Буряад хэлэн
Нютаг хэлэнүүдэй толинууд тухай
8 июня 2022
9355
2017-2022 онуудаар буряадай нютаг хэлэнүүдэй толинууд (словари) хэблэгдэн гаража, олоной һонирхол татаба. Буряад хэлэмнай олон янзын диалектнуудһаа бүридэһэн хэлэн гээшэ ааб даа.
Урданай Буряад-Монголой республика хэдэн тээшээ хубаараад, Буряадай дэбисхэрһээ гадуур Ага, Усть-Ордагай тойрогуудаар манай угсаатан таран ажаһууна. Анхандаа буряад арад 4 ехэ яһатанһаа бүридэжэ, хэлэнэй 4 диалект илгаржа байгаа: хори, хонгоодор, эхирид, булагад гээд. Зүгөөр энэ 4 яһанһаа гадна тоогүй олон угууд, отогууд ниилэжэ, буряад араднай үнэржэн, түрэл хэлэмнай улам баяжаа. Тиимэһээ буряад хэлэмнай туйлай гоё һайхан сэсэгтэ талмайшуу янза бүриин аялгуугаар һалбарна. Мүнөө энэ гараһан номууд соохи нютаг бүриин үгэнүүд жэгтэй һайхан, өөрсэ онсо абяа хэлбэритэй, нэгэ аймагташье хүршэ һууһан зоной хэлэн илгаатай. Тиимэһээ тус толинууд яашагүйл саг соогоо гараба гэхээр. Юундэб гэхэдэ, оршон сагтал байһан зон жэнхэни хэлэеэ алдаадүй байна. Одоо үрдижэ, байһанаа суглуулаад, саарһан дээрэ таблан мүнхэлхэ хэрэг тон ехэ габьяатай.
Эхэ хэлэнэй баялигые бүрин бүтэн үлээхэ хэрэг манай үеын зоной харюусалга доро байна. «Түрэлхи хэлэеэ һэргээе, хамгаалая, аршалая!» гэһэн уряанууд гаражал байдаг. Элдэб янзын хэмжээ ябуулганууд хойно хойноһоо ябуулагдана. Xамба лама Дамба Аюшеевэй ударидалга доро Ивалгын дасанда «Эхэ хэлэн — манай баялиг» гэжэ мүрысөөнүүд олон жэлэй туршада үнгэргэгдэжэ, республикын аймаг бүриһээ һурагшад ерэжэ хабаадана. БГТРК, Буряад ФМ-радио, «Селенга-тв», нёдондо нээгдэһэн «Буряад-тв» гэхэ мэтэ сэнхир экранаар, агаарай долгёор буряад дамжуулгануудые найруулан табижа, арад түмэндөө хүргэжэ байдаг. Мүн Буряад Уласай толгойлогшын тогтоолоор 2021 онһоо 2030 он хүрэтэр буряад хэлэ хүгжөөлгөөр үргэн хэмжээ ябуулганууд хараалагданхай. Толгойлогшын соносхоһон грант шүүжэ, хэлэндэ хабаатай ямаршье хэрэг дэмжэгдэхэ байна.
Хамба лама нютаг хэлэнэй толинуудые бэлдэжэ гаргахые уряалжа, 2017 онһоо Буряад уласай аймагуудаар нютаг хэлэнүүдэй толи — словарь бүрилдүүлхэ ажал хэгдэжэ захалаа һэн. Буряад Уласай болбосорол ба эрдэм ухаанай яаман буряад хэлэ сахин хамгаалха Программа табижа, тус толинуудай хэблэлгые даажа абаад, мүнгэ һангаар дэмжэнэ. Нютаг хэлэнэй толиин хэблэгдэн гарахада, литературна хэлэндэ ямаршье хохидол гарахагүй. Литературна гүрэнэй хэлэншье байха ёһоороо байха. Эрхэтэдэй бэе бэеэ ойлголсон харилсаха, эрдэм ном шудалха, ажал хэрэгээ эрхилхэ хамтын хэлэтэй байха гээшэ бүхы дэлхэйн гүрэнүүдэй тогтомол заншал. Ямаршье гүрэндэ олон яһатан, янзын диалектнууд байдаг, тиимэһээ дундаа харилсахын тула нэгэ диалект абаад, гүрэнэй хэлэн гэжэ соносходог, гүрэнэй хэлэтэй арад арадта тоологдодог. Урдандаа буряадай бүхы аймагуудта хори диалектаар үзөөд лэ ябаа, эхин классуудта хамаг предмедүүд буряад хэлээр заагдабашье, ойлгожо ядаагүй, аймаг бүриһөө буряадаймнай ехэ-ехэ эрдэмтэд гараад лэ байна ха юм даа. Ойлгоногүйбди гэлдэлгэн юрэ буряад хэлэеэ һайн мэдэхэеэ болиһон ушарһаа болоно ха. Тиимэһээ хамаг юумые эбсэшэгүйгөөр (категорично) хэлэһэнэй, муулаһанай үлүү. Литературна, диалектнэ хэлэнүүдтэй зэргэ худам монгол бэшэгээшье һэргээбэл һайн һэн. Босоо бэшэг ганса халха монгол бэшэг бэшэ, тэрэ хамаг монголшуудта тааруулһан (нейтральна) хэлэ бэшэг. Тус бэшэгээ шудалжа, архивууд соо уншагдаагүй хэбтэһэн яар ябта түүхын, угай бэшэгүүдээ уншаха оршуулха байгаабди.
