Сагаан һарын түрүүшын Гэсэрэй буянта зам

1990-ээд онуудаар манай Буряад ороной дэбисхэр дээрэ дэмбэрэлтэй үйлэ хэрэгүүд соносхогдожо, зоной дунда тон ехэ һонирхол һэдэб үүсхэһэн. Заншалта Сагаан һарын наадануудай үмэнэ Буряад республикын соёлой түбэй үүсхэлээр Гэсэр ба дангинын мүрысөөн үнгэргэгдэхэ боложо, арадай дунда далайн долгилһондол хүдэлөөн эхилээ. Хитад, монгол торгон бүд-һад абтажа, буряад тэрлигүүдээ, малгай, гуталнуудаа оюулха, худалдан абахань түргэдөө. Аймаг бүриин буряад хэлэнэй, хүгжэм дуунай багшанар, хүдөөгэй Соёлой байшангуудай хүдэлмэрилэгшэд үнэн бэеэ бэелжэ, тус мүрысөөндэ бэлэдхэл захалаа. Урданай ёһо заншал тухай мэдээсэлтэй номууд, сэтгүүлнүүд, сонинуудай хуудаһанууд нии-нии сэлигдэжэ, үбгэд хүгшэдһөө угай һарбаалжан, нютагай домогууд бэшэгдэжэ, бэшэшье үнэтэй сэнтэй заабари заршамууд абтагдаба. Үльгэр түүрээлгэн, мориной соло дуудалган, урданай дуунуудые сээжэлдээн гэхэ мэтэ хаа-хаанагүй эдэбхижээ. Ёохор наадан, бүжэгүүд салгидаа. Эрэшүүл, эхэнэрнүүд, хүбүүд, басагад, бүри эхин һургуулиин шабинаршье хабаадаха аргада хүртэжэ, булта бэеэ зэһэн, бии бэлигээ хурсадхан, ураар хэлэжэ, гоёор дуулажа, арад түмэнөө хужарлуулаа. Бүри хүүгэдэй сэсэрлигэй жаашуулшье микрофон барижа, тайзан дээгүүр ябасагаан, зондоо ехээр хөөршөөгдөө.

Тэрэ үеын Сагаалганай наадануудта Буряад Республикын анха түрүүшын Гэсэр болон тодорһон Баяр Цыденов тухай хөөрөө дэлгэе:

Суута Оронгын дархашуулай удам, Байгалай баруун бэеһээ бууһан Сэлэнгын 6 эсэгын үри һадаһан Сагаан һарын нааданда саг зуурын һонирхолоор бэшэ, харин доторой уряагаар татагдажа, сээл руу табюулһан загаһан мэтээр дундууса орон шармайгаа. Угсаата арадайнгаа бэлигэй һабаһаа бад байса хүртэһэн хүбүүн дэлһэтэ тугаа үргэлсэхэ уялгатайб гэжэ шуһанайнгаа лугшаан сооһоо мэдэрэн ябаа.

Тэрэ бүри багахан ябахаһаа хойшо хэнэйшье хэлэлтэгүйгөөр уг гарбал тухайгаа мэдэжэ абахаяа дугташаа. «Хүн болохо багаһаа, хүлэг болохо унаганһаа» гээшэмнай үнэн даа. Оройдоол 6-хи ангиин шаби байһан аад, абгаһаа асуужа, Эхиридһээ эхитэй угайнгаа һарбаалжан бэшэжэ абаа. Юундэшьеб, тэрэ ород класста һуралсажа, түрэлхи хэлэнһээ холодожо ябаа. Талаан боложо, Пунсэг Дугаровна һамайнь «Буряад Үнэн» һониноо захидаг байжа, ашаяа түрэлхи хэлээрнь уншуулжа, бэшүүлжэ һургаад, хадуурхаяа ябаһан буряадаа тэхэрюулжэ шадаа. Мүнөө болоходо, тус ябуулгань ашадань олдохоһоо шухаг олзо болоо ха юм. Сэсэн бодолтой энэ эжыһээ жэшээ абамаар! 

