Буряад арадай түүхэһээ
Урданай түүхэ домогуудай удхаар
13 февраля 2023
4738
Буряадай арадай уран зохёолшо, Буряад Уласай шангай лауреат Африкан Бальбуров (1919-1980) олохон зохёолнуудтаа тоонто нютагайнгаа — үзэсхэлэн hайхан Үнгын голой, мүнѳѳ үедэ Нүхэдэй болон Алайрай аймагуудай урданай түүхэ домогуудые хэрэглэhэн юм
Уран зохёолшын эгээн мэдээжэ бүтээл — «Зэдэлээтэ зэбэнүүд» (1961) гэжэ роман дээрэ тогтоё. Романай үйлэ хэрэгүүд Хушуун, Хасанга буряад нютагта (энэ далда нэрээр түрэл Хурсангаяа зураглаа), мүн ород Козулино, Лазари hууринда (холо бэшэ оршодог Залари hуурин) болоно.
Пилай бөөгэй Магринын hүнэhэ дуудажа байhан ёhолол харуулhан зураглалаар роман эхилнэ. Хурсангые тойроhон добонууд романай энэ үзэгдэлые олон зуун жэлнүүдэй туршада нэгэтэ бэшэ хараhан байха. Роман соо тиимэ олон үйлэ хэрэгүүд болоогүйшье hаа, тэдэнэй ябаса, далда удха, геройнуудай намтартай холбоотой ушаралнууд ехэ гүнзэгыгөөр, үргэн дэлисэтэйгээр зураглагдан найруулагдахадаа, энэ зохёол гүн ехэ эпическэ удхатай болоно.
А.Бальбуров уран зохеолшодтой
Зарим үзэгдэлнүүд хажуу тээhээ, нүгөөдүүлынь зосоо талаhаа, али гэбэл, персонажнуудай нюдөөр сэгнэн харуулагдахадаа, авторай хөөрөөн бүри тодорхой, бүри гүнзэгы психологическа удхатай боложо үгэнэ.
Хонгоодор угсаатан тухай домог романай нэрын гүнзэгы удха элирүүлжэ үгэнэ. Эзэн Богдо Чингис хаанай Хүхэ Мүнхэ Тэнгэридэ аялан мордоhоной hүүлээр уг хоорондын дайн эхилжэ, энэ дайнай дүлэн соо хонгоодор угсаатанай үндэhэ узуураараа hалан хосорхо аюул ерээд байгаа. Угай ударидагша уг унгияа абархын арга бэдэржэ, буhалгаа татаhан Бошогто баатар ба Сайн хаан хоёрто улаан торгон дээрэ зэдэлээтэ зэбэеэ барюулhан тухай энэ домог соо хэлэгдэнэ. Угсаатанаа абархаяа оролдоhон ударидагша дайн дажарай түймэр соробхилжо байhан газар дайдаhаа нюусаар гаража ошохо шэнэ харгы бэдэрхые захирна.
Дайша угайнгаа сэсэн ухаа, мэргэн бодол, энэрхы сэдьхэл абажа ябаhан дээдэ үеын үбгэд хүгшэдөө хүшэрхэн холын замда hаад болохо гэжэ hанаад, хороохые захирhан ударидагшын аймшагтай алдуу саашадаа мэдэрэгдэхэдээ, тэрэ өөрөө зэмэеэ амсаха шиидхэбэри абана. Тэрэнэй захиралтаар угай мэргэн баатарнуудай зэдэлээтэ зэбэнүүд үргэн сээжыень, халуун зүрхыень алдангүй онон харбана. Хонгоодор угсаатан тухай домог романай байгуулгатай, гол удхатайнь нарин холбоотой боложо, автор энэ домогые ехэ hүр hүлдэ үргэмэ, уран хурса үгэнүүдээр түүрээн дамжуулна.
Хурсангын добонууд
Үльгэр домогуудые ерээдүй зохёолшо бүри багаhаань шагнадаг байгаа. Хүршэ нютагтань суута үльгэршэн Бажей Жатухаев (1891-1983) ажаhуугаа бшуу. Үльгэршэниие гэртээ урижа, хүндэлөөд, hүни дүүрэн «Гэсэр» шагнаха дуратай Андрей Бальбуров эсэгэнь өөрөө баhа уран үгэтэй хүн байhан.