Энэ мүнөө хэблэгдэжэ байһан нютаг хэлэнэй толинуудшье хэгдэхэ ёһоороо хэгдээ. Сагай ошохо бүри олдошогүй шухаг зүйл, түүхэ, хэлэ бэшэг шэнжэлхэ эрдэмтэдтэ сэгнэшэгүй түшэг тулгуури болоод байха.
Ноёхоной нютаг хэлэнэй толиин баярта
Буряадай олон аймагуудай һургуулиин багшанар, номой сангай ажалшад ба эдэбхитэд сагаа, хүсэ шадалаа гамнангүй, нютаг нютагайнгаа хэлэнүүдэй толи — словарьнуудые бэлдэжэ хэблүүлжэ байна. Хэлэеэ гээжэ ябаһан уладай элинсэг хулинсагайнгаа хэдэн зуунжэлнүүд соо бүрилдүүлһэн үгын сангые уудалан, һонин-һонин, зариманиинь мартагдажа байһаншье. үгэнүүдые амидыруулан, саарһан дээрэ мүрлүүлхэеэ яарабад. Сагай шууяатай урасхал соо буряад хэлэнэй үлэхэ үгынь асуудалтай болооод байхада, зарим үгэнүүд хэрэглэгдэхэеэ болижо, мартагдажа эхилһэниинь гайхалгүй. Нютаг хэлэнэй словарь-толи бүридхэхэ гээшэ тиимэ бэлэн хэрэг бэшэ гэжэ үгэнүүдые суглуулагшад ойлгонхой. Тиигэбэшье багшанар ба бусад эдэбхитэн хамсыгаа шаман айлһаа айлда орожо, хүн зонһоо һурагшалаа, бэдэрээ, ехэхэн ажал туйлажа гараа гээшэ.
2017-2021 онуудта гараһан толинууд:
1. «Шаргалжан нютагай буряад-ород хэлэнэй толи», Хамба лама Аюшеев Д.Б., Цыбенова Л.Н., 6500 үгэ;
2. «Харлан нютагы буряад-ород хэлны толь», Жигжитов Б.Д., 6800 үгэ;
3 «Баргажанай Улан нютагай бурайд-ород хэлэнэй толи», Бадмаева Н.К., Доржиева О.Д., Монголова Г.С., Цыденова М.Б, Эрдыниева А.Д., Эрдыниева Ч.Х., 6300 үгэ;
4. «Мөөрөөч, Хилгант нютагууды бурайд-ород хэлны толь», Шаракшинова В.П., Цыдендамбаева В.А., 6500 тухай үгэ;
5 «Энхэ-Тала, Хоолой нютгууды буряад-ород хэлны толь», Буянтуева Д.Д., Батомункуева Л.Б., 6500 үгэ;
6. «Ахын буряасуудай толи», Балданов Б.Д., 8000 гаран үгэ;
7. «Дзэдын Ториин голы буряад-ород хэлны толи», Цынгунова Д.Б., Тучинова Ц-Д. А., Дамбаев Б.Ч., Жалцанова Д. Б., 6500 үгэ;
8. «Ноёхон нётогы буряад-ород хэлэны толи», Бадареева Г.Ч., 7500 үгэ;
9 «Дзэдын буряасууды атаган дзоны буряад-ород хэлэны толи», Цыренова Т.Ч., 6600 үгэ.
Ноёхоной нютаг хэлэнэй толи
2022 ондо Хурамхаанай Арзгун, Сэлэнгын Үбэр-Зөөхэйн толинууд хэблэгдэхэ түсэбтэ оронхой.
2021 ондо гараһан Зэдын буряадуудай нютаг хэлэнэй толи урид хэлэгдэхэ үгэдөө иигэжэ бэшээ: «Дзэдын аймагы Дэрэсты, Борьёо, Ёнхор, Дзэдэ, Боци нютагуудта байдаг атаган дзоны аджасуудалдаа хэрэглэдж байсан 6600 үгэнүүд, холбуулалнууд орооты.
Атаган дзоны уг гарвал, отогууды, гадзар дайдын, хада уулын, ус голы, нуурнууды нэрэнүүд оруулагдадж, буряад хэлээ, үндэсэн ёс дзаншалаа цэгнэдэг үргэн олон уншагчадта тус болох гэж найдагдана. Бурхан шаджанда хавааты үгэнүүд энэ толидо оруулагдааты. Толи багшанарта, сурагчадта, орчуулагчадта, буряад хэлээр сонирхосон хүнүүдтэ зорюулагдана.
