Һэеы (эшэгы) гэрэй түүхэ шэнжэлэн хаража үзэхэдэ, тэрэ 3 мянган жэлэй урда тээхи үеһөө эхи абадаг байха юм. Гуулин (хүрэл) зэмсэгтэ үеын һүүл багһаа түмэр зэмсэгтэ үеын эхин болоторхи үедэ — манай ээрын урда тээхи 1 мянган жэл хүрэтэрхи үе сагта — Европо түбиин урда нютагуудта, Дунда ба Түб Азида, Сибирьтэ ажаһуудаг нүүдэл байдалтай малша зон һэеы гэрнүүдые хэрэглэжэ захалһан түүхэтэй.
Манай ээрын урда тээхи II-I зуун жэлнүүдтэ Енисей мүрэнэй (тыва арадай нэрлэдэгэй ёһоор, Хэм мүрэнэй) эрьенүүдые зубшаһан Боярска хабсагай шулуунда хэгдэһэн дүрэ зурагууд һэеы гэрнүүдые һүлдэлэн харуулдаг байха юм. Эдэ зурагуудай удхаһаа ойлгоходо, тэдэ гол түлэб мал ажал эрхилдэг угсаата зондо хабаатай байна. Юрэдөөл, энэ ушар Урда Сибириин ой модотой тала нютагуудта һуудаг нүүдэл байдалтай зон иимэ гэрнүүд соо ажамидардаг болоһон байгаа бшуу.
Байгал шадарай нютагууд тухай хэлэхэ болоо һаа, эндэ гуулин зэмсэгтэ үе сагта ажаһууһан угсаата зон мал ажал үргэнөөр эрхилдэг болоһон байгаа. Манай ээрын урда тээхи VII-III зуун жэлнүүдтэ Байгал шадар, тэрээнһээ саашанхи дэбисхэр дээрэ, Монголдо ажаһуудаг малша зониие хүдөөлүүлһэн хүүрэй хүһөө шулуунууд, хангил хабсагайнуудта һиилэгдэһэн дүрсэнүүд, археологическа бусад зүйлнүүд эдэ бүгэдые элирхэйлэн гэршэлнэ. Академик А.П. Окладниковай багсаамжалгын ёһоор, эдэ соёлой хүшөөнүүдые байгуулагшад һэеы гэрнүүд гэхэ гү, али нүүдэл гэрнүүд соо ажаһуудаг байгаа гэхэ.
Түмэр зэмсэгтэ үе сагта Байгал шадар ажаһуудаг зон мал ажал эрхилдэг байһан, Түб Азиин бусад арадуудтал адли, гол түлэб армаг болгогдожо холбогдоһон гэр байрануудтай болоһон юм ха. Манай ээрын урда тээхи II зуун жэлһээ манай ээрын II зуун жэл болотор Монголой, Байгалай зүүгээрхи тала дайдаар ажаһууһан хүннүшүүл бүхы Евроазиие доһолгоһон байгаа. Тэдэ һэеы гэрнүүд болон нүүдэл гэрнүүдые хэрэглэдэг байһан юм. Хүннү тухай хэлэхэдээ, эдэнэй ямар хэлэтэй байһые дурдангүй байжа болохогүй, тэдэ түүрэг хэлэтэй байгаа гэжэ зарим эрдэмтэд хэлэдэг, нүгөөдүүл монгол хэлэтэй байгаа ха гэжэ баримталдаг.
Һэеы гэр хадаа Европо болон Ази түбинүүдтэ ажаһуудаг нүүдэл байдалтай малшадай мүнөө хүрэтэр хэрэглэдэг гэр байра болоно гэжэ тэмдэглэлтэй. Юундэ иимэ үргэнөөр хэрэглэгдэхэ болоо юм гэхэдэ, тэрэ байгуулга болон түхэл хэлбэриингээ талаар, мүн үүргэ шэнжынгээ талаар онсо өөрсэ, үлүү һайн байна бшуу. Нэгэдэхеэр, энэмнай хабсарха задалхада юрын байхаһаа гадна, хэмжээгээрээ бага, зөөдэлдэ хүнгэн, шанга һалхиндашье тогтууритай, хүр саһандашье дарагдахагүй, дулаагаа табисагүй, бэхи бүхэ байдаг юм. Хоёрдохёор, жэлэй дүрбэн сагта болон сагай ямаршье уларилда таарамжатай, хаанашье хэрэглэхэдэ зохид, багтаамжа ехэтэй, досоонь уужам, түхеэрэлгэ хэрэгсэлнүүдынь бата бэхи байдаг гээшэ. Һэеы гэр хадаа нүүдэл байдалтай зоной болбосоролой дээдэ шата гээшэ гэжэ сэгнэхэ үндэһэ баримта мэдээжэ этнограф, археолог Н.М. Ядринцевта эдэ бүгэдын олгоһые үнэхөөрөөшье буруушаахын аргагүй.