Бажей Жатухаев
Аман зохёол шэнжэлэгшэ Виктор Гунгаровай «Буряад домогууд» гэжэ ном соо «Һарын hүүдэр» гэhэн домог байдаг. Африкан Бальбуров өөрынгөө эсэгэhээ энэ домог бэшэжэ абаhан гээд ном соо бэшэгдэнхэй. Домогой удха тобшохоноор дамжуулая:
— Нэгэтэ hүни харанхы болоод байхада, нэгэ айл басагаяа уhанда эльгээгээ юм ха. Һүни сэлмэг, газаа hарын туяан толоржо байгаа.
Сэбэр басагые тэнгэриhээ наран, hара хоёр гоёшоожо хаража байгаа юм ха. Тиигээд наран тэрэ басагые түрүүн абаха гээд гүйгөө. Хойноhоонь hара баhа түрүүлхэ hанаатай гүйгөө. Нараниинь урид гарашаба. Тиихэдэнь гомдоhон hара нарые «Үгыш» гэжэ гуйгаа.
Наран зүбшөөгөөд, тэнгэридээ hөөргөө гарашаба. Тэрэ басагые hарын абаха гэхэдэ, тэрэнь дурагүйдэжэ, хажуудань ургажа байhан hөөг бургааhанда аhалдан шагтагалдаа ха. Тиихэдэнь hара тэрэ hөөгтэйнь, хоёр хүнэгтэйнь, үргэбшэтэйнь басагые тэнгэридэ абажа гарашаhан юм. Мүнөөшье дүүрэн hарын гарахада, тэрэ хайратай басаганай дүрэ хүнэгтэеэ, үргэбшэтэеэ, hөөгэйнгөө дэргэдэ харагдадаг гэжэ Үнгын голдо хэлсэдэг.
1975 ондо А.Бальбуров «Зарево» (Г.Чимитов «Хубисхалай толон» гээд оршуулhан) гэжэ туужа хэблүүлээ hэн. Үнгын голдо эрхэтэнэй дайнай үеын үйлэ хэрэгүүд тухай зураглаhан энэ туужын гол герой Зэргэтэ нютагай таряашан Шодон Балуров огторгой өөдэ шэртэн, Долоон Үбгэд тухай урданай домог hанаандаа оруулна:
Долоон үбгэд
«Үнгын буряадууд тэнгэриин одо мүшэд хүнэй ажал хэрэгтэ, хуби заяанда нюуса нүлөө үзүүлдэг юм гэжэ хэлсэдэг. Тэнгэриин одо мүшэдэй байгуулалта тухай гүн гүнзэгы мэдэсэ гэжэ Шодондо юу байха бэлэй. Үнгын буряадуудай хэлсэhээр, Алтан Гадаhан гэжэ томохон мүшэн огторгойн түб болодог. Тэрэ Алтан Гадаhые тойроод, тоо томшоггүй олон одод эрьелдэн мушхаран, гороолон бэлшэдэг юм гэжэ hанадаг.
Долоон Үбгэд гэдэг бүлэг мүшэдые ородоор Томо Баабгай гэдэг гэжэ Шодон мэдэхэ. Юундэ баабгай гэжэ нэрлэгдэhэн байгаа хаб? Баабгайн дүрсэтэй хадань тиигээ гү? Тиихэдэ баhа жаахан Баабгай гэhэн бүлэг мүшэдэй бии хадань энэ ойлгосотой юм гү даа. Тоомгүй гүлгэнэйнгээ эхэhээнь холодон ошоод, тоогүй олон одо мүшэдэй дунда хоргодошоходо, эхэнь ондоо тээшээ ошохо аргагүй, нэгэл газартаа эрьелдэн байна бшуу. Хэрбээ ондоо тээшээ ошоо hаань, баабгайн хүбүүн эхэеэ олохогүй, гэдэhээ үлдэшэхэ ха юм даа.
... Үнгын буряадуудай хэлсэдэг Долоон Үбгэд тухай нэгэ домог бии юм. Эсэгэ гэжэ нэрлүүлхэ баяр жаргалаа буляалгаhан, үхибүүтэй болоогүй долоон зоболонто үбгэдэй түхэл шэнжэ тэрэ долоон мүшэдтэ бии юм гэжэ тэрэ домог соо хэлэгдэдэг.
