Буряад арадай түүхэһээ
Баатар арадаймнай бүхэшэгүй Илалта
9 мая 2020
1450
Хархис дайсантай тэмсэжэ байһан Эхэ оронойнгоо һүрөөтэй үдэрнүүдтэ агууехэ Илалтые шэрээлсэжэ, арга боломжоороо дүтэлүүлхые оролдоһон манай Буряад-Монголой АССР-эй ажалша малша зоной баатаршалга сэнгүй ехэ.
Бүһэтэйшүүлэй баран дайнда мордоходо, Улаан-Үдын предприяти болон республикын хүдөө ажахынуудта наһажаал хүнүүд, эхэнэрнүүд ба эдиршүүл бүхы ажалаа хэдэг болоо һэн. Тэдэнэр заводой цехтэ, таряан ажалай бригадада үдэр, һүниие илгаагүй шахуу хүдэлжэл байгаа. Энээнһээ гадна сэрэгшэдтэ бэлэг болохо дулаан оймһо, бээлэй, хатааһан тамхинай набша, эдеэ хоол мэтые саг үргэлжэ суглуулдаг бэлэй. 1941 оной декабриин 20-до манай сэрэгшэдтэ суглуулагдаһан бэлэгүүдэй түрүүшын эшелон Улаан-Үдэһөө Москва шадарай Малоярославец худар ошоо һэн. Дайнай туршада БМАССР-эй улад 322 мянган дулаан хубсаһа хунар сэрэгшэдтэ дамжуулаа. Аяар 138 вагон болохо 14 519 түхэригэй бэлэгүүд эльгээгдэһэн байна.
1941-1942 онуудта БМАССР-эй ажахынууд гүрэндэ тушааха даабаринуудаа сагһаа урид дүүргээд, түсэбһөө үлүү таряа талха, мяха, тоһо болон бусад зүйлнүүдые тушаагаа бэлэй. Хотын зон хүдөөгэйхидтэ тарилгын, хуряалгын халуун хаһада туһалдаг һэн. Аха дүү Монгол оронһоо ехэ олон морид асарагдаһан байна.
1943 ондо эхэнэрнүүдэй трактор жолоохо хүдэлөөн үргэдэжэ, БМАССР-эй эхэнэр трактористнуудай 70 бригада Бүхэсоюзна мүрысөөндэ хабаадаад, эрхим 58 бригада фронтовой нэрэ зэргэдэ хүртөө һэн.
«Социалис Буряад-Монгол» гэһэн танкова колонно бүридхэлгэдэ мүнгэ суглуулгын эдэбхи үргэнөөр дэмжэгдээ бэлэй. Зон олоной хүсөөр энэ колонно байгуулагдаад, 1942 оной май соо дайнай газарта шэглүүлэгдэбэ. Иимэл нэрэтэй дайшалхы самоледуудай эскадрили байгуулагдаһан юм. 1943 оной мэдээгээр, Улаан-Үдын ажаһуугшад самолет болон танкнуудые байгуулгада 22 млн түхэриг дамжуулһан байна.
Трактор жолоодоо эхэнэрнүүд
«Бурят-Монгольская правда» сониной 1943 оной январиин 17-ной дугаарта буряад уран зохёолшод Х.Намсараев, Н.Балдано, А.Шадаев Сэлэнгын аймагай Тельманэй нэрэмжэтэ ба Кировэй нэрэмжэтэ колхозуудай ажалшадай урда үгэ хэлэһэн тухай мэдээсэнэ. Хоца Намсараев шүлэгүүдээ уншахадаа, магад, дайнай талмайда баатарай үхэлөөр унажа байһан шэн зоригто сэрэгшэдэйнгээ түлөө үһөө абахые уряалһан шүлэгөө уншажа болоо:
Ехэ-Цагаанда самолет дамжуулба
Сэдьхэл доһолмо уряал үгэнүүдэй ольһондо абтан, эдэ нютагуудай зон абьяастайгаар Улаан Армиин 25 жэлэй ойн нэрэмжэтэ танково колонно бүридхэлгэдэ мүнгэ оруулһан түүхэтэй. Бүхыдөө 1942-1945 онуудай туршада Улаан Армиие зэбсэгжүүлгын жасада БМАССР-эй ажалшад 59 млн түхэриг дамжуулаа һэн.
