Буряад хубсаһан тухай ном

Тус ном зохёогшо Ород Уласай гэгээрэлэй ба хүмүүжүүлгын Хүндэтэ ажалшан, дээдэ шатын багша Ханда Нимажаповна Данжеева, рецензи үгэгшэд: ВСГУТУ-гэй эсхэлгэ ба оёдолой кафедрын даргын орлогшо, техническэ эрдэмэй кандидат, доцент Соёлма Сергеевна Аюшеева ба ВСГТУ-гэй педагогикын эрдэмэй кандидат, доцент Ольга Гармаевна Макарова гэгшэд. Тус ном ООО «Хэблэлэй гэр Экос» гэжэ газарта хэблэгдээ. 



Ном эхинһээ һүүл хүрэтэр үнгэтэ хуудаһануудтай, гоё һайхан гэрэл зурагуудтай, хубсаһа хунар тухай гуталһаа малгай хүрэтэр тон дэлгэрэнгы бэшэгдэнхэй. Эндэ оёжо шадахагүйшье хүнэй оёжо һурахаар гэхээр тодорхой заабаринууд, эсхэбэриин чертёжууд, яагаад элдэб барюубшагүй жэжэ зүйлнүүд (детали) хэгдэхэб гэһэн заабаринууд, хубсаһанай аймаг бүридэ хабаатай гэрэл зурагууд үгтэнхэй. Уран гартанай тодо һонор хэшээлтэй, шата шатаар мүшхэжэ харуулһан зурагуудтай, хуудаһануудыень иражал баймаар ном бүри олохоноор хэблэгдэбэл һайн һэн. Тиражай талаар оройдоол 300 шэрхэг ном гараһан байна. Хожом дахин хэблэгдэхэ байха гэжэ һанахаар, тиибэлнь хүн дуратайгаар худалдан абаха, басагад бэреэдтээ, юрэшье айлшадтаа сагаалган, ногоолгоноор бэлэглэхээр эрхим бэлэг болохо һэн. 



Ном удхын талаар табан бүлэгтэ хубаарилагданхай:
1. Түүхэтэ энжэ (Историческое наследие)
2. Хатуу эд ба тэрэнэй элдүүрилгэ (Материалы и обработка)
3. Заншалта буряад малгай (Традиционная бурятская шапка)
4. Заншалта эрэшүүлэй дэгэл (Тардиционный мужской дэгэл)
5. Заншалта буряад гутал (Традиционная бурятская обувь)



Нэн түрүүн ном зохёоһон автортань, энэ хэрэгтэ хам оролсоһон, дүнгэлсэһэн нүхэдтэнь доро дохин баяр баясхалан хүргэжэ, ажал хэрэгтэнь үндэр һайхан амжалтануудые хүсэхөөр байна. Эндэ тэдэнэй зүгһөө туйлай ехэ хүдэлмэри, одоо 7 дахин хэмжэжэ, 1 дахин хайшалха нарин нягта ажал хэгдээ гэжэ ойлгохоор. Зохёогшоднай үндэһэн хубсаһанайнгаа удха һүлдыень дээрэ үргэхэ, зоной дунда нэбтэрүүлхэ зорилго урдаа табижа, сэдэбэйнгээ хуби бүриинь нарибшалан ухашалжа, уншагшадай һонорто сохом хүрэхөөр дэлгээжэ үгэбэ гээшэл. Тэдэмнай өөһэдөө оёдолой түхэреэндэ хаанаһаашьеб тэб гэжэ буушоо бэшэ, угай урашуулай үри һадаһад, эжынэрэй алтан заабари тогтоожо, сэгнэшэгүй арга дадал олоһон зон. Тиин мүнөө мэдэһэн, ойлгоһоноо дам саашань шабинартаа дамжуулхаһаа гадна, хамагта хүргэжэ байхань дэмбэрэлтэй хэрэг. Номой автор Ханда Данжеева ёһотой буряад эхэнэрэй заншалаар иигэжэ бэшэнэ: 



«Оёдолшоной дадал олгоһон хүндэтэ эжыдээ — Гармацу Гомбоевна Эрдынеевада үнэн зүрхэнэй баярай үгэнүүдые хүргэнэб. Мүн хатуу эд: түүхэй арһан, нооһон, ангай арһан мэтые болбосоруулжа һургаһан хүндэтэ Гарма Дамбаевна Данжеева хадам эжыдээ баясанаб. 



