Ким Ильин: «Буряад Енгүүдэйм хаяагаар үүрэй толо сасана»

1956 ондо буряад уран зохёолой түүхэдэ ехэ удхатай үйлэ хэрэг болоһон юм. «Усть-Ордын үнэн» сониндо олон уран зохёолшод сугларба. Эрхүү хотоһоо Владимир Петонов, Марк Сергеев, Анатолий Преловский, Алайрһаа Жан Зимин хүрэжэ ерэбэд. Тойрогой сониной редакторай орлогшо, поэт Ким Ильин буряадаар бэшэхэ һэдэбтэй залуушуулые редакциин дэргэдэ суглуулаад байгаа. Тиигэжэ Ким Ильич Ильинэй хүсэл оролдолгоор эмхидхэлэй ажал ябуулагдажа, тойрогой уран зохёолой нэгэдэл байгуулагдаа һэн.


Оһын аймагай Буряад Енгүүдэй дунда һургуулиин һүүлээр Эрхүүгэй гүрэнэй университет эрхимээр дүүргэһэн Ким Ильин буряад, ород хэлэндэ тэгшэ бэрхэ һэн. Бэлигтэй бэрхэ сэтгүүлшэ К.Ильин «Знамя Ленина», «Усть-Ордын үнэн» сонинуудта журналистикын бүхы жанрнуудые ургалан бэшээ. «Олзоев» гэһэн литературна далда нэрэ табиһан ульгам хэлэтэй, хурса удхатай статьянуудынь тойрогой сонинуудта ходо хэблэгдэдэг, уншагшадта авторынь танил болоо бэлэй. Уянгата шүлэгүүдынь тэрэ огсом дорюун үе сагайнгаа амисхал, залуугай халуун ульһа шэнгээһэн. Жэшээлэн дурдабал, 1957 ондо бэшэгдэһэн «Бэлэг» гэжэ шүлэг соо «һара — бугааг» гэһэн уран дүрэ хэрэглэнэ:

Энеэдэ наадатай
Энэдхэг басаган намда
Сэнхир огторгойнгоо
Сэбэр һарые бэлэглэбэ.
Басаган дүүхэйн
Баруун сарбуудам углаһан
Һара — бугааг
Һаргамаар ошотон гэрэлтэбэ.
Һолонго бүринь
Һонин ороной байгаали:
Үргэн далай,
Үндэр хаданууд толотобо.

«Ниидэлгэ» (1958) гэжэ шүлэг соогоо шэнэ сагай эрдэмэй болон оньһон техникын үндэр хүгжэлтын гэршэ «Ту» самоледто соло дуудана, ерээдүйдэ замбуулин руу ниидэхые зоригтой хүсэнэ:

Арбан мянгаад метр дээрэһээ
Аяар доромнай харагдаһан үүлэд.
Саһата хадын дуулганууд мэтээр,
Сагаан мүнгэеэ ялалзуулан нүүнэд.
«Ту» — домог хүлэгэйм нэрэ,
Түргэниинь юунтэйшье сасуу бэшэ,
Түбиие гайхуулһан хабымнай гэршэ
Түрөөл уужам орондом тэрэ.
Дуундли энэ ниидэлгын харгыгаар
Дуураһан һарада хүрэхэбди заабол.
Хэды тиибэшье һаань, инагаар
Хэтэдээ газарни мүнөө һанагдаба.

Тэрэ үедэ Бэлшэрэй дунда һургуулиин ахамад класста һуража байһан Матвей Осодоев «Усть-Ордын үнэндэ» шүлэгүүдээ, үгүүлэлнүүдээ эльгээжэ, Ким Ильичэй зүбшэл заабаряар гуурһанай нюусануудые шудалжа, хэлэеэ мүлижэ эхилээ һэн. Һургуулиин һүүлээр нютагтаа ажаллаха үедөө ниитын үйлэ хэрэгүүдтэ эдэбхитэй ябалсадаг, хүдөө ажахы тухай ханамжатай бэшэдэг хадань «Усть-Ордын үнэн» сониндо уриһан юм. Эндэ Ким Ильинтэй сугтаа хүдэлжэ, нүхэсэжэ ябаһан залуугай залитай үгөөр, аха нүхэртөө хандаһан шүлэг Матвей Осодоев бэшэһэн байна:

Ким Ильин
Алтан гургалдайгаар жэргүүлхэ
Аялга дууншни зохид гээшэл.
Шэнэ зохёолнуудаа уранаар зэдэлүүлхэ
Шүлэг наһанайш шэди гээшэл.
Шүлэгшни — хаан мэдэрэлэйш гүнзэгы худаг,
Шүлэгшни — шэнхинэмэ тайгын бурьлма булаг,
Тобойн бодоно Хатан Уула —
Түрэл дайдаяа магтан дуула.
Шүлэгүүдэйш баялигай дээжэһээ амсан,
Шэнэ зориг ухаандаа һэбэлнэб.
Шүлэгшэ хадаа шамайгаа дахан,
Шүлэгэй харгыда орохоор гэшхэлнэб.