«Би зааханһаа үбгэдөөр хөөрэлдэхэ дуратай, тэдэнһээ урданай юумэ мэдэжэ абаха гэжэ оролдогшо һэм. Мүн хүгжэм дуунда һураха һэдэбтэй байһамби. Энгельсина Банзаракцаевна эжымни нэгэтэ магазин руу Туяна дүү басагыем дахуулжа ошоһыень, „нотка“ гармошко абагты гэжэ ехээр бархиржа абхуулһан. Тиигэжэ 10-аад наһатайдаа би тэрэ гармошкоорнь наадажа һурааб. Үшөө Оронгымнай хүршэ Батуев Баяр ахай гармонь дээрэ, Бимбаев Бимбадоржо ахай аккардеон дээрэ, Харганын Ким ахай гармошкоорнай наадажа һургаһан. Аба минии гармошкоор наададаг болоходом урмашаад, баян, аккардеон абажа үгөө һэн, тэрээнээрээ яһала наяргадаг һэм», — гэжэ Баяр Цыденов хөөрөө һэн.

Тиин 7-8 классуудһаа эхилээд, гитара, синтезатораар наадажа, хатарай үдэшэнүүд дээрэ урдаа хараха хүниинь болоо. Баярай репертуар баян һэн. Энэдхэгэй «Танцор Диско» киногой, Италиин дуушад Тото Кутуньо, Челентано, Аль Бано, Пупо, мүн бэшэшье хари гүрэнэй болон ородой дуушадай дуу хүгжэм зэдэлүүлжэ, нютагайнгаа залуушуулые һайса баясуулһан. Нэгэтэ нютагайнь Соёлой байшанда БГУ-гай оюутадай «Байгалай долгинууд» ансамбль наада харуулжа, Баярай зүрхэ сэдьхэлынь суранзандал татаа. Тэрэ гэһээр бүхы һанааниинь тиишэ табигдажа, БГУ-гай ямаршье факультедтэ орохоб хамаагүй, гансал тэрэ ансамблиин лэ гэшүүн боложо үзэһэйб гэһэн мөрөөдэлдэ сүм эзэлэгдээ.

Түүхэ, тоо бодолгоор ехэ һонирходогүй, биологи химеэр яһала һайн байжа, багшанарай дээдэ һургуулиин БХФ (биолого-химическэ) руу оробо. Үглөөдэрынь лэ ансамблиин репетицидэ сэхэ гүйжэ ошоо. Тэндэ пианино дээрэ наадажа һуухадань, ансамблиин «үбгэжөөлнүүд» дүтэлжэ, юу наадажа шадахабши гэжэ асуугаа. Тиихэдэнь итальян дуунуудаа наадажа үгэбэ. Ансамблиинхид шэнэ нүхэртөө гансата «Челентано» гэжэ ара нэрэ үгөөд орхиһынь, тэрэнь 35 жэлэй туршада няалдаһан зандаа.


