Һэеы гэр
Буряад зоной модон гэр бариха дадалһаа
13 мая 2022
603
XVIII-XIX зуунжэлнүүдһээ эхилээд, Сибириин дайда руу ород зоной ерэжэ, модон гэрнүүдые барижа түбхинэһэн сагуудһаа һэеы гэрнүүдтэ байһан буряад зон байшан гэрнүүдые модоор барижа захалаа.
Һэеы гэрһээ гадна урданай буряад отогууд бүри хуннуудай хэрэглэдэг байһан тэргын мөөр дээрэхи бүхээг (кибитка), газар гэр (землянка), һаднагта холтоһо, үйһэ, арһа хэдэрүүлһэн ураса, модоор ябталһан зэмьеэ гэхэ мэтэ байрануудтай байһан. Бишыхан 4-5-н дүрбэлжэн метрэй гэрнүүдынь нютаг хэлэнүүд дээр иигэжэ нэрлэгдээ: булгааһан (боханай, үнгын н.х), һүрэ, һүрин гэр (ольхоной, качугай, верхоленскиин, сэлэнгын, ивалгын н.х.), гэр, зуһалан гэр (түнхэнэй, захааминай, хориин аялгуу г.м.).
1740-1746 онуудаар аяншалжа ябаһан И.Э. Фишер «Сибирские истории» гэһэн ном соогоо иигэжэ тэмдэглэһэн байна: «Байгалай баруун хойто эрьеэр һуудаг буряадууд хальмаг ба монгол угсаатадтаа ороходоо зургаан углуутай модон гэрнүүдые баридаг байна, тиигэбэшье хуушанайнайнгаа һэеы гэрнүүдээ орхёогүй зандаа». Баруун буряадууд тон түрүүлэн олон ханатай, 2 дабхаршье тура, соол байшан гэрнүүдые барижа эхилһэн. Тиигэһээр байшан гэр барилган бүгэдэ буряад зондо дэлгэрээ бэлэй.
Һуумга байдал (оседлый быт) эрхилдэг ородууд 4-6 ханатай байшангуудые баридаг һэн. Гэрэй һууриин гурбан сахариг (венец) шииг татахагүй шэнэһэн модоор, дээшээ дабирхайлиг, уһа саһанда гутахагүй нарһаар ябталха. Барилгынь юрэнхы байгууламжа үбэлэй гэр (изба) ба зунай гооронсо (горница) гэжэ хубаагдажа, дундаа сээнигээр холбогдохо. Гол гэр соонь дороо модон тулгатай томо ород пеэшэн байха. Тэрэ юрэ түлигдэхэ, хилээмэ бариха, дээрэнь хэбтэжэ дулаасаха, унтаха хэдэн үүргэтэй. Һууха, унтаха һандали (лавки), оронуудынь (полати) ханада бүхөөр хадагданхай бүдүүн хабтагайнууд һэн. Шэмээшэгүүдэй гэр байра үндэр хашаа хорёотой, баян айлнуудай байшан гэр, малайнь байра үргэлжэ тёосо хушалгатайшье байха. Гэрэй модо үбэлэй хүйтэндэ бэлдэхэ, юуб гэбэл янгинама жабар зунай халуунһаа үлүү модоной шииг «бажуун абаха» зэргэтэй. Модо унагаахадаа, үүр сүүрээр, ойн «унтажа», шиигээ алдаад байха үеэр сабшаха. Түрүүн шэлэхэдээ, мунсаар тоншожо үзэхэ, һайн модон хонгёо абяатай, үмхинь бүдэхи. Тиин гэшүүһэнһээнь һалгаагаад жэлһээ гурбан жэл хүрэтэр хатааха. Ород шэмээшэг зоной гэр барилгын арга дадал иимэрхүү бэлэй.
