Буряад-монгол ороной мэдээжэ зон
Түүхэдэ ороһон домог суута наһан
25 мая 2020
891
Советскэ Союзай Герой, Ленинэй болон Улаан Тугай орденуудтай, медальнуудтай Түнхэнэй Таһархай тосхоной сэрэгшэ хүбүүн Жамбал Тулаев тухай.
Таһархайн эхин һургуулиин хажууда зэргэлээд, багша Дондок Лопсонович Хусаев Бизья Ешеевна нүхэртэеэ ажаһуудаг һэн. Гэртэнь ороходо, баруун таһалгын ханада тоһон шэрээр бүтээгдэһэн ехэ гэгшын дүрэ зураг харагдадаг бэлэй. Советскэ Союзай Геройн Алтан Одон, Ленинэй болон Улаан Тугай орденуудые, медальнуудые зүүһэн сэрэгэй хубсаһатай Жамбал Тулаев жэгтэй хурса нюдөөр нэбтэ харан зогсогшо һэн. Бизья Ешеевна солото ахынгаа фронтһоо эльгээһэн бэшэг гамтайгаар хадагалагша бэлэй. Энэ бэшэгынь аймагай «Красное знамя» сониндо 1943 оной февралиин 3-най дугаарта хэблэгдэһэн юм. «Бидэ, буряад-монгол арадай хүбүүд, ород арадтай болон бусад олон совет үндэһэ яһатантай хамта хэрзэгы дайсаниие илахабди... Үшөө олон зэрлиг дайсанай магнайень тоншожо, гуулин толгойень мухарюулхаб гэжэ тангаригланаб. Хүдэр зоригтой ара талынхид, хүндэтэ нютагаархидни, танай эрэлхэг шударгы ажал Улаан Армиин баатар сэрэгшэдтэ хэмгүй ехэ туһа, бата тулга боложо, агуу Илалтые хамтын хүсөөр туйлахабди» гэжэ Жамбал Тулаев бэшэһэн байгаа.
Бизья Ешеевна гэр бүлын фотоальбом гаргажа, Жамбал Ешеевичэй түрэл гаралтайгаа, нютагай зоноор суг буулгуулһан хуушанай гэрэл зурагуудые харуулагша һэн. Ешэ Дашеевич Нуржаб Гомбоевна Тулаевтанай бүлын зургаан хүүгэдэй ууган хүбүүн боложо, 1905 оной майн 15-да түрэһэн Жамбал багаһаань хара ажалда хүдэржэһэн, мориндо, агнуурида ехэ дүйтэй болоһон байгаа. Ерээдүй баатар мэргэн Мундаргануудай үбэртэ ангай мүрые алдангүй арбаад хоногто үлдэжэ һураһан, Хангай тайгын олон аюултай тэнсэжэ хатуужаһан юм. Солото баатарай намтар тухай совет үеын номууд соо яһала бэшэгдэһэн. Харин үнэн дээрээ хэды ехэ гасалан, зоболон амсаһан хуби заяатай байгаа гээшэб?!
1929 ондо шударгы бэрхэ Ж.Тулаев нютагтаа Калининай нэрэмжэтэ сельхозкоммуна толгойлоо, һүүлдэнь Толтын сомоной түрүүлэгшээр дэбжүүлэгдээ. Ж.Тулаевай эхэ эсэгэнь «нюдарган» гэжэ гэмнэгдээд, хамалганда орожо, сүлэлгэдэ ошохо харгыдаа Ешэ Дашеевич Култук дээрэ наһа бараһан юм. Нуржаб Гомбоевна эхэнь дунда хүбүүн Сырентэйгээ, тэдэниие гэртээ байлгаһан энэрхы сэдьхэлтэй Кобелевуудтай хамта Е.Д.Тулаевые Култугта хүдөөлүүлээ һэн. «Нюдарган» түрэлхидтэй Ж.Е.Тулаевые партиһаа гаргаад, сомоной түрүүлэгшын ажалһаа болюулхада, 1933-1937 онуудта Скотоимпортын Хэрэнэй контородо хүдэлөө. Байн байтараа Ж.Тулаев бусад дүүнэрээ өөрын багахан гэртэй болоһон эжыдээ Култугта зөөлгэһэн юм.
