Арадайнгаа оюун бэлигэй баялиг шэнжэлэгшэд

Эрхүү можын Алайр аймагые зүүн ба зүүн-хойто бэеһээн хүнэй гараар хэгдэһэн Братска далай бүһэлдэг, баруун-урда таладань шобхо үндэр Саяан хадын үбэрэй үдхэн хүбшэ тайга нэмжыжэ байдаг. Баруун буряадуудай ажаһууһан нютаг хизаарнууд сооһоо Алайрта эгээн түрүүн буддын шажанай ехэ дасан баригдаһан түүхэтэй. Ехэ олон солото үльгэршэд, эрдэмтэд, уран зохёолшод, гүрэн түрын ажал ябуулагшад Алайр голһоо гараһан юм.

Тэгшэ 100 жэлэй саана, Октябриин хубисхалай һүүлээр һүжэрһэн эрхэтэнэй дайнай намдаха үеэр Алайр голдо угсаата арадайнгаа алдар нэрые үргэхэ хубитай хоёр хүбүүн үри дэлхэйдэ мүндэлһэн байна.


Тэрэ шэрүүн сагай хатуухан эрхээр ядарһан түрэлхидтөө туһалхын тула Жан Зимин бага наһандаа хүлһэншэ ябаһан юм. Шэнэ Зүблэлтэ засаг үгытэй айлай үхибүүдтэ һураха арга олгоһон золтой ушараар һүбэлгэн хурса Жан үзэг бэшэг хомхойгоор шудалаа бэлэй. Багшын мэргэжэл шэлэһэн Жан Александрович түрэл Алайртаа энэ ажалайнгаа ута гэгшын замай эхи табиһан юм. 

Хүсэл зоригтой, эрмэлзэл ехэтэй багша юрэ хэшээл заагаад үнгэрдэггүй, шабинартайгаа, нютагай залуушуултай хамта буряад арадай аман зохёол, урданай һуудал байдалай зэр зэмсэг, тоног хэрэгсэлнүүдые суглуулдаг, эртэ сагһаа дамжан ерэһэн ёһо заншалнуудые шэнжэлдэг байгаа. Ж.А.Зиминэй эдэбхи үүсхэлээр 1954 ондо Нельхай нютагта хизаар ороноо шэнжэлэлгын музей байгуулагдаад, тэрэ үедэ соёл болон эрдэм болбосорол хүгжөөхэдэ ехэ нүлөө үзүүлһэн юм. Энэ музей мүнөөшье ажалаа ябуулһаар, Алайр хонгоодорой, бусад буряад уг удамай соёл, ёһо заншал шэнжэлэлгын түб болонхой.

Эрдэм шудалха гэһэн ехэ эрмэлзэлтэй Ж.А.Зимин Эрхүүгэй гүрэнэй университедэй географическа факультет заочноор дүүргээ. Багшалхын хажуугаар эрдэм-шэнжэлэлгын ажалаа забһарлалгүй ябуулаа. Багшанарай багша, һуралсал-хүмүүжүүлгын ажалда тон хэрэгтэй ехэ олон зүбшэл заабаринуудай ном, методическа пособинуудые гаргаа бэлэй. 

РСФСР-эй габьяата багша Ж.А.Зимин мүн уран зохёолдо шуналтай байһан.


Түрэл буряад хэлээр хүүгэдэй уншаха ехэ олон номуудые бэшэһэн байна: «Һолонго» (1962), «Шатаршад» (1970), «Аглаг талам, амар сайн» (1972), «Үнэн нүхэр — Үзэглэл» (1975), «Гарай табан хурган» (1978), «Хон-жэн» (1981). Жан Зимин драматическа зохёолнуудай автор болоно: «Марсиануудтай уулзалга» (1964) гэжэ зүжэг буряад хэлэн дээрэ, «Хэн хэниие дулаасуулааб?» гэһэн ном Эрхүүдэ ород хэлэн дээрэ хэблүүлээ. СССР-эй Уран зохёолшодой холбооной гэшүүн Ж.А.Зиминэй бэшэһэн «Хужартын үер», «Зунай шуурган» гэһэн зүжэгүүдынь Х.Намсараевай нэрэмжэтэ Буряад театрта, мүн хүүхэлдэйн «Үльгэр» театрта «Шэдитэ тулгуур», «Далита шулуун» зүжэгүүдынь найруулагдажа табигдаһан байна.


Хизаар ороноо шэнжэлэлгын эсэшэ сусашагүй ажалайнгаа дүн болгожо, 2003 ондо Ж.А.Зимин географиин эрдэмэй дид-докторой нэрэ зэргэ хамгаалһан юм. «Аларь: история и современность» гэжэ номынь Алайр голой эртэ урдын түүхэһээ эхилээд, мүнөө сагай байдал, хүгжэлтын шатануудые, буряад угсаата обог отогуудай үндэһэн соёл, ёһо заншалнуудые шэнжэлһэн удха түгэлдэр бүтээл болон мүндэлөө.
Хүүгэдтэ зорюулагдаһан шүлэгүүд, баасни, зүжэгүүдынь уншаха, сээжэлдэхэдэ ехэ таатай хэб мүрнүүдые хэрэглэжэ бэшэһэн байдаг:

Наран, наашаа!
Үүлэн, саашаа!
Үүлэн, саашаа
Үнгэрыш,
Наран, наашаа
Бултайгыш.
...Уужам сэнгүү
Талмайгаар
Урилдажа
Гүйхэбди.
Хада тайгын 
Хаяагаар
Түүтэйн сэсэг
Түүхэбди.