Энэ толи Бандида Хамба Лама Дамба Аюшеевы, Атаган Дэрэстэйн дацаны Шэрээтэ Жаргал Ламахайн үүсхэлээр хэблэгдэсэн байн».
2022 ондо «Буряад-Монгол ном» гэһэн хэбэлэлээр гараһан «Сэлэнгын аймагы Ноёхон нётогы буряад-ород хэлэны толи» гэжэ 7500 үгэтэй ном гаража, уридшалһан үгэнүүд бэшэгдээ:
«Энэ толи цоо Сэлэнгын аймагы Ноёхон нётогы дзоны суудал байдал харуулсан 7500 үгэнүүд ба тогтомол холвуулалнууд ороо. Эдэны тоодо Ноёхоны аджасуугчады ог гарвал, эндэхи гадзар дайдын, хада ууланууды, осо голнууды, нуурнууды нэрэнүүд оруулагдажа, нётог хэлээ баяджулан хүгджөөллгэдэ туса болохо гэджэ толи дзохёогчид найдана. Энэ толи Бандида Хамба Лама Дамба Аюшеевы үүсхэлээр дзохёон хэвлэгдсэн байна».
Ноёхоной толиин хэблэгдэн гаргаһанай баяр (презентаци) энэ жэлэй майн 22-то үнгэрөө. Тэндэ толи бүридхэлсэһэн багша, Оросой Холбоото Уласай гэгээрэлэй отличник, Буряад Уласай габьяата багша нэрэ солотой Бадареева Галина Чултумовна өөһэдынгөө хэһэн ажал тухай иигэжэ хөөрэбэ: «5 жэлэй туршада тус толи хэжэ дүүргэһэн ажалнай нара хараба. Үдэр һүнигүй ябагдаа. Сугтаа толидоо оруулха үгэнүүдые бэдэрһэн Цыпилма Бадмаевнамни хара үглөөгүүр босоод лэ „Заа, очоё дөө, нөөхиигөө бичие“ гээд лэ ерэхэ, хүн бүхэнтэй илгаагүй уулзажа, „А“ үзэгһөө „Я“ хүрэтэр үгэнүүдые оложо, 6000 хүргөөбди. Хамба лама „үсөөн байна, 7000 хүргэгты“ гээ. Дахин бэдэржэ эхилээбди, зарим хэлэгдэхэеэ болиһон үгэнүүдые абаад хаяжа, заримыень заһажа оруулжа байжа, хамта 7500 үгэ толиндоо оруулаабди. Дахин хэхэдээ Баярма Сергеевнатай хүдэлөөбди, заримдаа Сэлэнгын аймагай газеэд гаргаха, редактировалха сагынь болохо. Тиигэбэшье, басал үдэр һүнигүй үглөөнэй 5 час хүрэтэр һуужа байжа хүдэлэгдэһэн. Толиин эгээл олон үгэнүүдые эхинһээнь һүүл хүрэтэр Людмила Юмжаповнамнай бэшээ.
Толи дээрэ хүдэлхэдөө, түүхын талаар Гармажаб Санжеевэй, фонетикэ, бэшэлгын талаар Цырендаши Будаевай, манай нютагһаа гарбалтай эрдэмтэдэй ажалнууд хэрэглэгдээ. Юундэ „нётог“ гэжэ бэшэгдээ гээшэб гэжэ бү гайхагты, аба эжынгээ иигэжэ нэрлэдэг байхада, тэрэниие ондоо болгохо аргамнай үгы, элинсэг хулинсагай үгэнүүдые тэрэ зандань хадагалха ёһотойбди».
Тус толинуудай бэшэлгэ, хэблэлгые һанаашалан эмхидхэһэн Хамба лама Дамба Аюшеев номой урда хуудаһанда иимэ хандалга бэшээ юм: «Хүндэтэ нютагаархид!
Бадареева Галина Чултумовна
Халха Монголоос 17-ть дзуун джэлдэ гарджа ерсэн танай Ноёхон голы цонгоолнууды хэлэ ондоо нютаг хэлэнээс онсо ялгааты. Цонгоол дзон Хёлго, Цүхэ, Сэлэнгэ мүрэнүүды хоорондохи ольтирог шэнги гоё сайхан, баян гадзарта байрлаад, мүнөө болотороо үри саданарань, ача гучанарань элинцэг хулинцагуудынгаа хэлэ, ёсо заншал, уг гарвал наринаар цахиджа яванад. Ехэ баян бардам, буян хииджэ явдаг арад дзонтнай холуур мэдээжэ болонхой. Хэдэн хүвүүдтнай мянга-мянгаар иишэ-тышэнь буряад үүлтэры хонинуудаа тарааджа байхадань ехэ бахархамаар байдаг. Нютагытнай дзон хэлээ мартаагүй бэлэй гэджэ энэ аджал явуулагдаа гээчэ. Өөрынгөө хэлэ хүгджөөхэ хэрэгтэ энэ толи ехэ үүргэ дүүргэхэ гэджэ санагдана. Энэ толи цоо буддын шаджаны дзүйлнүүды тэмдэгэлсэн үгэнүүд монголоос абтасан үгэнүүд нэмэгдээ байна. Нютагытнай толи Ноёхон голы арад дзоны хэрэглэхэ ном болоод, гэры чимэг, сэдьхэлы баялиг, ухааны хэшэг, санааны нүхэр болохо гэджэ найдагдана. Танай Хамба Лама».