1937 ондо Ханда Шалдунаевна һамганайнь дүү Нима Шожоев ехээр үбдөөд, Монголой Туртада байһан танил эмшэ ламаһаа эм залажа асархыень Жамбал хүрьгэнөө гуйба. Монголһоо мал туудаг нэгэ танил малшанда найдажа, тэрэ ламада хандаһан бэшэг Ж.Тулаев барюулһан байна. Мондо хилын харуулшад шалгалтын үедэ энэ бэшэгыень олоод, НКВД-гэй Түнхэнэй таһагта дамжуулба. Ж.Тулаевые тэрэ доронь барижа хаагаад, «япон тагнуулшан гээшэш» гэжэ гэмнэбэ, хэрзэгы шэрүүнээр мүшхэжэ, мүрдэлгэ хэһэн байгаа. Унтуулангүй, эдеэлүүлэнгүй, шүдыень, хабирга хабһыень хухартар, мэдээ алдатарынь сохибо. Тэрэ үедэ зургаатай хүбүүниинь, зургаан һаратай басаганиинь улаан эшэргэнэдэ баригдаба. «Арадай дайсан» гэжэ гэмнэгдэһэн Тулаевтанда эмшэд ошохо хорюултай байһан дээрэһээ эхынгээ гар дээрэ хайратай хүүгэдынь амияа табяа һэн. Хүдөөлгэндэ туһалха хүн олдобогүй. Энэ ушарһаа Ж.Тулаевые хүүгэдээ хүдөөлхыень табиха баатай болоһон юм. Гансаараа хүүгэдээ хүдөөлөөд, тэрэ бушуу түргэн Култугта ябашоо һэн. Хойнотожо ерэһэн сагдаанар уур сухал боложо, һамгыень сохибо, гэртэхииень урбуулжа хаяба. Жамбал Тулаев дам саашаа Эрхүүдэ ошоод, наймаанай баазада ажалда оробо. Һүүлдэнь нюусаар һамгандаа мэдээ дуулгажа, тэрэнь нүхэрөө оложо ерээ бэлэй. 1940 ондо эндэ Володя хүбүүниинь түрөө.
1941 ондо дайн эхилжэ, Жамбал Тулаев сэрэгэй албанда татагдаа. 1942 оной хабар Баруун-Хойто фронтдо, 188-дахи ябаган сэрэгэй дивизиин 580-дахи полкдо дайлалдажа захалһан юм. Энэ дивизиин командирай орлогшо генерал-майор Г.Н.Шинкаренко «Несущие факел» гэһэн дурсалга ном соогоо алдар сууда хүртэһэн сэрэгэй бүридхэлэй дайшалхы зам тухай, солото баатарнууд, тэдэнэй тоодо Жамбал Тулаев тухай бэшэһэн байна.
Ж.Тулаевай часть Новгородой можын Ильмень нуур шадар оршодог Старая Русса хотын хажууда дайсанай добтолгонуудые гэдэргэнь сохижо байгаа. 1942 оной январиин 17-һоо майн 20 болотор болоһон үсэд шанга тулалдаануудай дүнгөөр Баруун-Хойто фронтын сэрэгүүд Демянск хото шадар түрүүшынхиеэ дайсанай 7 дивизиие (60-70 мянган хүн) хүреэлгэндэ абажа шадаһан, тиигэжэ Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай түүхэдэ ороһон юм. Хүреэлэлгэһээ гарахаяа һэдэһэн дайсанай добтолгонуудые гэдэргэнь сохихо үедөө май һарын эхеэр отделениин командир старшина Ж.Тулаев нэгэ байлдаанай туршада 23 фашистые унагааба. Шуһата нүгөө тулалдаанай үедэ отделенидэнь долоон сэрэгшэд амиды үлөөд, шунахайгаар ороһон олон тоото дайсадай добтолгонуудые манай хүсэнүүдэй хүрэжэ ерэтэр тэсэжэ гараа һэн. Энэ байлдаанда Ж.Тулаев 27 дайсаниие үгы хэһэн байна. Буряад сэрэгшын баатаршалга үндэрөөр сэгнэгдэжэ, Улаан Тугай орден барюулагдаһан юм. Командирынь мэргэн сэрэгшэдэ снайперай буу үгэжэ, тусхай даабари даалгадаг болоо һэн.
1942 оной юһэн һара соо Ж.Тулаев 250 фашистые үгы хэбэ. Азиат түхэл шарайтай совет мэргэн буудагша тухай һураг суу дайсадай дунда таража, тэрэниие «хара үхэл» гэжэ нэрлээд, хойноһоонь агнадаг болоо бэлэй. Берлинһээ ехэ суутай снайперые асараадшье үзөө. Жамбал Тулаев тэрээнһээ бүри шадамар, түргэн, хурса нюдэтэй байжа, хэдэн хоног үргэлжэлһэн тулалдаанда илаһан юм.