1960 ондо Ким Ильинэй «Хуһад шууяна нютагтамнай» гэжэ түрүүшын номынь Улаан-Үдэдэ нара хараа һэн. 1961 ондо ород хэлэн дээрэ шүлэгүүдэйнь суглуулбари ном Эрхүүдэ хэблэгдээ. Буряад номойнь нэрэ боложо үгэһэн шүлэгынь ехэ уянгатай, ульгам хурдан хэлэтэй зохёол юм. Оһын дайдын нэрэ, зориг, хэрэг нютагайнь дууша хүбүүнэй зүрхые баяраар хүлгүүлнэ гээд поэт түүрээгээ:

...Он жэлнүүдэй ошоходо,
Оһым хизаар үргэдөө —
Сагаан далайһаа Номгондо,
Сарюун Кавказда хүрөө...
Түрэһэн гараһан нютагһаамни
Түүхэтэ оромни эхилээ.
Холын олон харгышни
Хуби заяамни бололой.
Хуһад шууяна Оһодом,
Хуримай дуунууд зэдэлнэ.
Хэтэдээ сэнхир огторгойдом
Хэмэл одод ниидэнэ.
Амтата агааршни аршаандал,
Ами бэеым сэлмээнэ.
Али бүхы ажалда
Алхалан ябахы юрөөнэ.

Буряад Енгүүд нютаг, тахилгата Хаан Уула поэдэй шүлэгүүдэй гол уран дүрэнүүд болоно. Тоонто нютагаа магтан түүрээхэ заншал буряад-монгол уран зохёолдо хэзээшье байһан ха юм. «Гэсэр» үльгэртэ дурдагдаһан Енгүүд угай баатарнуудые һанан дурсан, уянгата мүрнүүдтээ мүнхэлөө бэлэй:

Хуһата нюрган Байгалай эгсэ эрьеһээ
Хулжан баруулһан нэгэ һалааш.
Үльгэрэй баатарнууд мордогшо һэн эндэһээ,
Үгытэй зондоо жаргалай түлхюур асархаа.

Ким Ильин «Буряад үнэн» сониндо хэдэн жэл соо соёлой таһагта сурбалжалагшаар хүдэлһэн байна. Уран зохёолшо Шираб-Сэнгэ Бадлуев таһагые даагша, һургуулиин асуудалнуудаар Дамнин Ошоров бэшэдэг, мүн Ким Ильин гээд хамта эбтэй һайнаар хүдэлдэг байһан тухай Д.Ошоров «Багшын нэрэ мүнхэ» гэжэ ном соогоо дурсан бэшээ һэн.

1963 ондо «Ниитын журам сахигшад» гэһэн очеркнуудай суглуулбари, прозаическа зохёолнуудайнь хэдэн ном: «Жаргал өөрыншни гарта» (1964), «Хуушан бэшэгэй мүрөөр» (1971), «Минии дуран — Улюнхаан» (1982) гэһэн туужануудай суглуулбари наһа бараһанайнь һүүлээр хэблэгдээ бэлэй.

Энээнһээ гадна «Алтан бэһэлиг», «Минии үетэн» гэжэ поэмэнүүдынь, багахан зүжэгүүдынь хэблэгдээ. Ород хэлэн дээрэ шүлэгүүдынь «Песни молодости» (1954), «Мы родились вблизи Байкала» (1957), «Юность» (1987) гэһэн хамтын суглуулбаринуудта барлагдаһан байна. В.Киселев, А.Преловский уран оршуулга хэһэн юм.

Сагһаа урид, оройдоо 47-тойдоо наһанһаа нүгшэһэн уран зохёолшо нүхэрөө шаналжа, В.Петонов, М.Сергеев, И.Муруева һайхан дурасхаалыень мүнхэлэн бэшээ һэн.

1980-яад оноор Хатан Уула һахюултай Буряад Енгүүд нютагта хүрэжэ, дунда һургуулидань болоһон уулзалгада хабаадаа һэмди. Һургуулида бэлигтэй уран зохёолшо Ким Ильинэй нэрэ алдар мартагдаагүй, нютагаа магтан түүрээһэн шүлэгүүдынь зэдэлжэ байгаа бэлэй.