Диалектнэ словарь-толи тон хэрэгтэй зүйл гээшэ. Хоморой үгэнүүдые шэнжэлжэ, ямар угай хаанахи арадай үгэнүүдтэй адли байнаб гэжэ хэлэ бэшэгэй түүхэ, арад зоной уг гарбал шэнжэлхэдэ хэрэглэгдэхэ байна ха юм.
Нютагай зондо бэлэг барина
Жэшээнь, топонимикын талаар хаража үзэбэл, Байгалай үмэнэхи нютагуудаар саг бүри элдэб гарбалай нүүдэлшэ малша арадууд ажаһууһан ушарһаа, янза бүриин отгидронимическа ойконимууд дайралдана.
«Джида» гэжэ үгын удха хэдэн тээшэ абаашагдана: джида, тюрк. — нарин набшаһата ургамал (лох узколистный), мүн иимэл адлирхуу бэшэгтэй, нэгэ удхатай жигде, кирг., игде туркм., жийда узб., жиду каз., жигде уйг., жийде каракалп., жигд халха монгол ба хальмаг үгэнүүд байна.
Мүнөө суглуулһан үгэнүүд хожом алтанһаа үнэтэй боложо, түүхын ба хэлэ-бэшэгэй эрдэмтэдтэ олдохоһоо шухаг нөөсэ мэтэ байха. Багшанар ба эдэбхитэдэй хэһэн ажалынь ерээдүйн сагта эрдэмтэд-шэнжэлэгшэдтэ буряад хэлэнэй хамталһан диалектнэ, лингвистическэ толинуудые гаргаха арга боломжо олгобо ха юм. Байгалдаа шудхаһан голнуудтал бүхы нютаг хэлэнүүд буряад литературна хэлэндэ ямар ехэ нэмэри оруулан баяжуулха байнаб. Харин тэрэ хамтынгаа хэлые ашаглажа шадаха гээшэ гүбди гэһэн асуудал гарана.
Юрэ эхэ хэлэеэ бүхыдэнь, литературна гү, диалектнэ гү — илгаагүй мэдээд ябалган ямаршье эрхэ байдалһаа дулдыдадаггүй. Энээниие гэршэлһэн ушарнууд бии. Нэн түрүүн түрэлхид үхибүүдээ буряадаараа хэлүүлжэ һургаха хүсэл, зорилго урдаа табиха ёһотой. Энэ талаар залуу монголшо эрдэмтэн Жаргал Бадагаровай гэр бүлэ жэшээ боломоор. Үхибүүдынь Улаан-Үдын сэсэрлиг ба һургуулида адлил ябаһан аад, жэнхэни буряадаараа дуугаралсажа байхань гайхалтай. Угайдһаа эхэнь хотодо үндыһэн басаган байжа, буряадаараа хүсэд мэдэхэгүй аад, тон ехээр оролдожо һайнаар дуугаржа һураа. Эндэ аба хүнэй шанга эрилтэ бүлын зарлиг болоо. «Гэрэйнгээ богоһо алхажа ороходоо, нэгэшье үгэ ородоор хэлэнгүй, түрэлхи хэлэн дээрээл дуугарха», — гэһэн һургаалынь табан хүбүүдынь батаар хадуужа, саашань дамжуулха шадалтай, зэбсэгжэнхэй зон ургаха. Булта зомнай иимэ байдаг һаа юун бэлэй!
Хүршэ хүбөө, ахадүү бага арадуудай түрэл хэлэеэ алдаагүй, хаанашье ябахадаа, хөөрэлдэхэеэ эшэдэггүй, хэдэн сэтгүүл, сонинуудые гансата олоор хэблэжэ, уншажа байдагтань атаархажа байхагүй һэмди. Элитэ ехэ буряад арадай түрүүшын эрдэмтэн Доржо Банзаров зүүн баруун зүгүүдэй 12 хэлэ мэдэдэг байһан. Тэрэ хэдышье бага балшар наһандаа гэрһээ гаража, ородой хотонуудаар ябаһаншье һаа, түрэлхи хэлэеэ оройдоошье мартаагүй. Мүн манай Буряад уласай дэбисхэр дээрэ ород, буряад зонтой суг Кавказай, Дундада Азиин ба ондоошье тээхи арадуудай түлөөлэгшэд ажаһуудаг, тиин тэдэнэй хүүгэд буряад хүүгэдтэй зэргэ сэсэрлиг, һургуулинуудаар ябадаг. Тэрэ мүртөө һургуулиин программа соо тэдэнэй хэлээр нэгэшье хэшээл хараалагданхай бэшэ, тэдэнэй хэлээр телевидени, радиогоор дамжуулганууд үгы гэбэшье, зүгөөр тэдэ хэлэеэ мартахаһаа байтагай, хаанашье өөрынгөө хэлээр хөөрэлдэжэ ябадаг. Энэмнай гэртэхинһээнь сэхэ дулдыдана, гэртээ оторо угсаата хэлээрээ ярилсажа, хэлэеэ батаар хадуужа абана. Тиихэдэнь манайхин нютагтаа, гэртээ байгаад, хэлэеэ гээжэ байхамнай хайшаа юм даа. Түрэлхи хэлээрээ шадалаараа хөөрэлдэжэ ябаял!