Дайсанай эрхим снайпернуудтай 30 гаран тулалдаанда буряад мэргэн буудагша илалта туйлажа шадаһан алдартай. 1943 оной февраль һарада тэрэнэй алба хэжэ байһан частьда Челябинска можын ажалшадай түлөөлэгшэд ерэһэн юм. Тэрэ сагта гвардиин старшина Ж.Е.Тулаевта Советскэ Союзай Геройн нэрэ зэргэ олгогдоһон тухай булта мэдээд байгаа. Айлшад баатар сэрэгшэдтэ элдэб янзын бэлэг сэлэгүүдые барюулжа, баярлуулаа һэн. Харин Жамбал Тулаевта тусгаар бэлэг бэшэгтэйгээр дамжуулагдаһан байгаа. Австрида 1927 оной июльда болоһон ажалшан арадай буһалгаанай үедэ хүдэлмэришэн Адольф Строкка буу зэбсэгэй магазинһаа немец дурам хараа (оптическа прицел) олзолһон байгаа. 1937-1939 онуудта Испанида интербригадын зэргэдэ фашистнуудтай дайлалдаһан А.Строкка Эсэгын дайнай үедэ Челябинскын сэрэгэй заводто ажаллаа. Мэргэн буудагшада энэ бэлэг барюулха гэһэн гуйлтыень командовани дүүргэжэ, Ж.Тулаев Берлиндэ хэгдэһэн снайперай эрхим түхеэрэлгын ашаар олон дайсадые һүнөөһэн юм.
Младша лейтенант Жамбал Тулаев залуу сэрэгшэдые снайперай мэргэжэлдэ, тусхай арга дүрэнүүдтэ һургадаг һэн. Эрхим һурагшадынь: Полтавын таряашан Андрусенко — 252 дайсаниие, Баргажанай Доржи Ухинов — 197, Агын Бата-Мүнхэ Дамдинов — 114, Эрхүүгэй Иван Бронников — 113, Захааминай Дондок Будаев — 85, мүн Кабанскын Ананий Гинеев, Дмитрий Загноев, Баной Ербаев, Усть-Ордагай Семен Дарханов болон бусад, булта дээрээ 33 баатар мэргэшүүл, 1442 дайсадые хорооһон алдартай.
Снайперай хүшэр хүндэ ажалһаа бэень муудажа, Ж.Е.Тулаев 1943 оной май соо сэрэгһээ табигдаһан юм. Москваһаа ерэһэн түргэн поездын Байгал шадарай Култук станци дээрэ зогсоходо, тамбур дээрэһээ юрын солдат хубсаһатай, набтаршаг, яб гэмэ бэетэй, хурса харасатай хүн сугларһан зониие хаража байба. Жамбал Тулаевые угтахаяа Түнхэнһөө ерэһэн таниха хүнүүд хажуудань гүйжэ ошоод, тэбэреэд, газарта буулгаба. Танихагүй зон «Герой болоһон аад, юундэ орден, медальнуудаа зүүнэгүйб, командир байгаад, юундэ солдат хубсаһатайб?» гэжэ гайхан бэе бэеһээн асууха юм. Ж.Тулаевые үдэшэжэ ябаһан сэрэгэй контрразведкын тушаалтан тэдэ зондо иигэжэ ойлгуулһан юм: «Немец империин аюултай дайсан монгол яһатан снайпер Тулаевые хорооһон хүндэ нэгэ миллион немец марка мүнгэн шан барюулха тухай дайсанай командовани хаа хаагуур соносхоо бшуу. Тиимэ ушарһаа бидэ Москваһаа нааша бэеэ нюужа, энэ хүрэжэ ерэбэбди».
Хэдэн машина Култугһаа Хэрэн хүрэтэр Геройе үдэшэжэ гараад, зуураа Тооро, Зуун-Морин, Загтад, Жэмһэг, Харбяангууд тосхонуудта халуун уулзалга болоһон тухай дээдэ үеын зон дурсадаг. Хэрэнһээ түрэл Хоймортоо бусахадань, зуураа Түнхэндэ, Галбада, Хуурай-Һубагта нютагай зон сагаан эдеэгээр, хадагаар угтажа байгаа. Хуурай-Һубагай ехэ клубта Геройн хүндэдэ ехэ найр наадан болобо. Гэнтэ эдирхэн Балдан Ябжанов программаһаа гадуур үгэ эрижэ, тайзан дээрэ гараад, нютагай залуушуулай зүгһөө алдарта баатарые амаршалба. Тиигээд Ж.Е.Тулаевта зорюулһан «Саяан уулын бүргэд» гэжэ шүлэгөө уншаба. Зоной нэрьемэ альга ташалган доро тайзан дээрэ гараһан Жамбал Ешеевич залуу зохёолшые тэбэреэд, иигэжэ хэлэбэ:
Солото баатарай магтаалда хүртэһэн залуу зохёолшон эдэ захяа үгэнүүдыень мартаагүй. Агуу дайнай темэ Буряадай арадай уран зохёолшо Балдан Ябжановай олонхи зохёолнууд соо гол һуури эзэлээ: «Майтагсаан», «Саяанай домог», «Зоной хэшэг», «Эртын шүүдэр», «Эхын дуудалга» гээд үшөөшье нэрлэхээр.
Ж.Е.Тулаевтай олон уулзалганууд Улаан-Үдэдэ болоһон байна. Геройнууд Жамбал Тулаев Гармажап Гармаев хоёр буряад уран зохёолшо Хоца Намсараевтай, уран зурааша Цыренжап Сампиловтай хамта буулгаһан хуушанай зураг В.Ж.Тулаевайда хараһан байнаб.