1943 оной орой намар Улаан-Үдэдэ колхозой түрүүлэгшэнэрэй курсанууд эмхидхэгдэбэ. Загарайн аймагай «Улаан-Эрхирэг» колхоздо түрүүлэгшэдые абаашажа, өөһэдынгөө мүнгөөр дайшалхы самолет бүтээлгэһэн колхозойхидой баярай митингдэ хабаадуулаа һэн. Коммунис партиин Буряад-Монголой обкомой секретарь А.У.Хахалов, энэ колхозой түрүүлэгшэ Д.Ц.Санжиев болон бусад халуун ульһата үгэнүүдые хэлэһэн юм. Колхозой гэшүүд 200 мянган түхэриг, түрүүлэгшэ өөрынгөө 1-2 мянган түхэриг оруулһан байгаа.
Социализм колхозой эдэбхитэн
«Бурят-Монгольская правда» сониной 1943 оной декабриин 17-до «Улаан-Эрхирэг» колхозой эдэбхитэд Улаан-Үдын авиазаводто ерээ гэжэ мэдээсэнэ. Эрхирэгэйхидэй хараһаар байтар, нэрэтэ самоледыень майор Стрижак агаарта шалган ниидхүүлээ гээд сонин мэдээсэнэ.
Эрхирэгэйхид дайнай үеын шэрүүн жэлнүүдэй, алдар солото түрүүлэгшэ Дампил Цыденович Санжиевай дурасхаалые мүнхэлжэ, хүшөө бодхоогоо бэлэй.
Тэрэ түрүүлэгшэдэй курсада һурагшадай нэгэн, Зэдын аймагай Борьёогой сомоной Сталинай нэрэмжэтэ колхозой түрүүлэгшэ П.М.Мункуев нютагтаа бусаад, эрхирэгэйхидэй эдэбхи тухай бултанда дуулгажа, өөрынгөө мүнгөөр самолет бүтээлгэхэеэ шиидэһэн тухайгаа мэдүүлээ һэн. Өөрынгөө, хадамайнгаа хони, малнуудые, гэр байрануудые дууһан худалдажа, 300 мянган түхэриг банкда оруулаад, дайшалхы самоледой захил хэһэн байгаа. 1944 оной мартын 3-да самоледойнгоо бэлэн болоһые дуулахадаа, Оборонын Гүрэнэй хорооной түрүүлэгшэ И.В.Сталинда мэдээсээ һэн. " Улаан Армиин Агаарай Хүсэнүүдтэ һаналаа табижа байһанайнгаа түлөө, Пүрбэ Мункуевич, Улаан Армиин баясхалан, минии амаршалга хүлеэн абыт. И.Сталин" гэһэн харюу абтаа бэлэй.
Хүүгэд ургаса хуряалга дээрэ
Далинууд, һүүл дээрээ табан хушуута ододые зуруулһан, фюзеляж дээрээ:" Бидэ илахабди! Баатарлиг Улаан Армида Буряад-Монголой АССР-эй Зэдын районой Сталинай нэрэмжэтэ колхозой гэшүүн нүхэр П.М.Мункуевһаа" гэжэ аржагар үзэгүүдээр бэшээтэй самоледтоо тэрэ һуужа үзэһэн юм.
Энэ гайхамшаг эдэбхиие Ивалгын Харганаа нютагайхид, Сэлэнгын «Социализм» колхозойхид дэмжэжэ, дайшалхы самоледуудые бүтээлгэһэн түүхэтэй. 1944 оной июль соо Сэлэнгын аймагай Ехэ-Цагаан һууринда захил ЛА-5 самоледой ерэжэ бууһан тухай түүхын эрдэмэй доктор, ВСГУТУ-гай профессор С.Будажапов дурсана. Тэрэнэй гэр бүлын архивһаа абтаһан гэрэл зураг дээрэ летчик майор Старжак (Стрижак?), колхозой түрүүлэгшэ, Москвае хамгаалһан эрэлхэг сэрэгшэ Банзаракца Санжанов, тээ саана колхозой партбюрогой секретарь Нина Будажапова (С.Будажаповай эжы) зогсоно.
Улаан-Үдын авиазавод дайнай жэлнүүдтэ ЛА-5 түхэлэй 319 самолет, ЛА-7 түхэлэй 216 самолет бүтээһэн түүхэтэй. Заводой цехэй начальнигаар хүдэлһэн Дарма Жанаев дайнда ошоод, баатаршалга гаргажа, Советскэ Союзай Геройн нэрэ зэргэдэ хүртэһэн алдартай.