«Ансамбльдамнай оперо болон баледэй театрай зүжэгшэд байһан Буряадай түрүүшын балерина, Алайр нютагай Тогоноева Анна Борхоновна ба тэрэнэй наһанай нүхэр, Сэлэнгын Жаргаланта нютагай Доржиев Сергей Будаевич хоёр бидэндэ аргагүй бэрхээр заажа, олон арадай дуу хатарнуудта дурлуулһан. Хоёр буурал багшанараа хэзээдэш тон дулааханаар дурсан ябадагбди. Манай ансамбль бүхы Буряад ороноороо гастрольдо гарахадаа, холо гэнгүй, хайшаашье ошодог һэмди. Наадатай зугаатай нүхэдөөрөө суг үнгэргэһэн эдир залуу хаһаяа оройдоошье мартахаар бэшэ. Мүнөөшье болотор уулзадаг, ансамблиингаа юбилейнүүдтэ ерэжэ хатарһаншье байнабди. „Һураһан юумэ һураар татуулхагүй“ гэжэ, бултадаа хатарха дадалаа гээгээгүй байһандаа, харагшадые гайхуулаа бэлэйбди. Үнгэржэ ерэхэдээ, оюутан хаһадаа кинодошье буулгуулһан байнабди. 1986 ондо Одесскэ киностудиин табиһан „Даниил — князь Галицкий“ гэжэ кинодо хабаадажа, Львовто хоёр һара соо байгаабди. 1990 ондо Мосфильм ба Ленфильм хоёрой суг табиха „Гроза над Русью“ гээшэдэ хабаадаха гэжэ байтарнай, нөөхи 90-ээд онуудаймнай хубилган шэнэдхэлгын саг буужа, һаад хэһэн юм.




Хатар сооһоо „Захяа“ („Напутствие“) гэһэн баатарнуудай эршэтэй хатар ехэ гоё һэн, һэлмээр сабшалсажа хатардаг һэмди. 1991 ондо „Байкал-Мичиган“ фестивалиин үдэрнүүдээр Этнографическэ музейн үмэнэ би бөөгэй хатар хатарааб, тиигээд хэтэрмэ абьяастайгаар хатарһан байгаа юм гүб, хүсэтэй аадар орожо сошооһон. Дээдэ һургуулияа дүүргэһээр, Оронгынгоо дунда һургуулида һуралсал-хүмүүжүүлгын ажал ябуулжа эхилээб. Тэрэ сагта 1991 ондо Гэсэр Дангина мүрысөөнүүд эхи табижа байгаа. Оронгын соёлой ордоной дарга Ленхобоев Эржан Сергеевич намайе хабаадыш гэжэ идхаба. Тиигэжэ, республикын хэмжээнэй мүрысөөндэ түрүүшын Гэсэр боложо тодороо һэм», — гэжэ тэрэ хөөрөөгөө үргэлжэлүүлбэ.

Баяр Цыденов 1993-94 онуудай «Сагаан һарын Гэсэр» нааданда ялас гэмэ илалта дабан, эгээл эрхим хабаадагша байһанаа удаа дараалан дахин гэршэлээ. Дуулаха, хатархадаашье онсо бэлигтэй байһаниинь гансата элиржэ, харагшадайшье, сэгнэгшэдэйшье дурые сүм буляагаа һэн. Би тиихэдэ харагшадай дунда һууһан, морин хуураар наадажа байжа дуулаһыень, хоёр шэхээрээ шагнаһан байнаб. Түгэс буряад хубсаһатай хүбүүн тайзан дээрэ гаража, мүнгэн хутагаяа доошонь табиһаар, зоригтойгоор өөртэеэ танилсуулжа захалаа:

Амар мэндэ!
Би хадаа буурай холын сагта 
Байгал далайн эрьеэр
Эреэн гутаарай нүхэнһөө олдон,
Эрхүүһээ наашаа дабхиһан
Эхирэд буряад гарбалтай,
Шонын эшээнһээ олдоһон
Шоно баян омогтой,
Хамнигадһаа гараһан
Хамнай гэжэ хүхүүртын,
Обоо субаргаар олон
Оронго нютагаар һуудалтай,
Янгаажан дасанай жиндаг,
Янгар хасагуудай удамби.
Хүгжэм дуунда абьяастайб, 
Хүн-оркестр нэрэтэйб:
Иочин чанза морин хуур,
Баяан, гитара, синтезатор...
Аялга тааруулнаб, зохёоноб,
Челентаны итальянаар дууланаб.
Уг гарбални минии
Уулын хушадал һархайна.
Бодгалийн изагуурай, Судодани хаанай
Бата эзэн хаанай Барга баатарай
Гүр Буридайн Боронуд эхын
Эхиридэй Зонхиин Һэргэлдэйн Шонын 
Хамнайн Дунуудай, Дунайн Гүнэйн
Жарбын Һэржийн, Забханай Цыдэнэй
Аюшийн Балданай Дамбын Александрай
Бишэн жэлтэй, Баяр нэрэтэй хүбүүн гээшэб!