Геройн тоонто
Жамбал Тулаев Түнхэндөө колхозой түрүүлэгшээр, Хоридо лесхозой директорээр, дахин нютагтаа бусаад, сомоной даргаар хүдэлөө. Эдэ жэлнүүдтэ тэрэнтэй оло дахин уулзаһан, һонин зугааень шагнаһан эрдэмтэ багша, уран зохёолшо Д.Д.Ошоров дурсалгануудаа үлээһэн юм. «Багшын нэрэ мүнхэ» гэжэ ном соогоо хэблүүлһэн зарим ушарнууд тухай хөөрөөнһөө хэһэг уншая: «Жамбал Ешеевич зугаалдажа һуугаад, гэнтэ намһаа асууба:
— Бурханда мүргэдэг хүн гүш?
— Коммунист хүн аад, бурханда мүргэнэб гэжэ урдаа байһан хүндэ хэлэжэ болохогүй ха юм, теэд Тандаа сэхыень хэлэхэм: намайе үргэһэн теэбиимни бурханда һүзэгтэйгээр һургаһан, тиимэһээ би ходол мүргэжэ, шүтэжэ ябадаг хүм.
Жамбал Ешеевич баруун гарыем шангаар адхаад, «һүзэгтэй хүн хаанашье газардахагүй» гэһэнэй һүүлээр дайнай үедэ болоһон һонирхолтой ушарнуудые хөөрөө бэлэй. Нэгэтэ лейтенант Тулаев командирһаа даабари абаад, һүниин харанхыда дайсанай бэхижүүлгэ блиндажда дүтэлжэ ошоод, бэеэ нюуха нууга бэлдээд, үүр сайхые хүлеэжэ һуухадань, гэнтэ ара таладань «Жамбал, наашаа мүлхииш» гэһэн үгэнүүд шэхэндэнь һулаханаар дуулдаба. Ехээр гайхаад, абяа гараһан зүг руу мүлхибэ. Бомбын тэһэрһэн нүхэн соо ороод, иишэ-тиишээ хараашалба. Тойроод хон-жэн, хэншье харагданагүй. Тэндэһээнь гараад, холошье мүлхеэгүй байтарнь, гэнтэ минэнүүдэй эшхэрээн дуулдажа, Тулаевай бэлдэһэн нуугада сэхэ тудажа, тэрэнииень уйгааг болгоо бэлэй...
Нэгэтэ манай тагнуулшадта баригдаһан немец офицер тон шухала мэдээсэл дуулгаһан байгаа. Дивизиин командир генерал Белобородов снайпер Тулаевые штабта дуудажа асараад, иимэ даабари үгэбэ: «Берлинһээ Гитлерэй ставкын генерал-инспектор ерээд, бүхы фронтнууд дээгүүр ябажа байна. Манай участогта үглөө, мүнөө ерэхэ ёһотой. Тэрэниие заал һаа „унтуулха“ шухала даабари шамда үгэнэбди, найданабди».
Жамбал Тулаев тэрэл һүниндөө дайсанай бэхижүүлгэнүүдтэ ойрохон зохид газарта бэеэ нюуха нууга бэлдээд, хэдэн хоногто хүдэлэнгүй хороод хэбтэбэ. Энэ ушар тухай поэт Шагдар Байминов «Жамбал баатар» гэжэ поэмэ соогоо иигэжэ найруулаа һэн:
Шаргай ноён Бурхан Баабай
Оло дахин үхэлһөө жэгтэйгээр абарагдаһан тухай хөөрэһэнэй һүүлээр Жамбал Ешеевич дэрэ дороһоо бишыхан арһан туулмаг гаргажа, жэжэхэн саб сагаахан хайр шулуу харуулаад, хэлээ һэн:
1961 оной январиин 17-до буряад арадай баатар хүбүүн Ж.Е.Тулаев наһа бараһан юм.
Геройн хүшөөгэй дэргэдэ
Хэрэндэ, Улаан-Үдэдэ мэргэн баатар Ж.Е.Тулаевта хүшөөнүүд бодхоогдоо. Толтодо, Улаан-Үдэдэ дунда һургуулинууд тэрэнэй нэрэ зүүжэ ябана. Алдарта нэрээрнь хото, һууринуудай үйлсэнүүд нэрлэгдээ. Тэрэнэй нэрэтэ мэргэн буудалгаар мүрысөөн Түнхэндэ үнгэрдэг заншалтай. Агууехэ Илалта асаралсаһан баатарай гаталһан ехэ замые, габьяа солыень магтажа, мүнхэ зулаа бария даа.