Вандан Юмсуновай «Хориин 11 эсэгын уг изагуурай туужа» гэһэн угай бэшэгтэ буряад зоной модон гэрнүүдые барижа эхилһэн тухай бэшэгдээ: «1790 он тухайда Хориин зон ород байшан гэрнүүдые баридаггүй, үбэлэй сагта һэеы гэртээ байхаһаа бэшэ ондоо гурим мэдэдэггүй байгаа. Тииһээр Түгнэ, Хёлгын баян шадалтан тэндэхи ородуудаа һажаажа, ганса нэгэ газарта зэмьеэ гэр баряад һуудаг болоо. Анаада ахалагша тайшаа Ринчинэй гэгшэ Зүүн Хуурайда ба Үльдэргэдэ, мүн Үдые уруу заһуул Номто Тобын нэгэ бишыхан зэмьеэтэй байһан. 1820 онуудаар ород гэр, зэмьеэнүүд олоор баригдажа, тэдэнь үбэлэй хүйтэндэ бэеэ амар дулаанда байха, нарай нилханараа хүйтэнһөө химгадахада туһатай байхаһаа гадна үбэлдөө түрэһэн малай түл хүйтэнһөө хамгаалха гэжэ ойлгогдобо. Тиин 1850 онһоо эхилэн, бүри олон гэрнүүд баригдажа, айл бүхэн нэгэ-нэгэ зэмьеэтэй, баян шадалтаниинь город газарай барилгадал маягтайгаар барижа, тэдэнээ дулаасуулха ба гэрэлтүүлхэ аргые сохомто һураад, амар һуудаг болонхой. Зун, намар, хабарай шиигтэй сагта һэеы гэрнүүдээ гамнахын тулада зунай элдэб янзын модон гэрнүүдые барижа, тэрэнэйнгээ орой шадалтай зониинь хёосоор, бусадынь дараанса, холтоһооор хушажа һуудаг болобо».
Лодон Линховоин иигэжэ бэшээ: «Хори буряадай түүхэшэн Хубитын Шиираб —Нимбуугай хэлэһээр, хори буряадууд 1800 онудай эхеэр модон гэр барижа эхилээ. Минии һанахада, 1910 оноор минии нютагай 30 гаран үрхэтэ айлнууд сооһоо зунай сагта байхаар модон гэртэй нэгэн-хоёр айлнууд байгаа. Тииһээр модон гэртэ орохо дуратайшуул олошоржо, 4×5 дүрбэлжэн метр хэмжүүртэй, шала, үһээгүй гэрнүүдые барижа эхилээ юм. Колхозуудай бии болохо үеэр иимэ гэрнүүд байгаа».
Байшан гэрнүүдые нарһан, шэнэһэн модоор барижа эхилбэшье, гэрэйнь байгууламжа урданайхидаал, бараанайнь байра һэеы гэр соохидол адляар түхеэрэгдэдэг һэн. Модон гэрнүүдые барихадаа, буряад зон болгоомжотойгоор модо отолдог, багахан гэрнүүдые барижа ородог байгаа. Юуб гэбэл, томо гэр барижа оробол, «модондо даруулха» гэһэн үгэ бии. Хоёр дабхараар бариха гээшые бүришье сээрлэдэг, «гэрэй һүлдэ» хүнэй һүлдэһөө үлүү ехэ байбал, муу хойшолонтой гэхэ.
Мүн барилгын модо бэлдэхэдээ, байгаалидаа тон хүндэтэй хандадаг заншалаа алдаагүй. Гэрэй модо бэлдэхын урда дайдын эзэндэ үргэл үргэжэ, зүбшөөл абаха. Буряад зон ой модоёо анханһаа һайн шудаланхай, өөрын гүнзэгы мэдэсэнүүдтэй байһан. Хэр угһаа модошо дарханай соёлтой ябаһан хадаа модоор ажаллаха арга дадалтайшье байһан аабза. Буряадай буусада байшан гэр, зунай зуһалан (һүрин) гэр, элдэб ажалаа хэхэ сарай, һарабша (навес) ба малай дала хото, хашаа хорёо гэхэ мэтэнүүд байха. Зуһалан гэрынь һэеы гэртэл адли дээрээ тоонотой, дундаа тулгын гал гү, али набтархан ушаагтай (очаг), үүдэниинь заатагүй урагшаа харанхай байха.
Буряад гэр заатагүй хоёр-гурбан үеын ажаһуухые хараада абан бодхоодог. Гэрэй модо шэлэхэдээ, нэгэ хэмжүүрэй, хорхойдо эдюулээгүй, гэшүүһэ багатай, хатуу шэрхэгтэй (волокно дерева), мушхуугүй, сэбэр тэгшэ модо шэлэхэ зэргэтэй. Мүн унагааха модоёо мунсаар сохижо, абяагаарнь үмхи бэшынь тухайлдаг байһан. Энээн тушаа түүхын баримта байдаг. Эгэтын дасанай анхан баригдахада, Үүнтын гэлэн гэжэ һохор лама тулгуураараа бүхы модо тоншожо, дасанай барилгын модо һунгаһан гэдэг. Модо бэлдэхэдэ эртын хабар таарамжатай гэгдэхэ.
