадабари, инаг дуран, уян сэдьхэл, хайрлалга, гуниглал гэхэ мэтые шадамар бэрхээр найруулһан шүлэгүүдэйнь мүрнүүд үнэншэмэ тодоороо илгардаг. Бэшэһэн шүлэгүүдынь „Буряад Үнэн“ һониндо, „Байгал“ сэтгүүлдэ гарахаһаа гадна, тэрэ үеын залуу найруулагшадай „Залуу наһанай дуунууд“, „Эдир наһан“ гэһэн гаршагтай хамтын согсолборинууд соо хэблэгдэхэ. Бидэнэй гэр бүлөөрөө Үдын урда бэедэ һуудаг байхадамнай, тэрэ үеын бэшээшэ залуушуул манайда субалдаха, гансата зэргэшье ерэшэхэ. Хэд бэ гэбэл, Дондог Улзытуев, Владимир Жалсанов, Цырен-Дондог Хамаев, Даша Дамбаев, Цырен-Дулма Дондогой, Мархуу Цыренов, Алексей Бадаев, Цыдып Жамбалов гээд лэ, бэшэшье зон олон һааб даа». Иигэжэ һайханаар дурсаһан зон нүхэдынь Мархуу Цыдыповичэй дүрбэн тэгшэ бэлигыень, хүн шанарыень хуруу хухадгүй тоолобо бшуу. Тоо бодолгын, физикын абьяаслиг, эрхим бэрхэ багша, мэргэн шатаршан, шойрошо гүн бодолтон, хайшаашье сугтаа ябахаар халуун зүрхэтэй нүхэр, хүниие илгангүй хайрлаха нигүүлэсхы сэдьхэлтэн, уян найрагта поэд, наһанай һайхан хани, эрхим, эмээхэй аба — эдэ бүхы шэнжэнүүд нэгэ хүнэй досоо багтажа ябаһаниинь тэрэнэй дотор юртэмсын хизааргүй уужам, һолонгын үнгөөр толоржо байһыень гэршэлнэл даа. Мүнөө эндэ нэгэ хэды шүлэгүүдынь хабсаржа, уншагшадаа танилсуулая.
Ойлгон таагыш зүрхөөрөө
Хахасаха, мартаха аргамгүйл,
Хаанаһаа шамтай уулзаабиб?
Һүниин зоргоор унтангүй,
Һанаанда хатанаб гуниглан.
Урихан сэбэрхэн шарайгаар
Урдамни, нюдэндэм энеэбхилэн,
Ухаандам оронош элихэнээр.
Дуран яаһан хүсэтэйгээр
Дууһан зүрхыем эзэлнэб?
Золгохын, зугаалхын хүсэлэнгөөр
Зорижо ойрош дүтэлнэб.
Үнэн дээрээ хажуудаш
Үгэм юундэ олдоногүйб?
Инаг халуун дурыем
Ойлгон таагыш зүрхөөрөө...
1955 он.
Нуурай эрьедэ нэгэтэ
Зунай үдэшэлэн. Нуурай эрьедэ сэлгеэхэн.
Зугаалан сэнгэжэ ябанабди хоюулан.
Торголиг шарахан зөөлэхэн үһэндэш
Торолдон наадана һэбшээн, дурлаһандал.
Уяхан нугархай бэедэшни
Эльбэн дүмэхэжэ гараа хүргэхэдэм,
Эршэдэн түргэдэнэл шуһанайм гүйдэл....
1955 он.
Зэндэмэни
Олон хүсэлые хангаха
Оюу номин зэндэмэни
Океан далайн оёорһоо
Олохогүйгөө мэдээрэй.
Өөрэйнш ухаан бодол соо
Өөдэлэн дэбжэхын үрэ бии.
Бэлээр олохы һанангүй,
Бэдэрэ, тули тэсэмгэй
Ажалай шэмэг зэндэмэни
Амсахашни дамжаггүй!
1967 он.
Хуһан
Дайдын тарган нюрганда
Даллан хуһан надхана.
Үзэсхэлэнтэ шэмэгынь
Үндэһэнэйнь хүсэн лэ.
Уужам энэ дэлхэй дээр
Улад зоноо хүндэлжэ,
Угаа сарюун ябахамнай
Ухаан бодолой хүсэн лэ!
1967 он.
Хүүгэдтэ зорюулһан шүлэгүүдһээнь:
Гүлгэхэн
Танил айлай үүдэндэ
Тажаа нэгэ гүлгэхэн
Орохош, гарахаш бүхэндэм
Ойром ерэдэг эрхэлэн.
Баб-бабхан хусажа,
Барһан ходол угтадаг.
Гунигаа хэлэхэ гэһэндэл,
Гиинан, гиинан һугшадаг.
Дулаан хүнжэлэй ульһанда
Дууран һажана гэрэй эзэн.
Газаань байһан гүлгэеэ
Гаража нэгэтэ үзэнэгүй.
Сэгээн хобхо саһан дээрэ
Шэшэрэн, шэшэрэн хэбтэнэ.
Удаань хүйтэн хайрагүй
Улаан голыень эльбэнэ.
Өөгшөөн хараха нүхэргүй,
Өөрөө мэдэхэ эдеэгүй,
Үншэн хэнзэ тэрээндэ
Үбэл яаһан шэрүүн бэ!
***
Газаа далайда
ганса дуһалай
Нэмэри болон
Ороһон мэтэ,
Уран зохёолой
Оёоргүй далайда
Шүлэгэйм дуһал
Шэнгэдэг һай.
Үхибүүдэйнь шүлэгүүдһээ:
Буурал абын мүнхэ зула
Дуулим тэнюун нютагайм домог
Дуурама уряар ойндом һанагдаа
Дулаахан абым сагаан сэдьхэл
Дууша зондоо бэлэг мэтэл даа.
Балшар бага наһандаа үншэрөөд,
Бэрхэшээлтэ сагые һэтэ дабаһан
Буряад заншалаа үбэртэлэн ябаһан
Буурал абамни хэзээдэш хүндэтэй.
Гуурһаар бэшэһэн сэбэр мүрнүүдынь
Гүнзэгы уян, баян удхатайл
Хэтын хэтэдэ манай зүрхэндэ
Хододоо бадархал мүнхэ зулаар.
Бурхан багшадаа һүзэглэн зальбарһан
Буурал толгойтой абымнай харгы
Буряад зоной һанаа сэдьхэлдэ
Буян эдлэн ябахые уряалаал.
Светлана басаганайнь шүлэгэй эдэ мүрнүүд аба эжы ба хүүгэдэйнь хоорондын һайхан харилсаан, тэдэнэйнь улаан шуһанай урасхалаар дамжуулан энжэлһэн бэлигэй шэргэшэгүй байһые гэршэлнэ бшуу.