Ж.Е. Тулаев
Ж.Е. Тулаев
Бизья Ешеевна гэр бүлын фотоальбом гаргажа, Жамбал Ешеевичэй түрэл гаралтайгаа, нютагай зоноор суг буулгуулһан хуушанай гэрэл зурагуудые харуулагша һэн. Ешэ Дашеевич Нуржаб Гомбоевна Тулаевтанай бүлын зургаан хүүгэдэй ууган хүбүүн боложо, 1905 оной майн 15-да түрэһэн Жамбал багаһаань хара ажалда хүдэржэһэн, мориндо, агнуурида ехэ дүйтэй болоһон байгаа. Ерээдүй баатар мэргэн Мундаргануудай үбэртэ ангай мүрые алдангүй арбаад хоногто үлдэжэ һураһан, Хангай тайгын олон аюултай тэнсэжэ хатуужаһан юм. Солото баатарай намтар тухай совет үеын номууд соо яһала бэшэгдэһэн. Харин үнэн дээрээ хэды ехэ гасалан, зоболон амсаһан хуби заяатай байгаа гээшэб?!
1929 ондо шударгы бэрхэ Ж.Тулаев нютагтаа Калининай нэрэмжэтэ сельхозкоммуна толгойлоо, һүүлдэнь Толтын сомоной түрүүлэгшээр дэбжүүлэгдээ. Ж.Тулаевай эхэ эсэгэнь «нюдарган» гэжэ гэмнэгдээд, хамалганда орожо, сүлэлгэдэ ошохо харгыдаа Ешэ Дашеевич Култук дээрэ наһа бараһан юм. Нуржаб Гомбоевна эхэнь дунда хүбүүн Сырентэйгээ, тэдэниие гэртээ байлгаһан энэрхы сэдьхэлтэй Кобелевуудтай хамта Е.Д.Тулаевые Култугта хүдөөлүүлээ һэн. «Нюдарган» түрэлхидтэй Ж.Е.Тулаевые партиһаа гаргаад, сомоной түрүүлэгшын ажалһаа болюулхада, 1933-1937 онуудта Скотоимпортын Хэрэнэй контородо хүдэлөө. Байн байтараа Ж.Тулаев бусад дүүнэрээ өөрын багахан гэртэй болоһон эжыдээ Култугта зөөлгэһэн юм.
1937 ондо Ханда Шалдунаевна һамганайнь дүү Нима Шожоев ехээр үбдөөд, Монголой Туртада байһан танил эмшэ ламаһаа эм залажа асархыень Жамбал хүрьгэнөө гуйба. Монголһоо мал туудаг нэгэ танил малшанда найдажа, тэрэ ламада хандаһан бэшэг Ж.Тулаев барюулһан байна. Мондо хилын харуулшад шалгалтын үедэ энэ бэшэгыень олоод, НКВД-гэй Түнхэнэй таһагта дамжуулба. Ж.Тулаевые тэрэ доронь барижа хаагаад, «япон тагнуулшан гээшэш» гэжэ гэмнэбэ, хэрзэгы шэрүүнээр мүшхэжэ, мүрдэлгэ хэһэн байгаа. Унтуулангүй, эдеэлүүлэнгүй, шүдыень, хабирга хабһыень хухартар, мэдээ алдатарынь сохибо. Тэрэ үедэ зургаатай хүбүүниинь, зургаан һаратай басаганиинь улаан эшэргэнэдэ баригдаба. «Арадай дайсан» гэжэ гэмнэгдэһэн Тулаевтанда эмшэд ошохо хорюултай байһан дээрэһээ эхынгээ гар дээрэ хайратай хүүгэдынь амияа табяа һэн. Хүдөөлгэндэ туһалха хүн олдобогүй. Энэ ушарһаа Ж.Тулаевые хүүгэдээ хүдөөлхыень табиха баатай болоһон юм. Гансаараа хүүгэдээ хүдөөлөөд, тэрэ бушуу түргэн Култугта ябашоо һэн. Хойнотожо ерэһэн сагдаанар уур сухал боложо, һамгыень сохибо, гэртэхииень урбуулжа хаяба. Жамбал Тулаев дам саашаа Эрхүүдэ ошоод, наймаанай баазада ажалда оробо. Һүүлдэнь нюусаар һамгандаа мэдээ дуулгажа, тэрэнь нүхэрөө оложо ерээ бэлэй. 1940 ондо эндэ Володя хүбүүниинь түрөө.
1941 ондо дайн эхилжэ, Жамбал Тулаев сэрэгэй албанда татагдаа. 1942 оной хабар Баруун-Хойто фронтдо, 188-дахи ябаган сэрэгэй дивизиин 580-дахи полкдо дайлалдажа захалһан юм. Энэ дивизиин командирай орлогшо генерал-майор Г.Н.Шинкаренко «Несущие факел» гэһэн дурсалга ном соогоо алдар сууда хүртэһэн сэрэгэй бүридхэлэй дайшалхы зам тухай, солото баатарнууд, тэдэнэй тоодо Жамбал Тулаев тухай бэшэһэн байна.