Гэр бариха модоёо хатаажа бэлдэхэ гурбан янза байдаг:
1. Бэлдэһэн модоной холтоһыень хуулажа, гансата гэрэйнгээ торхыень барижа оройлоод, намар болотор хатааха, жэлэй туршада байлгажа һуулгаха;
2. Монсогор модоёо тэгшэ газарта шэрэжэ гаргаад, холтоһынь абаха, тиин сабшажа хүнгэлөөд, доронь үбилтэ хэжэ хатааха;
3. Модоёо голой уһанда хэжэ дэбтээгээд, зунай халуун наранда һүүдэр газарта дүндылэн ябталжа һалхидуулха. Дороо үбилтэтэй байхадаа, дороһоо шиигтэхэгүй.
Урданай зон хабар бэлдээд намар болотор хатаагаад, үгы гэбэл жэлэй туршада байлгаад гэрээ баридаг байһан. Харин баруун буряадууд зундаа бэлдээд, модоёо шулажа, 2-3 жэлэй туршада һайнаар хатаагаад, тура байшангуудаа баридаг һэн. Мүнөө сагта модоёо бэлдэхэ сагаа ехэнхидээ харангүй, яаража түргэн баридаг. Тиимэһээ гадаа, доторой ажал хэдэг элдэб материалынь гэрэй модоной хатажа, һуужа үрдеэгүй дээрэһээ хахардаг, гантадаг байна.
Байшан гэр барихадаа хэрэглэдэг багажанууд тон олон: сабшаха, хуулаха, хахалха хэдэн янзын һүхэнүүд, гар хюрөө, түнхихэ, нүхэлхэ, шударха, харуулдаха, зураха, хэмжэхэ хэрэгсэлнүүд гэхэ мэтэ.
Гэр барихадаа, эгтээ барижа эхилхэгүй, түрүүн һайн үдэр харуулжа, һууриинь хэдэг. Газарай шэнжээ һайса хараха: харгын бэлшэртэ, хуушан гэрэй һуурида, ямар нэгэн аюулай болоһон, ехэ уһанай эрьедэ ба намаг газарта барихагүй. Шэнэ гэр барижа эхилхэдээ, үреэл хэлэжэ, дүрбэн углуудань зэд мүнгэ, бүдэй зурам, маатинсадань хадаг хабшуулдаг. Байшангай монсогор модоной нэгэ талынь тэгшэлхэ, нүгөө талынь хонхойлгон, паз татажа бэлдэхэ. Тиин модон шаантаг хэжэ, пазтай модоо уруунь харуулан доодохи модонтойнь холбон бэхилхэдэ, хана гажахагүй. Гэрэй хана бодхооходоо, түрүүн бүтүүгээр дабхасуулһаар сонхын нүхэ гаргадаг, мүн ханын модонуудай хоорондо хүбхэн шиигтэй зандань дэбдижэ ябаха. Буряад байшанда фундамент табидаггүй, хожом хайшаншье зөөжэ абаашахаар хэдэг байһан. Урданай байшан гэрнүүд монсогор модо хахадлаһан палаахаар үһээ шалаяа хэжэ, маатинсаяа тэбхылгэн сабшаха. Шэнэһэн, нарһан модоор байра байшан баридаг байһан һаа, мүнөө модоор хомор газарта уляаһан модооршье бодхоодог болонхой юм ха.