Эсэгэ ябаха гээшэ эрэ хүндэ газар дэлхэй дээрэхи эгээл баяр жаргал ха юм, өөhэдынгөө үрэ хүүгэдые хэрэгыем үргэлжэлүүлэгшэ гэжэ мэдэржэ, омогорхохоhоо ондоо ехэ зол хуби хаана байха бэлэй. Тиимэ баяр жаргалда хүртөөгүй долоон үбгэд урдын сагта тэнгэридэ гараа hэн ха.
Тиигээд лэ тэрэ Долоон Үбгэд газар руу шэртэжэ, хүндэ доромжолуулжа байhан Шодон мэтэшүүлые хайрлажа, өөhэд дундаа хөөрэлдэжэ байдаг юм гэлсэдэг. Шодоной уйдхар гашуудалые тэдэ үбгэд мэдэнэ ёhотой даа. Тэдэ сэсэн үбгэдэй дундаа дуугаралсажа байhан үгые зүүдэндээшье шагнажа, мэдэжэ абадаг hаа, hүрхэй бэлэй гэжэ Шодон шэбшэнэ. Магад, Сергей хүбүүнэйнгээ түрэhэн эсэгэдээ дуратай болохын түлөө юу хэхэ ёhотойб гэжэ Шодондо тэдэ Долоон Үбгэд заажа хэлэжэ үгэхэ аалам?..»
Туужын гол удхые дэлбэлэн гаргахада, геройнуудай хоорондохи харилсаануудай шиилдэнхэй зангилаа тайлахада, Долоон Үбгэд тухай урданай домог авторта гүнзэгы удхатай уран арга дүрэ боложо үгэнэ.
Ирина Баторова
Арадай уран зохёолшын тоонтодо, Хурсангын hургуулиин дэргэдэ тэрэнэй дурасхаалда зорюулагдаhан булан байгуулагданхай. Нютагай Соёлой байшанда буряад аман зохёолой бүлгэм арадай дуунуудые дууладаг. Залуу үетэншье энэ хэрэгтэ хабаадалсадаг. Уран бэлигтэй Ирина Баторова аймагай хэмжээнэй мүрысөөндэ тусхай шанда хүртэhэн юм. Һургуулиин hүүлээр уран шэмэглэгшын мэргэжэл шудалаад, нютагаа бусажа, угсаата арадайнгаа уран шэмэглэлэй нюусануудые ажалдаа хэрэглэн, зохёохы шэнэ аргануудые бэдэрхэ хүсэлтэй. Энэ ажалдаа Үнгын голой аман үгын үнэтэй жаса болохо үльгэр домогуудай захагүй ехэ далайhаа удхалан хүртэхэнь дамжаггүй.
Амжалта хүсэе!
Пилай бөөгэй Магринын hүнэhэ дуудажа байhан ёhолол харуулhан зураглалаар роман эхилнэ. Хурсангые тойроhон добонууд романай энэ үзэгдэлые олон зуун жэлнүүдэй туршада нэгэтэ бэшэ хараhан байха. Роман соо тиимэ олон үйлэ хэрэгүүд болоогүйшье hаа, тэдэнэй ябаса, далда удха, геройнуудай намтартай холбоотой ушаралнууд ехэ гүнзэгыгөөр, үргэн дэлисэтэйгээр зураглагдан найруулагдахадаа, энэ зохёол гүн ехэ эпическэ удхатай болоно.
А.Бальбуров уран зохеолшодтой
Зарим үзэгдэлнүүд хажуу тээhээ, нүгөөдүүлынь зосоо талаhаа, али гэбэл, персонажнуудай нюдөөр сэгнэн харуулагдахадаа, авторай хөөрөөн бүри тодорхой, бүри гүнзэгы психологическа удхатай боложо үгэнэ.
Хонгоодор угсаатан тухай домог романай нэрын гүнзэгы удха элирүүлжэ үгэнэ. Эзэн Богдо Чингис хаанай Хүхэ Мүнхэ Тэнгэридэ аялан мордоhоной hүүлээр уг хоорондын дайн эхилжэ, энэ дайнай дүлэн соо хонгоодор угсаатанай үндэhэ узуураараа hалан хосорхо аюул ерээд байгаа. Угай ударидагша уг унгияа абархын арга бэдэржэ, буhалгаа татаhан Бошогто баатар ба Сайн хаан хоёрто улаан торгон дээрэ зэдэлээтэ зэбэеэ барюулhан тухай энэ домог соо хэлэгдэнэ. Угсаатанаа абархаяа оролдоhон ударидагша дайн дажарай түймэр соробхилжо байhан газар дайдаhаа нюусаар гаража ошохо шэнэ харгы бэдэрхые захирна.