Манай ээрын урда тээхи II-I зуун жэлнүүдтэ Енисей мүрэнэй (тыва арадай нэрлэдэгэй ёһоор, Хэм мүрэнэй) эрьенүүдые зубшаһан Боярска хабсагай шулуунда хэгдэһэн дүрэ зурагууд һэеы гэрнүүдые һүлдэлэн харуулдаг байха юм. Эдэ зурагуудай удхаһаа ойлгоходо, тэдэ гол түлэб мал ажал эрхилдэг угсаата зондо хабаатай байна. Юрэдөөл, энэ ушар Урда Сибириин ой модотой тала нютагуудта һуудаг нүүдэл байдалтай зон иимэ гэрнүүд соо ажамидардаг болоһон байгаа бшуу.
Байгал шадарай нютагууд тухай хэлэхэ болоо һаа, эндэ гуулин зэмсэгтэ үе сагта ажаһууһан угсаата зон мал ажал үргэнөөр эрхилдэг болоһон байгаа. Манай ээрын урда тээхи VII-III зуун жэлнүүдтэ Байгал шадар, тэрээнһээ саашанхи дэбисхэр дээрэ, Монголдо ажаһуудаг малша зониие хүдөөлүүлһэн хүүрэй хүһөө шулуунууд, хангил хабсагайнуудта һиилэгдэһэн дүрсэнүүд, археологическа бусад зүйлнүүд эдэ бүгэдые элирхэйлэн гэршэлнэ. Академик А.П. Окладниковай багсаамжалгын ёһоор, эдэ соёлой хүшөөнүүдые байгуулагшад һэеы гэрнүүд гэхэ гү, али нүүдэл гэрнүүд соо ажаһуудаг байгаа гэхэ.
Түмэр зэмсэгтэ үе сагта Байгал шадар ажаһуудаг зон мал ажал эрхилдэг байһан, Түб Азиин бусад арадуудтал адли, гол түлэб армаг болгогдожо холбогдоһон гэр байрануудтай болоһон юм ха. Манай ээрын урда тээхи II зуун жэлһээ манай ээрын II зуун жэл болотор Монголой, Байгалай зүүгээрхи тала дайдаар ажаһууһан хүннүшүүл бүхы Евроазиие доһолгоһон байгаа. Тэдэ һэеы гэрнүүд болон нүүдэл гэрнүүдые хэрэглэдэг байһан юм. Хүннү тухай хэлэхэдээ, эдэнэй ямар хэлэтэй байһые дурдангүй байжа болохогүй, тэдэ түүрэг хэлэтэй байгаа гэжэ зарим эрдэмтэд хэлэдэг, нүгөөдүүл монгол хэлэтэй байгаа ха гэжэ баримталдаг.
Һэеы гэр хадаа Европо болон Ази түбинүүдтэ ажаһуудаг нүүдэл байдалтай малшадай мүнөө хүрэтэр хэрэглэдэг гэр байра болоно гэжэ тэмдэглэлтэй. Юундэ иимэ үргэнөөр хэрэглэгдэхэ болоо юм гэхэдэ, тэрэ байгуулга болон түхэл хэлбэриингээ талаар, мүн үүргэ шэнжынгээ талаар онсо өөрсэ, үлүү һайн байна бшуу. Нэгэдэхеэр, энэмнай хабсарха задалхада юрын байхаһаа гадна, хэмжээгээрээ бага, зөөдэлдэ хүнгэн, шанга һалхиндашье тогтууритай, хүр саһандашье дарагдахагүй, дулаагаа табисагүй, бэхи бүхэ байдаг юм. Хоёрдохёор, жэлэй дүрбэн сагта болон сагай ямаршье уларилда таарамжатай, хаанашье хэрэглэхэдэ зохид, багтаамжа ехэтэй, досоонь уужам, түхеэрэлгэ хэрэгсэлнүүдынь бата бэхи байдаг гээшэ. Һэеы гэр хадаа нүүдэл байдалтай зоной болбосоролой дээдэ шата гээшэ гэжэ сэгнэхэ үндэһэ баримта мэдээжэ этнограф, археолог Н.М. Ядринцевта эдэ бүгэдын олгоһые үнэхөөрөөшье буруушаахын аргагүй.