Ж.Тулаевай часть Новгородой можын Ильмень нуур шадар оршодог Старая Русса хотын хажууда дайсанай добтолгонуудые гэдэргэнь сохижо байгаа. 1942 оной январиин 17-һоо майн 20 болотор болоһон үсэд шанга тулалдаануудай дүнгөөр Баруун-Хойто фронтын сэрэгүүд Демянск хото шадар түрүүшынхиеэ дайсанай 7 дивизиие (60-70 мянган хүн) хүреэлгэндэ абажа шадаһан, тиигэжэ Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай түүхэдэ ороһон юм. Хүреэлэлгэһээ гарахаяа һэдэһэн дайсанай добтолгонуудые гэдэргэнь сохихо үедөө май һарын эхеэр отделениин командир старшина Ж.Тулаев нэгэ байлдаанай туршада 23 фашистые унагааба. Шуһата нүгөө тулалдаанай үедэ отделенидэнь долоон сэрэгшэд амиды үлөөд, шунахайгаар ороһон олон тоото дайсадай добтолгонуудые манай хүсэнүүдэй хүрэжэ ерэтэр тэсэжэ гараа һэн. Энэ байлдаанда Ж.Тулаев 27 дайсаниие үгы хэһэн байна. Буряад сэрэгшын баатаршалга үндэрөөр сэгнэгдэжэ, Улаан Тугай орден барюулагдаһан юм. Командирынь мэргэн сэрэгшэдэ снайперай буу үгэжэ, тусхай даабари даалгадаг болоо һэн.
1942 оной юһэн һара соо Ж.Тулаев 250 фашистые үгы хэбэ. Азиат түхэл шарайтай совет мэргэн буудагша тухай һураг суу дайсадай дунда таража, тэрэниие «хара үхэл» гэжэ нэрлээд, хойноһоонь агнадаг болоо бэлэй. Берлинһээ ехэ суутай снайперые асараадшье үзөө. Жамбал Тулаев тэрээнһээ бүри шадамар, түргэн, хурса нюдэтэй байжа, хэдэн хоног үргэлжэлһэн тулалдаанда илаһан юм.
Дайсанай эрхим снайпернуудтай 30 гаран тулалдаанда буряад мэргэн буудагша илалта туйлажа шадаһан алдартай. 1943 оной февраль һарада тэрэнэй алба хэжэ байһан частьда Челябинска можын ажалшадай түлөөлэгшэд ерэһэн юм. Тэрэ сагта гвардиин старшина Ж.Е.Тулаевта Советскэ Союзай Геройн нэрэ зэргэ олгогдоһон тухай булта мэдээд байгаа. Айлшад баатар сэрэгшэдтэ элдэб янзын бэлэг сэлэгүүдые барюулжа, баярлуулаа һэн. Харин Жамбал Тулаевта тусгаар бэлэг бэшэгтэйгээр дамжуулагдаһан байгаа. Австрида 1927 оной июльда болоһон ажалшан арадай буһалгаанай үедэ хүдэлмэришэн Адольф Строкка буу зэбсэгэй магазинһаа немец дурам хараа (оптическа прицел) олзолһон байгаа. 1937-1939 онуудта Испанида интербригадын зэргэдэ фашистнуудтай дайлалдаһан А.Строкка Эсэгын дайнай үедэ Челябинскын сэрэгэй заводто ажаллаа. Мэргэн буудагшада энэ бэлэг барюулха гэһэн гуйлтыень командовани дүүргэжэ, Ж.Тулаев Берлиндэ хэгдэһэн снайперай эрхим түхеэрэлгын ашаар олон дайсадые һүнөөһэн юм.
Младша лейтенант Жамбал Тулаев залуу сэрэгшэдые снайперай мэргэжэлдэ, тусхай арга дүрэнүүдтэ һургадаг һэн. Эрхим һурагшадынь: Полтавын таряашан Андрусенко — 252 дайсаниие, Баргажанай Доржи Ухинов — 197, Агын Бата-Мүнхэ Дамдинов — 114, Эрхүүгэй Иван Бронников — 113, Захааминай Дондок Будаев — 85, мүн Кабанскын Ананий Гинеев, Дмитрий Загноев, Баной Ербаев, Усть-Ордагай Семен Дарханов болон бусад, булта дээрээ 33 баатар мэргэшүүл, 1442 дайсадые хорооһон алдартай.