Дайша угайнгаа сэсэн ухаа, мэргэн бодол, энэрхы сэдьхэл абажа ябаhан дээдэ үеын үбгэд хүгшэдөө хүшэрхэн холын замда hаад болохо гэжэ hанаад, хороохые захирhан ударидагшын аймшагтай алдуу саашадаа мэдэрэгдэхэдээ, тэрэ өөрөө зэмэеэ амсаха шиидхэбэри абана. Тэрэнэй захиралтаар угай мэргэн баатарнуудай зэдэлээтэ зэбэнүүд үргэн сээжыень, халуун зүрхыень алдангүй онон харбана. Хонгоодор угсаатан тухай домог романай байгуулгатай, гол удхатайнь нарин холбоотой боложо, автор энэ домогые ехэ hүр hүлдэ үргэмэ, уран хурса үгэнүүдээр түүрээн дамжуулна.
Хурсангын добонууд
Үльгэр домогуудые ерээдүй зохёолшо бүри багаhаань шагнадаг байгаа. Хүршэ нютагтань суута үльгэршэн Бажей Жатухаев (1891-1983) ажаhуугаа бшуу. Үльгэршэниие гэртээ урижа, хүндэлөөд, hүни дүүрэн «Гэсэр» шагнаха дуратай Андрей Бальбуров эсэгэнь өөрөө баhа уран үгэтэй хүн байhан.
Бажей Жатухаев
Аман зохёол шэнжэлэгшэ Виктор Гунгаровай «Буряад домогууд» гэжэ ном соо «Һарын hүүдэр» гэhэн домог байдаг. Африкан Бальбуров өөрынгөө эсэгэhээ энэ домог бэшэжэ абаhан гээд ном соо бэшэгдэнхэй. Домогой удха тобшохоноор дамжуулая:
— Нэгэтэ hүни харанхы болоод байхада, нэгэ айл басагаяа уhанда эльгээгээ юм ха. Һүни сэлмэг, газаа hарын туяан толоржо байгаа.
Сэбэр басагые тэнгэриhээ наран, hара хоёр гоёшоожо хаража байгаа юм ха. Тиигээд наран тэрэ басагые түрүүн абаха гээд гүйгөө. Хойноhоонь hара баhа түрүүлхэ hанаатай гүйгөө. Нараниинь урид гарашаба. Тиихэдэнь гомдоhон hара нарые «Үгыш» гэжэ гуйгаа.
Наран зүбшөөгөөд, тэнгэридээ hөөргөө гарашаба. Тэрэ басагые hарын абаха гэхэдэ, тэрэнь дурагүйдэжэ, хажуудань ургажа байhан hөөг бургааhанда аhалдан шагтагалдаа ха. Тиихэдэнь hара тэрэ hөөгтэйнь, хоёр хүнэгтэйнь, үргэбшэтэйнь басагые тэнгэридэ абажа гарашаhан юм. Мүнөөшье дүүрэн hарын гарахада, тэрэ хайратай басаганай дүрэ хүнэгтэеэ, үргэбшэтэеэ, hөөгэйнгөө дэргэдэ харагдадаг гэжэ Үнгын голдо хэлсэдэг.
1975 ондо А.Бальбуров «Зарево» (Г.Чимитов «Хубисхалай толон» гээд оршуулhан) гэжэ туужа хэблүүлээ hэн. Үнгын голдо эрхэтэнэй дайнай үеын үйлэ хэрэгүүд тухай зураглаhан энэ туужын гол герой Зэргэтэ нютагай таряашан Шодон Балуров огторгой өөдэ шэртэн, Долоон Үбгэд тухай урданай домог hанаандаа оруулна:
Долоон үбгэд
«Үнгын буряадууд тэнгэриин одо мүшэд хүнэй ажал хэрэгтэ, хуби заяанда нюуса нүлөө үзүүлдэг юм гэжэ хэлсэдэг. Тэнгэриин одо мүшэдэй байгуулалта тухай гүн гүнзэгы мэдэсэ гэжэ Шодондо юу байха бэлэй. Үнгын буряадуудай хэлсэhээр, Алтан Гадаhан гэжэ томохон мүшэн огторгойн түб болодог. Тэрэ Алтан Гадаhые тойроод, тоо томшоггүй олон одод эрьелдэн мушхаран, гороолон бэлшэдэг юм гэжэ hанадаг.