Буряад байшан барилгын гол аргань гэхэдэ, нэгэ модондо ама гаргаад, нүгөөдэдэнь углуурга хэжэ, гурбан янза хэрэглэн хоноодог. Һуури табихадаа, модоной хоёр үзүүртэ эрэ, эмэ углуурга гарган, булангуудынь дабхасуулан тааруулна. Буряад дархашуул гэр барихадаа, нэгэшье түмэр хадааһа хэрэглэдэггүй, модон хадааһал хэрэглэжэ болохо. Углуугай модо дабхасуулхадаа, үхэрэй тагалсаг шанажа хэһэн сабуугаар модон хадааһа сабуудажа хоноодог. Байшангай дүрбэн углуунуудые дабирхайдаһан шэнэһэн модоной тэбхээнсэгээр үбидэг. Һууриин хоёр үе табиһанай удаа шалын хүндэлэн модо гурбалжан хэлбэритэйгээр сабшажа, газаашань тэлэн табидаг. Мүн модон шалын доро зөөлэн элһэ, үнэһэтэйгээр адхажа, эдеэ хоол хадагалха нүхэн саба бэлдэхэ. Модоной шиигтэжэ муудахагүйн тула һалхибшанууд хэгдэхэ. Дээдэ маатинсаа табиһанай удаа хушалтаа хэнэ. Талын малшад гэрэйнгээ хушалтын дорохи хүндыдэ (шардаагта) модоной набшаһа тараан дэбдеэд, дээрэнь аргалай үнэһэ адхадаг байһан. Баруун буряадууд шэнэһэнэй холтоһо, үйһэшье шардаагтаа хаяад, дээрэһээнь дэгнүүл ба шоройгоор дарадаг һэн. Хушалтань 30-35° эгсэ байгаагүй бол утааниинь муугаар гаража, гэр соогуур тараха.
Тиин гэрэй тэгэндэ ханынгаа тоо ба гэрэй хэмжүүртэ тааруулан баганануудые (столбы) тодхоод, дундань тогоо һуулгахаар гурбан шулуу табижа, тулгын гал зохёогдохо. Баруун-хойто шулууниинь нангин шулуун гэгдэхэ. Хирпиисэгүй сагта шулуу хасажа пеэшэн барихадаа, 3-7 худагтайгаар хэдэг, олон эрьюулгэтэй байхадаа дулаа үгэсэтэй. Шэнэ гэрээ барижа ороходоо, гэрэй тоглолто хэхэ, мүн пеэшэнээ анхан түлихэдээ, галай заяашада үргэл үргэхэ ёһо бии.
Б.Э. Петри гэжэ эрдэмтэ этнограф энээрүү аяншалхадаа иигэжэ бэшэһэн байна: «...тэдэ буряадууд Сибириин ородуудай байра байдалай маягтай, һиилэмэл гоё стайвангуудтай гэрнүүдтэй. Модон байшангуудайнь хажууда заатагүй нэгэн-хоёр һэеы гэрнүүд (соол-алайр, тура-унг.,бох.) байна. XIX зуунай һүүл багта баригдаһан гэрнүүд эзэдэйнь зөөри зөөшэһөө дулдыдаа бэзэ. Үгытэйшүүлэйнь гэрнүүд жааханууд, нэгэ-хоёр налуутай дараанса хушалтатай, зарим дээрэнь дэгнүүл хаянхайшье. Тэдэ хоёр-гурбан онигорхон сонхонуудтай, эдэ буряадай тон түрүүшын гэрнүүд байжа болоо. Иимэ гэрнүүдэй хажуугаар 2×3, 3×4 сажангай, 2 налуутай тёосо ба дараанса хушалтатай, сээнигтэй, хэрэлсытэй, 4-5 сонхотой дунда шадалтанай гэрнүүд харагдана. Харин баян буряадуудынь 5×6, 6×6-най үндэр үһээтэй (потологтой), 4 налуутай (4-скатная) хушалтатай, сээниг ба үндэр хэрэлсытэй гэрнүүдтэ байна. Тиимэ гэрнүүд 6-7 сонхонуудтай, 3 сонхо урагшаа (фасадные окна), 2-3 баруун урагшаа, 1-ниинь зүүн-хойшоо харанхай. Бүхы сонхонуудынь (шагаабарнуудынь) уран гоё һиилүүртэй налиичниг стайвантай (Басаева К.Д., 1993. С. 68-69).
Буряад зон шэмээшэг зондол хүдэр хашаа хорёо хэдэггүй байһан. Нарин һургааг хахалжа, шүргэ (частокол, плетень) гүрэдэг, үгы гэбэл, һургааг забһартайгаар хүндэлэн табижа, монсогор модо (бревно) ябталжа баридаг һэн. Мүнөө үедэ хабтагайгаар, ядабал, модоной хальһатай шуладаһа (горбыль) дабхасуулан хадана, түмэршье хорёо, хаалга хэдэг болоһон саг. Гэр барилгын соёл хүгжэжэ, шэнэ арга дадалнууд зохёогдоно. Модон гэрнүүд болбосон түхэлтэй болгогдоно, зоной байдал һайжарна.