Снайперай хүшэр хүндэ ажалһаа бэень муудажа, Ж.Е.Тулаев 1943 оной май соо сэрэгһээ табигдаһан юм. Москваһаа ерэһэн түргэн поездын Байгал шадарай Култук станци дээрэ зогсоходо, тамбур дээрэһээ юрын солдат хубсаһатай, набтаршаг, яб гэмэ бэетэй, хурса харасатай хүн сугларһан зониие хаража байба. Жамбал Тулаевые угтахаяа Түнхэнһөө ерэһэн таниха хүнүүд хажуудань гүйжэ ошоод, тэбэреэд, газарта буулгаба. Танихагүй зон «Герой болоһон аад, юундэ орден, медальнуудаа зүүнэгүйб, командир байгаад, юундэ солдат хубсаһатайб?» гэжэ гайхан бэе бэеһээн асууха юм. Ж.Тулаевые үдэшэжэ ябаһан сэрэгэй контрразведкын тушаалтан тэдэ зондо иигэжэ ойлгуулһан юм: «Немец империин аюултай дайсан монгол яһатан снайпер Тулаевые хорооһон хүндэ нэгэ миллион немец марка мүнгэн шан барюулха тухай дайсанай командовани хаа хаагуур соносхоо бшуу. Тиимэ ушарһаа бидэ Москваһаа нааша бэеэ нюужа, энэ хүрэжэ ерэбэбди».
Хэдэн машина Култугһаа Хэрэн хүрэтэр Геройе үдэшэжэ гараад, зуураа Тооро, Зуун-Морин, Загтад, Жэмһэг, Харбяангууд тосхонуудта халуун уулзалга болоһон тухай дээдэ үеын зон дурсадаг. Хэрэнһээ түрэл Хоймортоо бусахадань, зуураа Түнхэндэ, Галбада, Хуурай-Һубагта нютагай зон сагаан эдеэгээр, хадагаар угтажа байгаа. Хуурай-Һубагай ехэ клубта Геройн хүндэдэ ехэ найр наадан болобо. Гэнтэ эдирхэн Балдан Ябжанов программаһаа гадуур үгэ эрижэ, тайзан дээрэ гараад, нютагай залуушуулай зүгһөө алдарта баатарые амаршалба. Тиигээд Ж.Е.Тулаевта зорюулһан «Саяан уулын бүргэд» гэжэ шүлэгөө уншаба. Зоной нэрьемэ альга ташалган доро тайзан дээрэ гараһан Жамбал Ешеевич залуу зохёолшые тэбэреэд, иигэжэ хэлэбэ:
— Түнхэн дайдамнай уран бэлигтэнээр хэр угһаа суурхадаг. Энэ залуу поэт Ябжановай шүлэгэй мүрнүүд зүрхэ сэдьхэлыем доһолуулба. Гансал дайнай газарта бэшэ, мүн ара таладашье Илалтые таанар дүтэлүүлнэт. Ара талын ажалшадай сэгнэшэгүй зориг, ёһотой баатаршалгые һанаанда хадуугдама хурса үгэнүүдээр зураглан харуулхые, магтан түүрээхые залуу поэдтэ хүсэнэб!
Солото баатарай магтаалда хүртэһэн залуу зохёолшон эдэ захяа үгэнүүдыень мартаагүй. Агуу дайнай темэ Буряадай арадай уран зохёолшо Балдан Ябжановай олонхи зохёолнууд соо гол һуури эзэлээ: «Майтагсаан», «Саяанай домог», «Зоной хэшэг», «Эртын шүүдэр», «Эхын дуудалга» гээд үшөөшье нэрлэхээр.
Ж.Е.Тулаевтай олон уулзалганууд Улаан-Үдэдэ болоһон байна. Геройнууд Жамбал Тулаев Гармажап Гармаев хоёр буряад уран зохёолшо Хоца Намсараевтай, уран зурааша Цыренжап Сампиловтай хамта буулгаһан хуушанай зураг В.Ж.Тулаевайда хараһан байнаб.
Геройн тоонто
Жамбал Тулаев Түнхэндөө колхозой түрүүлэгшээр, Хоридо лесхозой директорээр, дахин нютагтаа бусаад, сомоной даргаар хүдэлөө. Эдэ жэлнүүдтэ тэрэнтэй оло дахин уулзаһан, һонин зугааень шагнаһан эрдэмтэ багша, уран зохёолшо Д.Д.Ошоров дурсалгануудаа үлээһэн юм. «Багшын нэрэ мүнхэ» гэжэ ном соогоо хэблүүлһэн зарим ушарнууд тухай хөөрөөнһөө хэһэг уншая: «Жамбал Ешеевич зугаалдажа һуугаад, гэнтэ намһаа асууба:
— Бурханда мүргэдэг хүн гүш?
— Коммунист хүн аад, бурханда мүргэнэб гэжэ урдаа байһан хүндэ хэлэжэ болохогүй ха юм, теэд Тандаа сэхыень хэлэхэм: намайе үргэһэн теэбиимни бурханда һүзэгтэйгээр һургаһан, тиимэһээ би ходол мүргэжэ, шүтэжэ ябадаг хүм.