— гэжэ дорюун гоёор мэндэшэлэн, зуун жэлнүүдэй гүн сооһоо эхитэй угайнгаа һарбаалжан мандуулжа байхадань, һүр бадармаар байгаа һэн.


Мүн тэрэ урилдаанда өөрынь бэлдэһэн һургуулиинь шабинар бүхы республикын хүүгэд сооһоо шалгаржа, Будаев Саян «1993 оной эдир Гэсэр» гэгдэжэ, Ехэ шанда хүртөө, Ленхобоев Батор 1-хи шангай лауреад болоо, мүн найман басагадынь бултадаа финалда ороо. Энэмнай хүүгэдые түрүү һуурида гарамаар һургаһан, бэлдэһэн зоной, мүн Баяр багшыншье хубита ехэ байгаа гэжэ тэмдэглэхээр. Үшөө хоёр залуу эхэнэрнүүд «Хатан» номинациин түгэсхэлдэ орожо, Оронго нютагаархин ухаангүй баяртайнууд гэртээ бусаа һэн ха. Тэрэ сагта Баяр Цыденов ЦДК-гай директор байжа, харин Пурбэ-Доржо Гармаев, Юрий Омоктуев хоёр уран һайханай, Баярай абга эгэшэ Светлана Гармаева — хүгжэмэй, Баярма Батуева, Ульяна Хышиктуева хоёр — хатарай талаар харюусажа ябаа . Оронгын дангинын мүрысөөндэ 60 басагад хабаадажа, Гэсэрэйхидэ 20-30 хүбүүд шадалаа туршаһан байна. Гэсэр-дангинын мүрысөөн арадай дунда анханһаа абтасатай байжа, мүнөө хүрэтэрөө, 30-аад жэлэй туршада зоной һонирхол татаһан зандаа гээшэл!"Гоёл саг байгаа даа!" — гэжэ Баяр омогорхон дурсана. Нээрээшье, тэрэ сагай үхибүүд уһан торгон унаган хэлэтэй, буряад сэдьхэлтэй, ямаршье урилдаанда тогтохо торохоор бэшэ ябаал даа.

1995 онһоо Сэлэнгын Тохой тосхондохи СПТУ-26 руу ерэжэ, директорэй орлогшоор, һуралсал-хүмүүжэлэй талые 3 жэлэй туршада даажа ябаа. Эндэшье соёлой байшан болон ансамбль байгуулжа, үдэр һүнигүй эдэбхи үүсхэл ехэтэйгээр ажаллажа гараа. 1998 ондо дотоодын хэрэгүүдэй зургаанда орожо, тон сүлөөгүй ябадаг болобошье, баян, гитараяа хаяагүй. Нэгэтэ бүгэдэ Буряадай дотоодын хэрэгэй ажалшадай дунда КВН үнгэргэгдэжэ, Сэлэнгын РОВД оюутадаараа сугтаа түрүү зэргэдэ гараһан. 2009 ондо тэндэһээ амаралтада гараһаар, саашадаа юу хэхэм гээшэб гэжэ бодолгото боложо эхилээ.

Бэеэ бэдэрэнгээ, элдэб ажал хэжэ туршаба. Барилга, евроремонт, вахтада бульдозерист — теэд һанаанда таараха юумэнь үгы аад, үгы. Нэгэ сагта дархалжа эхилбэ: түшэлгэтэй һандали, тэбхэр һандай, эбхэдэг шэрээ (стол) гэхэ мэтэшье хэгдээ. Юрэдөө, һанааниинь һарюу зандаа. 