Толи бэлдэгшэ Галина Чултумовна
Хэрэглэгдэбэ: Ж. Дымчиковагай буулгаһан видео ба зурагууд.
Эхэ хэлэнэй баялигые бүрин бүтэн үлээхэ хэрэг манай үеын зоной харюусалга доро байна. «Түрэлхи хэлэеэ һэргээе, хамгаалая, аршалая!» гэһэн уряанууд гаражал байдаг. Элдэб янзын хэмжээ ябуулганууд хойно хойноһоо ябуулагдана. Xамба лама Дамба Аюшеевэй ударидалга доро Ивалгын дасанда «Эхэ хэлэн — манай баялиг» гэжэ мүрысөөнүүд олон жэлэй туршада үнгэргэгдэжэ, республикын аймаг бүриһээ һурагшад ерэжэ хабаадана. БГТРК, Буряад ФМ-радио, «Селенга-тв», нёдондо нээгдэһэн «Буряад-тв» гэхэ мэтэ сэнхир экранаар, агаарай долгёор буряад дамжуулгануудые найруулан табижа, арад түмэндөө хүргэжэ байдаг. Мүн Буряад Уласай толгойлогшын тогтоолоор 2021 онһоо 2030 он хүрэтэр буряад хэлэ хүгжөөлгөөр үргэн хэмжээ ябуулганууд хараалагданхай. Толгойлогшын соносхоһон грант шүүжэ, хэлэндэ хабаатай ямаршье хэрэг дэмжэгдэхэ байна.
Хамба лама нютаг хэлэнэй толинуудые бэлдэжэ гаргахые уряалжа, 2017 онһоо Буряад уласай аймагуудаар нютаг хэлэнүүдэй толи — словарь бүрилдүүлхэ ажал хэгдэжэ захалаа һэн. Буряад Уласай болбосорол ба эрдэм ухаанай яаман буряад хэлэ сахин хамгаалха Программа табижа, тус толинуудай хэблэлгые даажа абаад, мүнгэ һангаар дэмжэнэ. Нютаг хэлэнэй толиин хэблэгдэн гарахада, литературна хэлэндэ ямаршье хохидол гарахагүй. Литературна гүрэнэй хэлэншье байха ёһоороо байха. Эрхэтэдэй бэе бэеэ ойлголсон харилсаха, эрдэм ном шудалха, ажал хэрэгээ эрхилхэ хамтын хэлэтэй байха гээшэ бүхы дэлхэйн гүрэнүүдэй тогтомол заншал. Ямаршье гүрэндэ олон яһатан, янзын диалектнууд байдаг, тиимэһээ дундаа харилсахын тула нэгэ диалект абаад, гүрэнэй хэлэн гэжэ соносходог, гүрэнэй хэлэтэй арад арадта тоологдодог. Урдандаа буряадай бүхы аймагуудта хори диалектаар үзөөд лэ ябаа, эхин классуудта хамаг предмедүүд буряад хэлээр заагдабашье, ойлгожо ядаагүй, аймаг бүриһөө буряадаймнай ехэ-ехэ эрдэмтэд гараад лэ байна ха юм даа. Ойлгоногүйбди гэлдэлгэн юрэ буряад хэлэеэ һайн мэдэхэеэ болиһон ушарһаа болоно ха. Тиимэһээ хамаг юумые эбсэшэгүйгөөр (категорично) хэлэһэнэй, муулаһанай үлүү. Литературна, диалектнэ хэлэнүүдтэй зэргэ худам монгол бэшэгээшье һэргээбэл һайн һэн. Босоо бэшэг ганса халха монгол бэшэг бэшэ, тэрэ хамаг монголшуудта тааруулһан (нейтральна) хэлэ бэшэг. Тус бэшэгээ шудалжа, архивууд соо уншагдаагүй хэбтэһэн яар ябта түүхын, угай бэшэгүүдээ уншаха оршуулха байгаабди.
Энэ мүнөө хэблэгдэжэ байһан нютаг хэлэнэй толинуудшье хэгдэхэ ёһоороо хэгдээ. Сагай ошохо бүри олдошогүй шухаг зүйл, түүхэ, хэлэ бэшэг шэнжэлхэ эрдэмтэдтэ сэгнэшэгүй түшэг тулгуури болоод байха.