Жамбал Ешеевич баруун гарыем шангаар адхаад, «һүзэгтэй хүн хаанашье газардахагүй» гэһэнэй һүүлээр дайнай үедэ болоһон һонирхолтой ушарнуудые хөөрөө бэлэй. Нэгэтэ лейтенант Тулаев командирһаа даабари абаад, һүниин харанхыда дайсанай бэхижүүлгэ блиндажда дүтэлжэ ошоод, бэеэ нюуха нууга бэлдээд, үүр сайхые хүлеэжэ һуухадань, гэнтэ ара таладань «Жамбал, наашаа мүлхииш» гэһэн үгэнүүд шэхэндэнь һулаханаар дуулдаба. Ехээр гайхаад, абяа гараһан зүг руу мүлхибэ. Бомбын тэһэрһэн нүхэн соо ороод, иишэ-тиишээ хараашалба. Тойроод хон-жэн, хэншье харагданагүй. Тэндэһээнь гараад, холошье мүлхеэгүй байтарнь, гэнтэ минэнүүдэй эшхэрээн дуулдажа, Тулаевай бэлдэһэн нуугада сэхэ тудажа, тэрэнииень уйгааг болгоо бэлэй...
Нэгэтэ манай тагнуулшадта баригдаһан немец офицер тон шухала мэдээсэл дуулгаһан байгаа. Дивизиин командир генерал Белобородов снайпер Тулаевые штабта дуудажа асараад, иимэ даабари үгэбэ: «Берлинһээ Гитлерэй ставкын генерал-инспектор ерээд, бүхы фронтнууд дээгүүр ябажа байна. Манай участогта үглөө, мүнөө ерэхэ ёһотой. Тэрэниие заал һаа „унтуулха“ шухала даабари шамда үгэнэбди, найданабди».
Жамбал Тулаев тэрэл һүниндөө дайсанай бэхижүүлгэнүүдтэ ойрохон зохид газарта бэеэ нюуха нууга бэлдээд, хэдэн хоногто хүдэлэнгүй хороод хэбтэбэ. Энэ ушар тухай поэт Шагдар Байминов «Жамбал баатар» гэжэ поэмэ соогоо иигэжэ найруулаа һэн:
Генерал ерээ хэбэртэй —
Ехэл яаруу, томо хүн,
Гэнтэ, гэнтэ зангажа ябаад,
Гэшхэлхэнь харагдана.
Олон хүнүүд тэрэнэй
Ойро тойрон үймэнэ.
«Одоол томохон ан
Оробо хаш хужарта».
...Толи гэрэл хараагаа
Тохёолгобо толгой руунь.
Ами даран, шабха дараба.
Алхасаяа дутуу гэшхэһээр
Алдалшаба дайсан.
Шаргай ноён Бурхан Баабай
Оло дахин үхэлһөө жэгтэйгээр абарагдаһан тухай хөөрэһэнэй һүүлээр Жамбал Ешеевич дэрэ дороһоо бишыхан арһан туулмаг гаргажа, жэжэхэн саб сагаахан хайр шулуу харуулаад, хэлээ һэн:
— Эдэ шулуунууд Саяан уулын үбсүүндэхи «Буха Ноёной буусаһаа» абтаһан. Дайнда ябахадаа, үдэр һүнигүй Буха Ноён баабайда, Хаан Шаргай Ноёндо, Мүнхэ Һарьдагтаа мүргэжэл ябагдаа гээшэ. Дайнай газарта Шаргай Ноён баабайе шарга морёороо гүйлгэн ябахые оло дахин хараһан байнаб...
1961 оной январиин 17-до буряад арадай баатар хүбүүн Ж.Е.Тулаев наһа бараһан юм.
Таһархайн доодо буусада,
Тамшагтын улаан тужа соо
Байгаалиие шэмэглэһэн мэтэ
Барьягар үндэр нарһан һаглайжа,
Найдал ехын дура манаһан
Найжа мэтээр ербын һуудаг һэн.
Хажуугаарнь хаа-яа гарахадаа,
Жамбал Тулаев сэдьхэлээ ханан,
Жабхаланта дайдаяа һайшаагша бэлэйл.
...Табилан золоор ходорһон
Табин табан наһандаа
Алтан эхэ дэлхэйгээ
Амараал һэн даа, дэрлэжэ.
Хүүрыень, Жамбалай захиһан ёһоор,
Мүнөөхи арьягар нарһанай хажууда
Мүнхэ байхаар хадагалаа һэн.
(Ш.Байминов. Жамбал баатар. — Улаан-Үдэ, 1978, н.36-37)
Геройн хүшөөгэй дэргэдэ
Хэрэндэ, Улаан-Үдэдэ мэргэн баатар Ж.Е.Тулаевта хүшөөнүүд бодхоогдоо. Толтодо, Улаан-Үдэдэ дунда һургуулинууд тэрэнэй нэрэ зүүжэ ябана. Алдарта нэрээрнь хото, һууринуудай үйлсэнүүд нэрлэгдээ. Тэрэнэй нэрэтэ мэргэн буудалгаар мүрысөөн Түнхэндэ үнгэрдэг заншалтай. Агууехэ Илалта асаралсаһан баатарай гаталһан ехэ замые, габьяа солыень магтажа, мүнхэ зулаа бария даа.