1993 ондо Гэсэрэй мүрысөөндэ хабаадахадаа, морин хуураар наадажа эхилһэн, удаань Алтаргана наадамда үльгэршэдэй мүрысөөндэ лауреадай нэрэ зэргэдэ хүртөө. 2016 ондо хуушанайнь морин хуур эбдэржэ, өөрөө хэжэ үзэхэ байна гэн туршаһаар, мүнөө болотор морин хуур дархалһан зандаа. Хуур дархалха хүсэл тэрээндэ хииһээ ерээгүй, Александр Дамбаевич абань мүн лэ уран гартай, модоор, түмэрөөр юушье дархалжа шадаха байһан, мүн Эрдэни Дамбаевич Цыденов абгань — «Гостеприимная Бурятия» хүшөөгэй барималша авторынь гээшэл. Баярта хүгжэмэй олон зэмсэгүүдэй дундаһаа морин хуур гүнзэгы зэдэлгээтэй, урданай сагуудые һэргээхэ шадалтай, доторой хамаг утаһа дайраха шэдитэй байһаараа сэдьхэлдэнь дүтэ байдаг. «Наадажа эхилхэдэ, шуһан гүйжэ эхилдэг, бэе соогуур дулаан ябадаг», — гэжэ хуурай дархаша, хуурша мэдэрнэ. 

Оюутан наһанай нүхэдэй дүхэриг

Мүнөө үедэ Баяр Цыденов Усть-Ордагай тойрогто түбхинэнхэй, уран дархан угайнгаа һүр һүлдэ улам үргэн ажаһууна. Анхан тэрэнэй морин хуураар мастер-класс үгэжэ байһыень, Ольхоной аймагай дарга Андрей Алексеевич Тыхеев хаража, нютагтань энэ һайн һайхан хэрэг дэбжүүлхыень уриһан байна. Тиигэжэ ганса өөрөө наадаад байнгүй, арга шадабариһаа олон зонтоёо хубаалдаха анханай хүсэлтэй ябадаг хүн халташье арсаагүй. Буряад угсаатанай үргэлтэй, мүргэлтэй нангин газар — Ойхон баабайн аралда уряалтай айлшанаа хүндэмүүшэ зангаар угтаа. Тэндэхи ноёд һайд, арад зон морин хуур дархалха, багшалха хүүгээ үнэн зүрхэнһөө дэмжэжэ, дархалха байра байдал, ажалай элдэб оньһон түхеэрэлгэ гэхэ мэтэ алибаа хэрэгсэлнүүдээр гүйсэд хангаа. Үүрһээтэ талада мүндэлһэн хүгжэмэй гайхамшаг наадхуурнуудые — морин хуур, сууха хуур гэхэ мэтые уралалгын, дам хүгжөөлгын хэрэг саглашагүй буянтай! Хүгжэмэй тус зэмсэгүүдые дархалха гээшэ одоо нарин нягта, орёохон ажал ааб даа. Баяр Александрович морин хуур хэжэ эхилһэнһээ хойшо, бүхы модонуудые: шэнэһэ, нарһа, хуша, хасуури гэхэшэлэн дууһыень хаража үзэхэдээ, ямар абяатайб, зэдэлээтэйб, алиниинь хаана оруулхаб гэхэ мэтээр нилээхэн лэ тааруулжа туршаа. Өөрөө багаһаа хүгжэмшэ, түрэлхиин һонор шэхэтэй байһаниинь, уран гарһаань дутуугүй туһатай байгаа һаабза.


Мүнөө заажа байһан шабинарайнь дундаһаа, морин хуур дархалжа шадаха зон бии болонхой, тэдэнь олоһон, һураһан дадалаа улам саашань дамжуулхал, Баяр багшын бэе сэдьхэлээ үгэһэн хэрэгынь ууган буряадай ажамидардаг уняарта уудам тала дайдаар хаа-хаанагүй дэлгэрхэл. Элинсэгэймнай эгээл сэнтэй энжын эрдэни зүйл — морин хуур мартагдахаяа болибо. Хурай!