Ноёхоной нютаг хэлэнэй толиин баярта
Буряадай олон аймагуудай һургуулиин багшанар, номой сангай ажалшад ба эдэбхитэд сагаа, хүсэ шадалаа гамнангүй, нютаг нютагайнгаа хэлэнүүдэй толи — словарьнуудые бэлдэжэ хэблүүлжэ байна. Хэлэеэ гээжэ ябаһан уладай элинсэг хулинсагайнгаа хэдэн зуунжэлнүүд соо бүрилдүүлһэн үгын сангые уудалан, һонин-һонин, зариманиинь мартагдажа байһаншье. үгэнүүдые амидыруулан, саарһан дээрэ мүрлүүлхэеэ яарабад. Сагай шууяатай урасхал соо буряад хэлэнэй үлэхэ үгынь асуудалтай болооод байхада, зарим үгэнүүд хэрэглэгдэхэеэ болижо, мартагдажа эхилһэниинь гайхалгүй. Нютаг хэлэнэй словарь-толи бүридхэхэ гээшэ тиимэ бэлэн хэрэг бэшэ гэжэ үгэнүүдые суглуулагшад ойлгонхой. Тиигэбэшье багшанар ба бусад эдэбхитэн хамсыгаа шаман айлһаа айлда орожо, хүн зонһоо һурагшалаа, бэдэрээ, ехэхэн ажал туйлажа гараа гээшэ.
2017-2021 онуудта гараһан толинууд:
1. «Шаргалжан нютагай буряад-ород хэлэнэй толи», Хамба лама Аюшеев Д.Б., Цыбенова Л.Н., 6500 үгэ;
2. «Харлан нютагы буряад-ород хэлны толь», Жигжитов Б.Д., 6800 үгэ;
3 «Баргажанай Улан нютагай бурайд-ород хэлэнэй толи», Бадмаева Н.К., Доржиева О.Д., Монголова Г.С., Цыденова М.Б, Эрдыниева А.Д., Эрдыниева Ч.Х., 6300 үгэ;
4. «Мөөрөөч, Хилгант нютагууды бурайд-ород хэлны толь», Шаракшинова В.П., Цыдендамбаева В.А., 6500 тухай үгэ;
5 «Энхэ-Тала, Хоолой нютгууды буряад-ород хэлны толь», Буянтуева Д.Д., Батомункуева Л.Б., 6500 үгэ;
6. «Ахын буряасуудай толи», Балданов Б.Д., 8000 гаран үгэ;
7. «Дзэдын Ториин голы буряад-ород хэлны толи», Цынгунова Д.Б., Тучинова Ц-Д. А., Дамбаев Б.Ч., Жалцанова Д. Б., 6500 үгэ;
8. «Ноёхон нётогы буряад-ород хэлэны толи», Бадареева Г.Ч., 7500 үгэ;
9 «Дзэдын буряасууды атаган дзоны буряад-ород хэлэны толи», Цыренова Т.Ч., 6600 үгэ.
Ноёхоной нютаг хэлэнэй толи
2022 ондо Хурамхаанай Арзгун, Сэлэнгын Үбэр-Зөөхэйн толинууд хэблэгдэхэ түсэбтэ оронхой.
2021 ондо гараһан Зэдын буряадуудай нютаг хэлэнэй толи урид хэлэгдэхэ үгэдөө иигэжэ бэшээ: «Дзэдын аймагы Дэрэсты, Борьёо, Ёнхор, Дзэдэ, Боци нютагуудта байдаг атаган дзоны аджасуудалдаа хэрэглэдж байсан 6600 үгэнүүд, холбуулалнууд орооты.
Атаган дзоны уг гарвал, отогууды, гадзар дайдын, хада уулын, ус голы, нуурнууды нэрэнүүд оруулагдадж, буряад хэлээ, үндэсэн ёс дзаншалаа цэгнэдэг үргэн олон уншагчадта тус болох гэж найдагдана. Бурхан шаджанда хавааты үгэнүүд энэ толидо оруулагдааты. Толи багшанарта, сурагчадта, орчуулагчадта, буряад хэлээр сонирхосон хүнүүдтэ зорюулагдана.
Энэ толи Бандида Хамба Лама Дамба Аюшеевы, Атаган Дэрэстэйн дацаны Шэрээтэ Жаргал Ламахайн үүсхэлээр хэблэгдэсэн байн».
2022 ондо «Буряад-Монгол ном» гэһэн хэбэлэлээр гараһан «Сэлэнгын аймагы Ноёхон нётогы буряад-ород хэлэны толи» гэжэ 7500 үгэтэй ном гаража, уридшалһан үгэнүүд бэшэгдээ:
«Энэ толи цоо Сэлэнгын аймагы Ноёхон нётогы дзоны суудал байдал харуулсан 7500 үгэнүүд ба тогтомол холвуулалнууд ороо. Эдэны тоодо Ноёхоны аджасуугчады ог гарвал, эндэхи гадзар дайдын, хада ууланууды, осо голнууды, нуурнууды нэрэнүүд оруулагдажа, нётог хэлээ баяджулан хүгджөөллгэдэ туса болохо гэджэ толи дзохёогчид найдана. Энэ толи Бандида Хамба Лама Дамба Аюшеевы үүсхэлээр дзохёон хэвлэгдсэн байна».