Хэрэглэгдэһэн номууд, зурагууд: «Буряадай түүхэ бэшэгүүд», Вандан Юмсуновай угай бэшэг; «Лодон багшын дэбтэрһээ», Л.Линховоиной статьянууд; «Буриад судлал» сэтгүүл, «Буриад зоны модон байшин барих ёс жаяг, соёлын асуудалд» статья, Б. Доржпурэв; сахим сүлжээн.
1740-1746 онуудаар аяншалжа ябаһан И.Э. Фишер «Сибирские истории» гэһэн ном соогоо иигэжэ тэмдэглэһэн байна: «Байгалай баруун хойто эрьеэр һуудаг буряадууд хальмаг ба монгол угсаатадтаа ороходоо зургаан углуутай модон гэрнүүдые баридаг байна, тиигэбэшье хуушанайнайнгаа һэеы гэрнүүдээ орхёогүй зандаа». Баруун буряадууд тон түрүүлэн олон ханатай, 2 дабхаршье тура, соол байшан гэрнүүдые барижа эхилһэн. Тиигэһээр байшан гэр барилган бүгэдэ буряад зондо дэлгэрээ бэлэй.
Һуумга байдал (оседлый быт) эрхилдэг ородууд 4-6 ханатай байшангуудые баридаг һэн. Гэрэй һууриин гурбан сахариг (венец) шииг татахагүй шэнэһэн модоор, дээшээ дабирхайлиг, уһа саһанда гутахагүй нарһаар ябталха. Барилгынь юрэнхы байгууламжа үбэлэй гэр (изба) ба зунай гооронсо (горница) гэжэ хубаагдажа, дундаа сээнигээр холбогдохо. Гол гэр соонь дороо модон тулгатай томо ород пеэшэн байха. Тэрэ юрэ түлигдэхэ, хилээмэ бариха, дээрэнь хэбтэжэ дулаасаха, унтаха хэдэн үүргэтэй. Һууха, унтаха һандали (лавки), оронуудынь (полати) ханада бүхөөр хадагданхай бүдүүн хабтагайнууд һэн. Шэмээшэгүүдэй гэр байра үндэр хашаа хорёотой, баян айлнуудай байшан гэр, малайнь байра үргэлжэ тёосо хушалгатайшье байха. Гэрэй модо үбэлэй хүйтэндэ бэлдэхэ, юуб гэбэл янгинама жабар зунай халуунһаа үлүү модоной шииг «бажуун абаха» зэргэтэй. Модо унагаахадаа, үүр сүүрээр, ойн «унтажа», шиигээ алдаад байха үеэр сабшаха. Түрүүн шэлэхэдээ, мунсаар тоншожо үзэхэ, һайн модон хонгёо абяатай, үмхинь бүдэхи. Тиин гэшүүһэнһээнь һалгаагаад жэлһээ гурбан жэл хүрэтэр хатааха. Ород шэмээшэг зоной гэр барилгын арга дадал иимэрхүү бэлэй.
Вандан Юмсуновай «Хориин 11 эсэгын уг изагуурай туужа» гэһэн угай бэшэгтэ буряад зоной модон гэрнүүдые барижа эхилһэн тухай бэшэгдээ: «1790 он тухайда Хориин зон ород байшан гэрнүүдые баридаггүй, үбэлэй сагта һэеы гэртээ байхаһаа бэшэ ондоо гурим мэдэдэггүй байгаа. Тииһээр Түгнэ, Хёлгын баян шадалтан тэндэхи ородуудаа һажаажа, ганса нэгэ газарта зэмьеэ гэр баряад һуудаг болоо. Анаада ахалагша тайшаа Ринчинэй гэгшэ Зүүн Хуурайда ба Үльдэргэдэ, мүн Үдые уруу заһуул Номто Тобын нэгэ бишыхан зэмьеэтэй байһан. 1820 онуудаар ород гэр, зэмьеэнүүд олоор баригдажа, тэдэнь үбэлэй хүйтэндэ бэеэ амар дулаанда байха, нарай нилханараа хүйтэнһөө химгадахада туһатай байхаһаа гадна үбэлдөө түрэһэн малай түл хүйтэнһөө хамгаалха гэжэ ойлгогдобо. Тиин 1850 онһоо эхилэн, бүри олон гэрнүүд баригдажа, айл бүхэн нэгэ-нэгэ зэмьеэтэй, баян шадалтаниинь город газарай барилгадал маягтайгаар барижа, тэдэнээ дулаасуулха ба гэрэлтүүлхэ аргые сохомто һураад, амар һуудаг болонхой. Зун, намар, хабарай шиигтэй сагта һэеы гэрнүүдээ гамнахын тулада зунай элдэб янзын модон гэрнүүдые барижа, тэрэнэйнгээ орой шадалтай зониинь хёосоор, бусадынь дараанса, холтоһооор хушажа һуудаг болобо».