Буряад арадтамнай хирэ-хирэ дээрэһээ заяатай, хүнһээл һаа ондоохон зон түрэдэг гээшэ. Молон-багша, Барнаашха, Соодойн лама болоод, сагай хүшэгэ урагша-хойшонь сэлижэ, урда ба ерээдүй үенүүдтэ болоһон ба болохо үйлэ хэрэгүүдые уридшалан мэдэдэг онгон тэнгэритэй холбоотой мэргэшүүл яһалашье олон даа. Дамдин Дорлиг бурханһаа заяатай түмэршэ, модошо дархашуулһаа угтай Баяр Цыденов мүн лэ өөрын хараатай хүн юм. Һулагүй һолообтой гэжэ мэдэхэдээ, эгэшэнь тэрэниие монгол бөөдэ ошожо, шанар абхуулһаншье. Эриһэн юумынь абаашаад лэ байхадань, дахин-дахин ерүүлхэ янзатай байхадань, бэшэ ошоогүй. 
Тэрэ өөрөө иигэжэ хөөрэбэ: «Тииһээр буряадай бөөнэрэй „Тэнгэри“ эблэл ошожо, Дархан бөө боложо байтараа, баһа юуншьеб дутуу шэнгеэр һанагдаһан зандаа байгаа. Алха дүшөөрөө тоншоһоор байтараа, морин хуураа гартаа абажа, бөөлэжэ эхилбэб. Буддын шажанай дасан дугангаар ябажа, олон юумэ мэдэхэ болооб, зүгөөр һанаамни амарха юм бэшэ. Байгал нангин далайгаа нара зүб ябагаар тойроходоо, бүтээлдэ һуужа, Эхэ Байгаалитаяа сэхэ холбоо бариһанай удаа энэ Ойхон аралдаа һуурижан түбхинэһэмни удхатай гэжэ һананам.

Одоол мүнөө морин хуур дархалдаг болоод, хүн зониие һургажа, хура бороо оруулжа ябахадаа, һанаамни амарба даа.


Хурмаста тэнгэриие, Гэсэр богдые морин хуурайнгаа үүрһээгээр хурылжа, түби дээрээ морилуулжа, Газар Дэлхэйн Yтэгэн Хатан Эжиидээ мүргэжэ, Буряад Ороноо сэбэрлүүлжэ ябахадамни hанаандам таруу байна даа».
Баяр Александрович Цыденовэй оршон тойронхи онгон байгаалитаяа дүтэ харилсажа ябахадань, сээжэ сэсэгыдэнь дээрэһээ шэбэнээтэй лүндэн буужа, тус домоглол удаадахи хабсаргалта соо үгтэбэ:

