Дайнай эхилхые зүнгөөрөө мэдэһэн Дари хээтэй

Поэт Булат Жанчипов 2007 ондо хэблэгдэһэн зохёолнуудай суглуулбариин хоёрдохи боти болохо «Тулгын галнууд» гэһэн прозын ном соогоо бага хэмжээнэй олон үгүүлэл, эссе, найруулга болон зураглалнуудые ниитэлһэн юм.


Нютагайнгаа үни аялһан үбгэд хүгшэдые эдэ зохёолнууд соогоо мүнхэрүүлээ. Жэшээлхэдэ, Дари хээтэйн жэгтэй һонин дүрэ хэдэн бага үгүүлэл соо дайралдана. «Дари хээтэй» гэжэ гаршагтай үгүүлэлээ автор номой нээлтэдэ юрэ табяагүй гээд һанахаар байна. Дари хүгшэн Сагаан һараһаа эхилээд, бүхэли зундаа, орой намарай ольбо унатар ороһон хүн бүхэниие сагаагаар хүндэлдэг, бүхы һаба һуулганууд, үйһэн хүнэгүүд соогуур айраг, тарагынь билтаржа байдаг һэн гэжэ автор дурсана. 

Дари хээтэйн зундаа заал һаа сэсэг суглуулдаг зангые үеынь хүгшэд гайхажа, «Дамба зээшни үнеэндэшни хүрөөд үлэхэ үбһэ хорёодошни оруулна ха юм. Юунэйхиие сэсэг суглуулааб гэжэ бүхэли зундаа бүхынэ гээшэбши» гэжэ гэмэрээд абадаг байгаа. Харин Дари хээтэй:
 
— Халуун наран соо хүн зоной хүлһөө гаратараа хүдэлмэри хэжэ ябахада, энэ хүнды гэр соо хүхыжэ һууһанай хэрэг юм теэд. Хүл дээрээ хадаа зүгынүүдэйшье дунда халуудажа ябахам хэрэг даа, — гэжэ үгэ үсөөнтэй хүгшэн гүбэрдэг байгаа гээд автор тодорхойлно.


Б.Жанчиповай үгүүлэл соо үнгын сэсэгүүдэй үер соо хажуудаа мэшээг-туулмагаа шэрэнхэй Дари хээтэйн дүрэ уран зураг шэнги харагдахадал гэнэ. Тэрэнэй шэрэжэ ябаһан мэшээг дээгүүр, тэрлигэйнь энгэр, араар, хормойгоор томо, жэжэ зүгынүүд бал тоһоёо суглуулхаяашье мартажархиһан мэтэ эбдүүсэн эрьежэ, дүүелдэн үдэшэжэ байһан жэгтэй үзэгдэл кино соохи кадр шэнги һанагдаха юм. Харин Дари хүгшэн «богонихон хургатай барбагархан альгаараа үе-үе зүгынүүдые һэбижэрхёод лэ, адха адхаараа һэрюухэн шиигтэй хангал сэсэгүүдээ түүжэл ябагша һэн» гээд автор тодорхойлно. Түүһэн сэсэгүүдэйнь тобогорхон бухалнууд һүүлдэ үнеэнэй шэмэтэй үдхэн һүн боложо, түхэреэн жэл соо сагаан эдеэгээ салгидуулһан буянтай хүгшэн нютагайнгаа зондо энэ хэшэгһээ хүртөөдэг байгаа бшуу. 

Дари хээтэй дайнай эхилһые зүнгөөрөө мэдэһэн тухай домог мэтэ багахан үгүүлэл соо иигэжэ бэшэнэ: «1941 оной июниин 22-ой үдэр Дари хээтэй Зүүн-Үльдэргынгөө Ленинэй нэрэмжэтэ колхозой контородо орожо ерээ гэхэ. 
— Зай, Дари хээтэй, ямар һонинтой мандаа орожо ерэбэ гээшэбта, — гэжэ тэндэ ажалтай Залхай баабай асуугаа һэн ха. 
— Болоһоншье юумэ үгыл хэбэртэй. Баруун зүгтэ газар сүмэрбэ гэжэл Бурхан-зарлиг буубал даа, — гэжэ гүбэрөөд лэ гаража ошоһон байгаа. 