Дампил Санжиевта хүшөө
Илалтын түлөө, амгалан һайхан ажабайдалай түлөө үнэн сэхэ ажалаараа олоһон мүнгэ зөөриеэ гүрэн түрын хэрэгтэ зорюулһан зоной мүхэшэгүй зоригоор омогорхонгүй яахаб! Иигэжэл хамтын эршэ хүсэлөөр, гайхамшаг ехэ һүлдэ хүсөөр баатар араднай аймшагтай дайсаниие даража, даагаяа һүүлдэһэн омог солотой юм.
1941-1942 онуудта БМАССР-эй ажахынууд гүрэндэ тушааха даабаринуудаа сагһаа урид дүүргээд, түсэбһөө үлүү таряа талха, мяха, тоһо болон бусад зүйлнүүдые тушаагаа бэлэй. Хотын зон хүдөөгэйхидтэ тарилгын, хуряалгын халуун хаһада туһалдаг һэн. Аха дүү Монгол оронһоо ехэ олон морид асарагдаһан байна.
1943 ондо эхэнэрнүүдэй трактор жолоохо хүдэлөөн үргэдэжэ, БМАССР-эй эхэнэр трактористнуудай 70 бригада Бүхэсоюзна мүрысөөндэ хабаадаад, эрхим 58 бригада фронтовой нэрэ зэргэдэ хүртөө һэн.
«Социалис Буряад-Монгол» гэһэн танкова колонно бүридхэлгэдэ мүнгэ суглуулгын эдэбхи үргэнөөр дэмжэгдээ бэлэй. Зон олоной хүсөөр энэ колонно байгуулагдаад, 1942 оной май соо дайнай газарта шэглүүлэгдэбэ. Иимэл нэрэтэй дайшалхы самоледуудай эскадрили байгуулагдаһан юм. 1943 оной мэдээгээр, Улаан-Үдын ажаһуугшад самолет болон танкнуудые байгуулгада 22 млн түхэриг дамжуулһан байна.
Трактор жолоодоо эхэнэрнүүд
«Бурят-Монгольская правда» сониной 1943 оной январиин 17-ной дугаарта буряад уран зохёолшод Х.Намсараев, Н.Балдано, А.Шадаев Сэлэнгын аймагай Тельманэй нэрэмжэтэ ба Кировэй нэрэмжэтэ колхозуудай ажалшадай урда үгэ хэлэһэн тухай мэдээсэнэ. Хоца Намсараев шүлэгүүдээ уншахадаа, магад, дайнай талмайда баатарай үхэлөөр унажа байһан шэн зоригто сэрэгшэдэйнгээ түлөө үһөө абахые уряалһан шүлэгөө уншажа болоо:
Шуһан үһөөгөө шуһаар абая
Галзуу Гитлер нохойе
Ганса дахин алахада,
Үрэ зүрхэндэм зангирһан
Үһөө хором харихагүйл.
Шуһанай харюу шуһаяа
Шуһаар нэхэн абахабди,
Хороной харюу хороёо
Хороор бусаан үгэхэбди.
Мэргэн буугайм тобшонууд,
Мэсын хүндэ аюулнууд,
Шолмосой мүрөөрнь намнажа,
Шуурган галаар шатаахал.
Уршаг муухай фашистнууд,
Улаан голоо отологдон,
Үгы боложо һалахадань,
Үһөө хоромни абтахал.
Ехэ-Цагаанда самолет дамжуулба
Сэдьхэл доһолмо уряал үгэнүүдэй ольһондо абтан, эдэ нютагуудай зон абьяастайгаар Улаан Армиин 25 жэлэй ойн нэрэмжэтэ танково колонно бүридхэлгэдэ мүнгэ оруулһан түүхэтэй. Бүхыдөө 1942-1945 онуудай туршада Улаан Армиие зэбсэгжүүлгын жасада БМАССР-эй ажалшад 59 млн түхэриг дамжуулаа һэн.
1943 оной орой намар Улаан-Үдэдэ колхозой түрүүлэгшэнэрэй курсанууд эмхидхэгдэбэ. Загарайн аймагай «Улаан-Эрхирэг» колхоздо түрүүлэгшэдые абаашажа, өөһэдынгөө мүнгөөр дайшалхы самолет бүтээлгэһэн колхозойхидой баярай митингдэ хабаадуулаа һэн. Коммунис партиин Буряад-Монголой обкомой секретарь А.У.Хахалов, энэ колхозой түрүүлэгшэ Д.Ц.Санжиев болон бусад халуун ульһата үгэнүүдые хэлэһэн юм. Колхозой гэшүүд 200 мянган түхэриг, түрүүлэгшэ өөрынгөө 1-2 мянган түхэриг оруулһан байгаа.