Хаан Хурмаста тэнгэриин айладхал

Байгал далайн араар урдадаг Зүлхэ мүрэнэй эрьедэ 1540-өөд онуудаар ажаһууһан Хамниган Хатан Эжий урданай элинсэг онгодой хүсөөр дамжуулба.
Хатуу саг ерэхэ гэжэ байна даа. Урданай онгодууд хэлэжэ байна. Хэрэгтэй ойлгохоор хүүндэ дуулгыт.
Ород Уласта һаяар болохоёо байһан хубилалтанууд тухай:
— Хүн эд зөөри хэтэрмэ ехээр сэгнэдэг болоо, мянгаад жэлнүүдтэ дэлхэйн «хүсэтэйшүүлэй» жэшээгээр хүн түрэлтэн эд хүрэнгэ ехээр суглуулхаяа тэгүүлнэ.
-Үсөөхэн лэ зон, хүн түрэлтэнэй 1% Түгэлдэр сэдьхэлтэд, Бэлиг, Дадал, Шадабари, Газар эхэтэеэ, Байгаалитаяа холбоо бариха Дээдэсһээ үгтэһэн Зүн бэлигэйнгээ хүгжэлтэ тухай бодомжолно. 
-Хүн болбол хүгжэлтынгээ бүхы шатануудта, лемуриец, атлантшье байг, оньһоор зэбсэгжэжэ эхилһэн сагһаа Байгаалитаяа холбоо таһаран, Эхэ Газартаа хоро шара хүргэжэ, хамагые һандаргаажа байхадань, тэрэ өөрынгөө үри — Хүн түрэлтэниие — хэһээнгүй байха арганьгүй болоно, саашадаашье хэһээхэ. 
— 4-5 жэл үнгэрхэдэ, Ород уласые ба Газар түбиие тон ехэ хубилалтанууд ба дорьбоото сагууд хүлеэжэ байна.
— Зүүн тээһээ түмэр шубууд ерэжэ, Хитад ороной эрдэм туршалгын газарнуудаар хэгдэһэн хоро шара сасан тарааха.
— Газар түби адууһа малай, ангуудай, хүнүүдэй араг яһа, хүүрээр дүүрэхэ. Юртэмсээр дүүрэн утаа уняар, хёрбоһон, үхээрэй үжэнхэй үнэр тараха. Ургамал ногоон огто үгы болохо. Газар түби хооһорхо.
— Амисхаалай махабодой үбшэн дэлгэрхэ. Эм дом олдохогүй. Эртээнһээ уридшалан, эмдэ ородог ургамалнуудые түүхэ хэрэгтэй.
-Газар түбидэ гансал ургы мэтэ хүхэ үнгэтэй сэсэгүүд ургаха. Хүнүүд тэдэниие эдеэд үбэштэйржэ эхилхэ.
— Хүнүүд муу эдеэнһээ боложо, хабдаха, үхэхэ.
— Гансал ойн захада байһан зон амиды үлэхэ.
— Хото балгаасанда байхын аргагүй болохо.
— Интернед сүлжээн үгы болохо.
— Дайн болоходоо, 40 үдэр үргэлжэлхэ.
-Засаг түрэдэ ойро байгшад зүрхөө хахаржа үхэхэ.
-Амиды үлэһэн хүнүүд үри бэетэй боложо шадахагүй. 
-Эхэнэрнүүд ба эрэшүүл амид бэедээ үрэ хүрэнгэгүй болоод, 
Газар Эхэһээ мүлхижэ байжа, хүлисэл гуйха, бодо малай яһаар хэһэн халбагаар үргэл мүргэл хэхэ.
-Хүн түрэлтэнэй уг гарбалыень зүн бэлигтэн, юумэ хэжэ, зохёожо шадаха аргатай оюун ухаатан, уран бэлигтэн үргэлжэлүүлхэ.
-2029 ондо Тахяа жэлдэ Ород уласта шэнэ ударидагша ерэхэ, тэрэ 45 тухай наһанай, халзан толгойтой, гарбалдаа шуһанай худхараатай хүн.
-Шэнэ гүрэнэй түбынь Новосибирск хото болохо.
-Һэргэн хүжэлтын Шэнэ Эра бууха.
-Хүнүүд ташха ондоо болохо.
-Биологическэ зэбсэгжэлгэ тогтоохын тула 5000 бөөнэр, угтаа онгон тэнгэритэй баатарнууд 33-хи Улаан Баатар Тэнгэридэ уулзаха хэрэгтэй.
-Одоо сагай бөөнэр муухан шэнжэтэй болоо, сэдьхэлэй үнэнтэ баялигые эд зөөриин баялигаар һолино. Тиигэжэ угайнгаа һүр һүлдэ, эхин шанараа алдана.
-Өөһэдыгөө зоной нюдэндэ үргэхын түлөө бэе бэетэеэ хёморолдоно. 

Баяр Цыденовэй ба Анжелика Дымчиковагай хубиин архивнуудһаа гэрэл зурагууд хэрэглэгдээ.