Үглөө үдэрынь „дайн эхилээ“ гэһэн һүрөөтэй мэдээсэл аймаг зургаанһаа ерэһэн гэхэ». Үеһөө үедэ дамжуулан зоной хэлсэдэг үльгэр домог мэтэ гайхалтай үйлэ тухай уран дурасхаал үлээгээл даа.
Дайнай һүүлээр болоһон баһа нэгэ гайхалтай ушар тухай Б.Н.Жанчипов бэшэнэ. «Соробхилжо улайрһан тэнгэри» гэһэн гаршагтай энэ багахан үгүүлэл соо Дэжэдмаа эжынгээ дүү болохо Гармуудай ахай (Гарма Шойропович) тухай дурсана. Донской фронтһоо табигдажа ерэһэн энэ сэрэгшэ колхоздоо учетчигоор, счетоводоор хүдэлдэг байгаа. Булат хүбүүн эжытэеэ, Гарма Шойропович, Цэрэнжаб ахайнь гээд дүрбүүлэн жаахан гэр соо байдаг бэлэй. Эжынь конторын, клубай гал түлихэ, шорой хамаха ажалтай һэн.


Табяад онуудай зунай эхин һарада загаһанда байһанаа, Гармуудай ахайтай ходоог тэргэдэнь һуулсажа ерэһэн тухайгаа автор дурсана. Нара орожо байхада Тайлууд хүрэжэ, ахайн ехэ танил Батын Цэрээтэрэйдэ хонохо болобод. Сайлаад, тэдэнэр унтаха гэжэ хэбтэбэ. 

— Тэнгэримнай ехээр улайжа байнал! Яагаа һүрөөтэй юм гээшэб! Ямар дайниинь баһа болохонь гээшэб даа, — гэлдэһэн мэгдүү абяагаар хүбүүн һэришэбэ. Саашань автор байгаалиин энэ жэгтэй үзэгдэл ехэ уранаар зураглана: «Хойто хоёр сонхоор тэнгэриһээ улаа бутаржа, гэр соо гэрэлтэй болошоод байба. Булта газаашаа гарабабди. Зүүн — хойто зүгэй тэнгэри һүрөөтэйгөөр соробхилон, улаан дэлһэ хүдэлгэжэ байһаншуу үзэгдэбэ. Мүшэд сайража, улам тодо, томо болоходол гэнэ. Тэрэ жэхымэ үзэгдэл хаража удаан байгаа һэмди. Газаа гараһан зон дуугаралсана, нохойнууд хусалдана. 

— Америкын дайн болохонь гээшэ гү даа, — гээ һэн Гармуудай ахай.

— Корейдэ ехэ дайн эхилбэ, — гэжэ үнишье болонгүй дуулдаа һэн», — гээд автор үгүүлэлээ дүүргэнэ. Байгаалиин жэгтэй үзэгдэлые өөрынхеэрээ ойлгоһон, ехэ дайнай һүүлээр хүсэд амгалан байдалдаа үшөөл ороогүй, баһа дайн болоно аа гү гэһэн улад зоной һанаашархал энэ зохёол соогоо уран аргаар зураглаа.

Үхибүүн наһандаа Томогтын үбһэндэ, мүн мори манаанда, хонин дээрэ ябахадаа, аха зоной хэлэһэн һургаал заабари, хөөрэһэн һонин зугаа, урданай түүхэ домогуудые, үетэнэйнгээ хүхюу наада Булат Жанчипов ухаан сэдьхэлдээ һайса шэнгээһэн гээд эдэ зохёолнуудынь гэршэлнэ. Уран зохёолшын багадаа үзэһэн, баясаһан олон ушарнууд тухай, тоонто нютагайнь нуга сабшалан, тайгын нарһад, гол нуурнууд тухай уян ульгам үгөөр дамжуулһан дурсалга тэрэнэй зохёолнууд соо мээхэйгээр миһэрэн, шааян шэбэнэн байнал даа.