Социализм колхозой эдэбхитэн
«Бурят-Монгольская правда» сониной 1943 оной декабриин 17-до «Улаан-Эрхирэг» колхозой эдэбхитэд Улаан-Үдын авиазаводто ерээ гэжэ мэдээсэнэ. Эрхирэгэйхидэй хараһаар байтар, нэрэтэ самоледыень майор Стрижак агаарта шалган ниидхүүлээ гээд сонин мэдээсэнэ.
Эрхирэгэйхид дайнай үеын шэрүүн жэлнүүдэй, алдар солото түрүүлэгшэ Дампил Цыденович Санжиевай дурасхаалые мүнхэлжэ, хүшөө бодхоогоо бэлэй.
Тэрэ түрүүлэгшэдэй курсада һурагшадай нэгэн, Зэдын аймагай Борьёогой сомоной Сталинай нэрэмжэтэ колхозой түрүүлэгшэ П.М.Мункуев нютагтаа бусаад, эрхирэгэйхидэй эдэбхи тухай бултанда дуулгажа, өөрынгөө мүнгөөр самолет бүтээлгэхэеэ шиидэһэн тухайгаа мэдүүлээ һэн. Өөрынгөө, хадамайнгаа хони, малнуудые, гэр байрануудые дууһан худалдажа, 300 мянган түхэриг банкда оруулаад, дайшалхы самоледой захил хэһэн байгаа. 1944 оной мартын 3-да самоледойнгоо бэлэн болоһые дуулахадаа, Оборонын Гүрэнэй хорооной түрүүлэгшэ И.В.Сталинда мэдээсээ һэн. " Улаан Армиин Агаарай Хүсэнүүдтэ һаналаа табижа байһанайнгаа түлөө, Пүрбэ Мункуевич, Улаан Армиин баясхалан, минии амаршалга хүлеэн абыт. И.Сталин" гэһэн харюу абтаа бэлэй.
Хүүгэд ургаса хуряалга дээрэ
Далинууд, һүүл дээрээ табан хушуута ододые зуруулһан, фюзеляж дээрээ:" Бидэ илахабди! Баатарлиг Улаан Армида Буряад-Монголой АССР-эй Зэдын районой Сталинай нэрэмжэтэ колхозой гэшүүн нүхэр П.М.Мункуевһаа" гэжэ аржагар үзэгүүдээр бэшээтэй самоледтоо тэрэ һуужа үзэһэн юм.
Энэ гайхамшаг эдэбхиие Ивалгын Харганаа нютагайхид, Сэлэнгын «Социализм» колхозойхид дэмжэжэ, дайшалхы самоледуудые бүтээлгэһэн түүхэтэй. 1944 оной июль соо Сэлэнгын аймагай Ехэ-Цагаан һууринда захил ЛА-5 самоледой ерэжэ бууһан тухай түүхын эрдэмэй доктор, ВСГУТУ-гай профессор С.Будажапов дурсана. Тэрэнэй гэр бүлын архивһаа абтаһан гэрэл зураг дээрэ летчик майор Старжак (Стрижак?), колхозой түрүүлэгшэ, Москвае хамгаалһан эрэлхэг сэрэгшэ Банзаракца Санжанов, тээ саана колхозой партбюрогой секретарь Нина Будажапова (С.Будажаповай эжы) зогсоно.
Улаан-Үдын авиазавод дайнай жэлнүүдтэ ЛА-5 түхэлэй 319 самолет, ЛА-7 түхэлэй 216 самолет бүтээһэн түүхэтэй. Заводой цехэй начальнигаар хүдэлһэн Дарма Жанаев дайнда ошоод, баатаршалга гаргажа, Советскэ Союзай Геройн нэрэ зэргэдэ хүртэһэн алдартай.
Дампил Санжиевта хүшөө
Илалтын түлөө, амгалан һайхан ажабайдалай түлөө үнэн сэхэ ажалаараа олоһон мүнгэ зөөриеэ гүрэн түрын хэрэгтэ зорюулһан зоной мүхэшэгүй зоригоор омогорхонгүй яахаб! Иигэжэл хамтын эршэ хүсэлөөр, гайхамшаг ехэ һүлдэ хүсөөр баатар араднай аймшагтай дайсаниие даража, даагаяа һүүлдэһэн омог солотой юм.