Ноёхоной толиин хэблэгдэн гаргаһанай баяр (презентаци) энэ жэлэй майн 22-то үнгэрөө. Тэндэ толи бүридхэлсэһэн багша, Оросой Холбоото Уласай гэгээрэлэй отличник, Буряад Уласай габьяата багша нэрэ солотой Бадареева Галина Чултумовна өөһэдынгөө хэһэн ажал тухай иигэжэ хөөрэбэ: «5 жэлэй туршада тус толи хэжэ дүүргэһэн ажалнай нара хараба. Үдэр һүнигүй ябагдаа. Сугтаа толидоо оруулха үгэнүүдые бэдэрһэн Цыпилма Бадмаевнамни хара үглөөгүүр босоод лэ „Заа, очоё дөө, нөөхиигөө бичие“ гээд лэ ерэхэ, хүн бүхэнтэй илгаагүй уулзажа, „А“ үзэгһөө „Я“ хүрэтэр үгэнүүдые оложо, 6000 хүргөөбди. Хамба лама „үсөөн байна, 7000 хүргэгты“ гээ. Дахин бэдэржэ эхилээбди, зарим хэлэгдэхэеэ болиһон үгэнүүдые абаад хаяжа, заримыень заһажа оруулжа байжа, хамта 7500 үгэ толиндоо оруулаабди. Дахин хэхэдээ Баярма Сергеевнатай хүдэлөөбди, заримдаа Сэлэнгын аймагай газеэд гаргаха, редактировалха сагынь болохо. Тиигэбэшье, басал үдэр һүнигүй үглөөнэй 5 час хүрэтэр һуужа байжа хүдэлэгдэһэн. Толиин эгээл олон үгэнүүдые эхинһээнь һүүл хүрэтэр Людмила Юмжаповнамнай бэшээ.
Толи дээрэ хүдэлхэдөө, түүхын талаар Гармажаб Санжеевэй, фонетикэ, бэшэлгын талаар Цырендаши Будаевай, манай нютагһаа гарбалтай эрдэмтэдэй ажалнууд хэрэглэгдээ. Юундэ „нётог“ гэжэ бэшэгдээ гээшэб гэжэ бү гайхагты, аба эжынгээ иигэжэ нэрлэдэг байхада, тэрэниие ондоо болгохо аргамнай үгы, элинсэг хулинсагай үгэнүүдые тэрэ зандань хадагалха ёһотойбди».
Тус толинуудай бэшэлгэ, хэблэлгые һанаашалан эмхидхэһэн Хамба лама Дамба Аюшеев номой урда хуудаһанда иимэ хандалга бэшээ юм: «Хүндэтэ нютагаархид!
Бадареева Галина Чултумовна
Халха Монголоос 17-ть дзуун джэлдэ гарджа ерсэн танай Ноёхон голы цонгоолнууды хэлэ ондоо нютаг хэлэнээс онсо ялгааты. Цонгоол дзон Хёлго, Цүхэ, Сэлэнгэ мүрэнүүды хоорондохи ольтирог шэнги гоё сайхан, баян гадзарта байрлаад, мүнөө болотороо үри саданарань, ача гучанарань элинцэг хулинцагуудынгаа хэлэ, ёсо заншал, уг гарвал наринаар цахиджа яванад. Ехэ баян бардам, буян хииджэ явдаг арад дзонтнай холуур мэдээжэ болонхой. Хэдэн хүвүүдтнай мянга-мянгаар иишэ-тышэнь буряад үүлтэры хонинуудаа тарааджа байхадань ехэ бахархамаар байдаг. Нютагытнай дзон хэлээ мартаагүй бэлэй гэджэ энэ аджал явуулагдаа гээчэ. Өөрынгөө хэлэ хүгджөөхэ хэрэгтэ энэ толи ехэ үүргэ дүүргэхэ гэджэ санагдана. Энэ толи цоо буддын шаджаны дзүйлнүүды тэмдэгэлсэн үгэнүүд монголоос абтасан үгэнүүд нэмэгдээ байна. Нютагытнай толи Ноёхон голы арад дзоны хэрэглэхэ ном болоод, гэры чимэг, сэдьхэлы баялиг, ухааны хэшэг, санааны нүхэр болохо гэджэ найдагдана. Танай Хамба Лама».
Диалектнэ словарь-толи тон хэрэгтэй зүйл гээшэ. Хоморой үгэнүүдые шэнжэлжэ, ямар угай хаанахи арадай үгэнүүдтэй адли байнаб гэжэ хэлэ бэшэгэй түүхэ, арад зоной уг гарбал шэнжэлхэдэ хэрэглэгдэхэ байна ха юм.