Лодон Линховоин иигэжэ бэшээ: «Хори буряадай түүхэшэн Хубитын Шиираб —Нимбуугай хэлэһээр, хори буряадууд 1800 онудай эхеэр модон гэр барижа эхилээ. Минии һанахада, 1910 оноор минии нютагай 30 гаран үрхэтэ айлнууд сооһоо зунай сагта байхаар модон гэртэй нэгэн-хоёр айлнууд байгаа. Тииһээр модон гэртэ орохо дуратайшуул олошоржо, 4×5 дүрбэлжэн метр хэмжүүртэй, шала, үһээгүй гэрнүүдые барижа эхилээ юм. Колхозуудай бии болохо үеэр иимэ гэрнүүд байгаа».
Байшан гэрнүүдые нарһан, шэнэһэн модоор барижа эхилбэшье, гэрэйнь байгууламжа урданайхидаал, бараанайнь байра һэеы гэр соохидол адляар түхеэрэгдэдэг һэн. Модон гэрнүүдые барихадаа, буряад зон болгоомжотойгоор модо отолдог, багахан гэрнүүдые барижа ородог байгаа. Юуб гэбэл, томо гэр барижа оробол, «модондо даруулха» гэһэн үгэ бии. Хоёр дабхараар бариха гээшые бүришье сээрлэдэг, «гэрэй һүлдэ» хүнэй һүлдэһөө үлүү ехэ байбал, муу хойшолонтой гэхэ.
Мүн барилгын модо бэлдэхэдээ, байгаалидаа тон хүндэтэй хандадаг заншалаа алдаагүй. Гэрэй модо бэлдэхын урда дайдын эзэндэ үргэл үргэжэ, зүбшөөл абаха. Буряад зон ой модоёо анханһаа һайн шудаланхай, өөрын гүнзэгы мэдэсэнүүдтэй байһан. Хэр угһаа модошо дарханай соёлтой ябаһан хадаа модоор ажаллаха арга дадалтайшье байһан аабза. Буряадай буусада байшан гэр, зунай зуһалан (һүрин) гэр, элдэб ажалаа хэхэ сарай, һарабша (навес) ба малай дала хото, хашаа хорёо гэхэ мэтэнүүд байха. Зуһалан гэрынь һэеы гэртэл адли дээрээ тоонотой, дундаа тулгын гал гү, али набтархан ушаагтай (очаг), үүдэниинь заатагүй урагшаа харанхай байха.
Буряад гэр заатагүй хоёр-гурбан үеын ажаһуухые хараада абан бодхоодог. Гэрэй модо шэлэхэдээ, нэгэ хэмжүүрэй, хорхойдо эдюулээгүй, гэшүүһэ багатай, хатуу шэрхэгтэй (волокно дерева), мушхуугүй, сэбэр тэгшэ модо шэлэхэ зэргэтэй. Мүн унагааха модоёо мунсаар сохижо, абяагаарнь үмхи бэшынь тухайлдаг байһан. Энээн тушаа түүхын баримта байдаг. Эгэтын дасанай анхан баригдахада, Үүнтын гэлэн гэжэ һохор лама тулгуураараа бүхы модо тоншожо, дасанай барилгын модо һунгаһан гэдэг. Модо бэлдэхэдэ эртын хабар таарамжатай гэгдэхэ.