Һаял һургуулида ошохоёо бэлдэжэ байһан хүүгэд тухай шогтой нэгэ шүлэгһөө хэһэг уншая:

«Маадай» гэхэеэ мартаабди.
«Оодой» гэхэеэ орхёобди.
«Бообоо» гэхэеэ болёобди.
«Хахай» гэхэеэ хаяабди.
Унаһан шүдэеэ ургуулжа,
Угаа томо болообди.
Долоо наһаяа дүүрэжэ,
Долдой сэсэн болообди.

Дошхон горхоной сахилза һубаһаар сасаран, хайр дээгүүр халтиран урдаһаар, нуга хүрөөд номгорһон тухай хөөрэһэн һонин шүлэгһөө хэһэг һануулая:

Уһан голтой 
Уулзаба —
Адагай ама руу 
Адхарба.
Элдин голтой
Эблэрбэ —
Эжэл барисаа
Эдлэбэ.
Тиигэжэ горхон
Номгорбо.
Түрэлөө горхон
Лаб олобо.

Тодо хурса гуурһанай хүсые бүри эдир наһандаа ойлгоһон Раднай Шерхунаев Алайрай Шапшалтуй нютагта түрэһэн юм. Эдир сурбалжалагша, хүдөө бэшэгшэ Раднай Шерхунаев һурагша байхадаа «Аларский колхозник», «Восточно-Сибирский комсомолец», удаань «Восточно-Сибирская правда» сонинуудта ото бэшэжэ байгаа. 1938 ондо тэрэ ТАСС-ай Эрхүүгэй таһагай Алайртахи штатнабэшэ корреспондентээр томилогдоо һэн.


1940-1948 онуудта Раднай Шерхунаев Номгон далайн флодто алба гараа. Японитой дайнда хабаадаһан эрэлхэг сэрэгшэ Р.А.Шерхунаев байлдаануудай дүүрэхэдэ, Порт-Артурта Номгон далайн флодой шэнэ сонинуудые бии болгоходо хабаадуулагдаа һэн. Тиихэ үедөө уулзаһан, танил тала болоһон баатар буряад уһан сэрэгшэд тухай «Встречи с земляками» гэжэ ном бэшээд, 1948 ондо Улаан-Үдэдэ хэблүүлһэн юм.

Эрхүүгэй гүрэнэй университедэй буряад-монгол хэлэ бэшэгэй таһаг заочноор дүүргээ. Гол түлэб партийна ажалда хүдэлжэ байбашье, буряад арадай аман зохёол шэнжэлгэдэ һанаа сэдьхэлээ зорюулаа һэн. 1966 ондо хэлэ бэшэгэй эрдэмэй дид-докторой зэргэ хамгаалхадань, бүхы дэлхэйдэ мэдээжэ монголшо эрдэмтэн, профессор Г.Д.Санжеев тэрэнэй эрдэмтэ хүтэлбэрилэгшэ байһан юм.

Аман зохёол суглуулжа, Р.А.Шерхунаев Буряад ороной, Тывагай, Яхадай, Хадата Алтайн нютаг һууринуудаар һайса ябаһан. Домог суута буряад үльгэршэд Аполлон Тороев тухай хоёр ном, Пеохон Петров, Парамон Дмитриев, Папа Тушемилов, Маншут Имегеев болон бусад бэлигтэн тухай «Буряад арадай үльгэршэд» гэһэн гурбан боти ном хэблүүлһэн алдартай. Тэрэнэй бэшэжэ абаһан тофалар онтохонуудай суглуулбари ном Улаанбаатарта 1989 ондо хэблэгдээ. Цыбен Жамцараногой буряад үльгэрнүүдые бэшэжэ абаһан гайхамшаг аша габьяа тухай һонин статья бэшэһэн юм.

Аяар 50 гаран жэл соо эрдэм-шэнжэлгын, университедэй багшын харюусалгатай ажал ябуулаад, наһанайнгаа амаралтада гарабашье, гараа хабсараад һуугаагүй. Хэдэн арбаад шэнжэлхы статья, 11 ном болон брошюрануудые гаргаа. 1999 ондо Москвада А.Преловскиин оршуулһан «Девять священных бубнов. Поэзия бурятского шаманства» гэжэ ном нара хараа һэн. Эрдэмэй асуудалнуудаар туһалһан, зарим текстнүүдые мүр мүрөөрнь оршуулһан, ажаглалтануудые бэшэһэн Р.А.Шерхунаевта сэдьхэлэй талархал мэдүүлжэ, баяр хүргэжэ байһанаа ном бүридхэгшэ бэшэһэн юм. Угсаата арадайнгаа оюун бэлигэй баялигтай үргэн олон Россиин уншагшадые танилсуулха гэжэ Раднай Андреевич үнэн зүрхэнһөө оролдоо бшуу.


Тэбхэр зуун жэлэй саана дэлхэйн бүгжэ хангираад, бурханһаа бэлиг талаан үршөөлтэй, буурал арадайнгаа аман зохёолой баялигай уута уудалха, түмэн зоной дунда дэлгэрүүлхэ хуби заяатай, түрэл һайхан буряад дайдаяа, улад зоноо бүхы дэлхэйгээр суурхуулха хүбүүд түрэһэн байнал даа.