Нютагай зондо бэлэг барина
Жэшээнь, топонимикын талаар хаража үзэбэл, Байгалай үмэнэхи нютагуудаар саг бүри элдэб гарбалай нүүдэлшэ малша арадууд ажаһууһан ушарһаа, янза бүриин отгидронимическа ойконимууд дайралдана.
«Джида» гэжэ үгын удха хэдэн тээшэ абаашагдана: джида, тюрк. — нарин набшаһата ургамал (лох узколистный), мүн иимэл адлирхуу бэшэгтэй, нэгэ удхатай жигде, кирг., игде туркм., жийда узб., жиду каз., жигде уйг., жийде каракалп., жигд халха монгол ба хальмаг үгэнүүд байна.
Мүнөө суглуулһан үгэнүүд хожом алтанһаа үнэтэй боложо, түүхын ба хэлэ-бэшэгэй эрдэмтэдтэ олдохоһоо шухаг нөөсэ мэтэ байха. Багшанар ба эдэбхитэдэй хэһэн ажалынь ерээдүйн сагта эрдэмтэд-шэнжэлэгшэдтэ буряад хэлэнэй хамталһан диалектнэ, лингвистическэ толинуудые гаргаха арга боломжо олгобо ха юм. Байгалдаа шудхаһан голнуудтал бүхы нютаг хэлэнүүд буряад литературна хэлэндэ ямар ехэ нэмэри оруулан баяжуулха байнаб. Харин тэрэ хамтынгаа хэлые ашаглажа шадаха гээшэ гүбди гэһэн асуудал гарана.
Юрэ эхэ хэлэеэ бүхыдэнь, литературна гү, диалектнэ гү — илгаагүй мэдээд ябалган ямаршье эрхэ байдалһаа дулдыдадаггүй. Энээниие гэршэлһэн ушарнууд бии. Нэн түрүүн түрэлхид үхибүүдээ буряадаараа хэлүүлжэ һургаха хүсэл, зорилго урдаа табиха ёһотой. Энэ талаар залуу монголшо эрдэмтэн Жаргал Бадагаровай гэр бүлэ жэшээ боломоор. Үхибүүдынь Улаан-Үдын сэсэрлиг ба һургуулида адлил ябаһан аад, жэнхэни буряадаараа дуугаралсажа байхань гайхалтай. Угайдһаа эхэнь хотодо үндыһэн басаган байжа, буряадаараа хүсэд мэдэхэгүй аад, тон ехээр оролдожо һайнаар дуугаржа һураа. Эндэ аба хүнэй шанга эрилтэ бүлын зарлиг болоо. «Гэрэйнгээ богоһо алхажа ороходоо, нэгэшье үгэ ородоор хэлэнгүй, түрэлхи хэлэн дээрээл дуугарха», — гэһэн һургаалынь табан хүбүүдынь батаар хадуужа, саашань дамжуулха шадалтай, зэбсэгжэнхэй зон ургаха. Булта зомнай иимэ байдаг һаа юун бэлэй!
Хүршэ хүбөө, ахадүү бага арадуудай түрэл хэлэеэ алдаагүй, хаанашье ябахадаа, хөөрэлдэхэеэ эшэдэггүй, хэдэн сэтгүүл, сонинуудые гансата олоор хэблэжэ, уншажа байдагтань атаархажа байхагүй һэмди. Элитэ ехэ буряад арадай түрүүшын эрдэмтэн Доржо Банзаров зүүн баруун зүгүүдэй 12 хэлэ мэдэдэг байһан. Тэрэ хэдышье бага балшар наһандаа гэрһээ гаража, ородой хотонуудаар ябаһаншье һаа, түрэлхи хэлэеэ оройдоошье мартаагүй. Мүн манай Буряад уласай дэбисхэр дээрэ ород, буряад зонтой суг Кавказай, Дундада Азиин ба ондоошье тээхи арадуудай түлөөлэгшэд ажаһуудаг, тиин тэдэнэй хүүгэд буряад хүүгэдтэй зэргэ сэсэрлиг, һургуулинуудаар ябадаг. Тэрэ мүртөө һургуулиин программа соо тэдэнэй хэлээр нэгэшье хэшээл хараалагданхай бэшэ, тэдэнэй хэлээр телевидени, радиогоор дамжуулганууд үгы гэбэшье, зүгөөр тэдэ хэлэеэ мартахаһаа байтагай, хаанашье өөрынгөө хэлээр хөөрэлдэжэ ябадаг. Энэмнай гэртэхинһээнь сэхэ дулдыдана, гэртээ оторо угсаата хэлээрээ ярилсажа, хэлэеэ батаар хадуужа абана. Тиихэдэнь манайхин нютагтаа, гэртээ байгаад, хэлэеэ гээжэ байхамнай хайшаа юм даа. Түрэлхи хэлээрээ шадалаараа хөөрэлдэжэ ябаял!
Толи бэлдэгшэ Галина Чултумовна
Хэрэглэгдэбэ: Ж. Дымчиковагай буулгаһан видео ба зурагууд.