Гэр бариха модоёо хатаажа бэлдэхэ гурбан янза байдаг:
1. Бэлдэһэн модоной холтоһыень хуулажа, гансата гэрэйнгээ торхыень барижа оройлоод, намар болотор хатааха, жэлэй туршада байлгажа һуулгаха;
2. Монсогор модоёо тэгшэ газарта шэрэжэ гаргаад, холтоһынь абаха, тиин сабшажа хүнгэлөөд, доронь үбилтэ хэжэ хатааха;
3. Модоёо голой уһанда хэжэ дэбтээгээд, зунай халуун наранда һүүдэр газарта дүндылэн ябталжа һалхидуулха. Дороо үбилтэтэй байхадаа, дороһоо шиигтэхэгүй.
Урданай зон хабар бэлдээд намар болотор хатаагаад, үгы гэбэл жэлэй туршада байлгаад гэрээ баридаг байһан. Харин баруун буряадууд зундаа бэлдээд, модоёо шулажа, 2-3 жэлэй туршада һайнаар хатаагаад, тура байшангуудаа баридаг һэн. Мүнөө сагта модоёо бэлдэхэ сагаа ехэнхидээ харангүй, яаража түргэн баридаг. Тиимэһээ гадаа, доторой ажал хэдэг элдэб материалынь гэрэй модоной хатажа, һуужа үрдеэгүй дээрэһээ хахардаг, гантадаг байна.
Байшан гэр барихадаа хэрэглэдэг багажанууд тон олон: сабшаха, хуулаха, хахалха хэдэн янзын һүхэнүүд, гар хюрөө, түнхихэ, нүхэлхэ, шударха, харуулдаха, зураха, хэмжэхэ хэрэгсэлнүүд гэхэ мэтэ.
Гэр барихадаа, эгтээ барижа эхилхэгүй, түрүүн һайн үдэр харуулжа, һууриинь хэдэг. Газарай шэнжээ һайса хараха: харгын бэлшэртэ, хуушан гэрэй һуурида, ямар нэгэн аюулай болоһон, ехэ уһанай эрьедэ ба намаг газарта барихагүй. Шэнэ гэр барижа эхилхэдээ, үреэл хэлэжэ, дүрбэн углуудань зэд мүнгэ, бүдэй зурам, маатинсадань хадаг хабшуулдаг. Байшангай монсогор модоной нэгэ талынь тэгшэлхэ, нүгөө талынь хонхойлгон, паз татажа бэлдэхэ. Тиин модон шаантаг хэжэ, пазтай модоо уруунь харуулан доодохи модонтойнь холбон бэхилхэдэ, хана гажахагүй. Гэрэй хана бодхооходоо, түрүүн бүтүүгээр дабхасуулһаар сонхын нүхэ гаргадаг, мүн ханын модонуудай хоорондо хүбхэн шиигтэй зандань дэбдижэ ябаха. Буряад байшанда фундамент табидаггүй, хожом хайшаншье зөөжэ абаашахаар хэдэг байһан. Урданай байшан гэрнүүд монсогор модо хахадлаһан палаахаар үһээ шалаяа хэжэ, маатинсаяа тэбхылгэн сабшаха. Шэнэһэн, нарһан модоор байра байшан баридаг байһан һаа, мүнөө модоор хомор газарта уляаһан модооршье бодхоодог болонхой юм ха.
Буряад байшан барилгын гол аргань гэхэдэ, нэгэ модондо ама гаргаад, нүгөөдэдэнь углуурга хэжэ, гурбан янза хэрэглэн хоноодог. Һуури табихадаа, модоной хоёр үзүүртэ эрэ, эмэ углуурга гарган, булангуудынь дабхасуулан тааруулна. Буряад дархашуул гэр барихадаа, нэгэшье түмэр хадааһа хэрэглэдэггүй, модон хадааһал хэрэглэжэ болохо. Углуугай модо дабхасуулхадаа, үхэрэй тагалсаг шанажа хэһэн сабуугаар модон хадааһа сабуудажа хоноодог. Байшангай дүрбэн углуунуудые дабирхайдаһан шэнэһэн модоной тэбхээнсэгээр үбидэг. Һууриин хоёр үе табиһанай удаа шалын хүндэлэн модо гурбалжан хэлбэритэйгээр сабшажа, газаашань тэлэн табидаг. Мүн модон шалын доро зөөлэн элһэ, үнэһэтэйгээр адхажа, эдеэ хоол хадагалха нүхэн саба бэлдэхэ. Модоной шиигтэжэ муудахагүйн тула һалхибшанууд хэгдэхэ. Дээдэ маатинсаа табиһанай удаа хушалтаа хэнэ. Талын малшад гэрэйнгээ хушалтын дорохи хүндыдэ (шардаагта) модоной набшаһа тараан дэбдеэд, дээрэнь аргалай үнэһэ адхадаг байһан. Баруун буряадууд шэнэһэнэй холтоһо, үйһэшье шардаагтаа хаяад, дээрэһээнь дэгнүүл ба шоройгоор дарадаг һэн. Хушалтань 30-35° эгсэ байгаагүй бол утааниинь муугаар гаража, гэр соогуур тараха.