Долоон Үбгэд гэдэг бүлэг мүшэдые ородоор Томо Баабгай гэдэг гэжэ Шодон мэдэхэ. Юундэ баабгай гэжэ нэрлэгдэhэн байгаа хаб? Баабгайн дүрсэтэй хадань тиигээ гү? Тиихэдэ баhа жаахан Баабгай гэhэн бүлэг мүшэдэй бии хадань энэ ойлгосотой юм гү даа. Тоомгүй гүлгэнэйнгээ эхэhээнь холодон ошоод, тоогүй олон одо мүшэдэй дунда хоргодошоходо, эхэнь ондоо тээшээ ошохо аргагүй, нэгэл газартаа эрьелдэн байна бшуу. Хэрбээ ондоо тээшээ ошоо hаань, баабгайн хүбүүн эхэеэ олохогүй, гэдэhээ үлдэшэхэ ха юм даа.
... Үнгын буряадуудай хэлсэдэг Долоон Үбгэд тухай нэгэ домог бии юм. Эсэгэ гэжэ нэрлүүлхэ баяр жаргалаа буляалгаhан, үхибүүтэй болоогүй долоон зоболонто үбгэдэй түхэл шэнжэ тэрэ долоон мүшэдтэ бии юм гэжэ тэрэ домог соо хэлэгдэдэг.
Эсэгэ ябаха гээшэ эрэ хүндэ газар дэлхэй дээрэхи эгээл баяр жаргал ха юм, өөhэдынгөө үрэ хүүгэдые хэрэгыем үргэлжэлүүлэгшэ гэжэ мэдэржэ, омогорхохоhоо ондоо ехэ зол хуби хаана байха бэлэй. Тиимэ баяр жаргалда хүртөөгүй долоон үбгэд урдын сагта тэнгэридэ гараа hэн ха.
Тиигээд лэ тэрэ Долоон Үбгэд газар руу шэртэжэ, хүндэ доромжолуулжа байhан Шодон мэтэшүүлые хайрлажа, өөhэд дундаа хөөрэлдэжэ байдаг юм гэлсэдэг. Шодоной уйдхар гашуудалые тэдэ үбгэд мэдэнэ ёhотой даа. Тэдэ сэсэн үбгэдэй дундаа дуугаралсажа байhан үгые зүүдэндээшье шагнажа, мэдэжэ абадаг hаа, hүрхэй бэлэй гэжэ Шодон шэбшэнэ. Магад, Сергей хүбүүнэйнгээ түрэhэн эсэгэдээ дуратай болохын түлөө юу хэхэ ёhотойб гэжэ Шодондо тэдэ Долоон Үбгэд заажа хэлэжэ үгэхэ аалам?..»
Туужын гол удхые дэлбэлэн гаргахада, геройнуудай хоорондохи харилсаануудай шиилдэнхэй зангилаа тайлахада, Долоон Үбгэд тухай урданай домог авторта гүнзэгы удхатай уран арга дүрэ боложо үгэнэ.
Ирина Баторова
Арадай уран зохёолшын тоонтодо, Хурсангын hургуулиин дэргэдэ тэрэнэй дурасхаалда зорюулагдаhан булан байгуулагданхай. Нютагай Соёлой байшанда буряад аман зохёолой бүлгэм арадай дуунуудые дууладаг. Залуу үетэншье энэ хэрэгтэ хабаадалсадаг. Уран бэлигтэй Ирина Баторова аймагай хэмжээнэй мүрысөөндэ тусхай шанда хүртэhэн юм. Һургуулиин hүүлээр уран шэмэглэгшын мэргэжэл шудалаад, нютагаа бусажа, угсаата арадайнгаа уран шэмэглэлэй нюусануудые ажалдаа хэрэглэн, зохёохы шэнэ аргануудые бэдэрхэ хүсэлтэй. Энэ ажалдаа Үнгын голой аман үгын үнэтэй жаса болохо үльгэр домогуудай захагүй ехэ далайhаа удхалан хүртэхэнь дамжаггүй.
Амжалта хүсэе!