Тиин гэрэй тэгэндэ ханынгаа тоо ба гэрэй хэмжүүртэ тааруулан баганануудые (столбы) тодхоод, дундань тогоо һуулгахаар гурбан шулуу табижа, тулгын гал зохёогдохо. Баруун-хойто шулууниинь нангин шулуун гэгдэхэ. Хирпиисэгүй сагта шулуу хасажа пеэшэн барихадаа, 3-7 худагтайгаар хэдэг, олон эрьюулгэтэй байхадаа дулаа үгэсэтэй. Шэнэ гэрээ барижа ороходоо, гэрэй тоглолто хэхэ, мүн пеэшэнээ анхан түлихэдээ, галай заяашада үргэл үргэхэ ёһо бии.
Б.Э. Петри гэжэ эрдэмтэ этнограф энээрүү аяншалхадаа иигэжэ бэшэһэн байна: «...тэдэ буряадууд Сибириин ородуудай байра байдалай маягтай, һиилэмэл гоё стайвангуудтай гэрнүүдтэй. Модон байшангуудайнь хажууда заатагүй нэгэн-хоёр һэеы гэрнүүд (соол-алайр, тура-унг.,бох.) байна. XIX зуунай һүүл багта баригдаһан гэрнүүд эзэдэйнь зөөри зөөшэһөө дулдыдаа бэзэ. Үгытэйшүүлэйнь гэрнүүд жааханууд, нэгэ-хоёр налуутай дараанса хушалтатай, зарим дээрэнь дэгнүүл хаянхайшье. Тэдэ хоёр-гурбан онигорхон сонхонуудтай, эдэ буряадай тон түрүүшын гэрнүүд байжа болоо. Иимэ гэрнүүдэй хажуугаар 2×3, 3×4 сажангай, 2 налуутай тёосо ба дараанса хушалтатай, сээнигтэй, хэрэлсытэй, 4-5 сонхотой дунда шадалтанай гэрнүүд харагдана. Харин баян буряадуудынь 5×6, 6×6-най үндэр үһээтэй (потологтой), 4 налуутай (4-скатная) хушалтатай, сээниг ба үндэр хэрэлсытэй гэрнүүдтэ байна. Тиимэ гэрнүүд 6-7 сонхонуудтай, 3 сонхо урагшаа (фасадные окна), 2-3 баруун урагшаа, 1-ниинь зүүн-хойшоо харанхай. Бүхы сонхонуудынь (шагаабарнуудынь) уран гоё һиилүүртэй налиичниг стайвантай (Басаева К.Д., 1993. С. 68-69).
Буряад зон шэмээшэг зондол хүдэр хашаа хорёо хэдэггүй байһан. Нарин һургааг хахалжа, шүргэ (частокол, плетень) гүрэдэг, үгы гэбэл, һургааг забһартайгаар хүндэлэн табижа, монсогор модо (бревно) ябталжа баридаг һэн. Мүнөө үедэ хабтагайгаар, ядабал, модоной хальһатай шуладаһа (горбыль) дабхасуулан хадана, түмэршье хорёо, хаалга хэдэг болоһон саг. Гэр барилгын соёл хүгжэжэ, шэнэ арга дадалнууд зохёогдоно. Модон гэрнүүд болбосон түхэлтэй болгогдоно, зоной байдал һайжарна.
Хэрэглэгдэһэн номууд, зурагууд: «Буряадай түүхэ бэшэгүүд», Вандан Юмсуновай угай бэшэг; «Лодон багшын дэбтэрһээ», Л.Линховоиной статьянууд; «Буриад судлал» сэтгүүл, «Буриад зоны модон байшин барих ёс жаяг, соёлын асуудалд» статья, Б. Доржпурэв; сахим сүлжээн.