Суг хүдэлдэг, дээдэ шатын технологиин багша, 6-хи разрядай универсал-эсхэгшэ Сэсэгма Балдановна Балдановада ном гаргаха хэрэгтэмни бодотоор туһалһанайнь тула тон ехэ баярые хүргэнэб. Тэрэнэй гараар бүтээгдэһэн буряадай зургаан гарбалай: хори, хонгоодор, булагад, эхирэд, сонгоол, сартуул зоной заншалта хубсаһан тус номой шэмэглэлдэ онсо һуури табяа. Сэсэгма Балдановна — Буряад республикын урдаа хараха мастернуудай нэгэн. Уран гараарнь оёгдоһон үндэһэтэнэй костюмуудай модельнууд Уласхоорондын „Алтаргана“ наадамда, мүн „Эхэ хэлэн — манай баялиг“, „Бэлигэй туяа“, „Секреты мастеров“, „Серебряный наперсток“, „Найрамдалай дугы“ гэхэ мэтэ конкурснуудта шангай һууринуудые абадаг байна. Мүнөө МАОУ „Буряад гимнази-№ 29“ гэжэ хотын үндэһэтэнэй дунда һургуулида багшалжа, заншалта хубсаһа оёхо хэшээл һурагшадтаа заажа байдаг.



Эрхим һайн эдэ хани нүхэдэй дэмжэлгэ, жэшээгэй хүсөөр заншалта буряад хубсаһаяа шэнжэлхэ, оёхо, дамжуулха хэрэгни урагшатай бүтэжэ байдаг гэжэ тэмдэглэхэ байнаб».

Ном хараад, заатагүй оёшохо бэшэшье һаа, үндэһэн хубсаһанайнгаа гоё һайхан шанар шэнжыень хаража, нюдэеэ хужарлуулжа, сэдьхэлээ баясуулжа байхаар бшуу. Илангаяа, урайни холын сагта дэлхэйн ямаршье арадуудһаа дутуугүй, үлүүшье гэхээр харамжаар үзэсхэлэн, эсхэбэри оёдолоор уран нарин хубсаһа зохёожо бүтээһэн буряад эхэнэрнүүдэйнгээ алтан гараар омогорхохоор даа. Нээрээшье, манай угсаатанай үмэдхэл орёоһоо орёо гэжэ онсолхоор. Буряад зоной уураг тархи томо гэжэ дэмы хэлсэдэггүй, байдалайнгаа зүйл бүридэнь философи оруулаагүйдөө һанаагаа амардаггүй бшуу. Тиимэл хадаа хубсаһаяашье зорюута орёогоор, гуталһаа малгай хүрэтэр бүхы зүйлдэнь удха оруулжа бүтээнхэй. Эндэ эсхэгшэдэ толгойгоо һайса хүдэлгэхэ, ухаагаа мухарюулха хэрэгтэй ха юм. Дэгэл, малгай, гутал гээд лэ бүхы хубсаһан томошье, жэжэшье хэдэн хэсэгүүдһээ бүридэнэ. Жэжэ зүйлнүүдыень хүбэрдихэ залгахын тула одоо тэрэ ород онтохоной бөөһэ тахалһан Левшадал байха зэргэтэй.



Ямаршье арад хубсаһа хунараа оёходоо, өөһэдынгөө ажабайдалда тааруулдаг заншалтай гээшэ. Буряад-монголшууд талын нүүдэлшэдэй үри һадаһад, жэлэй дүрбэн сагта зөөдэлөөр ябадаг, эрид хубилдаг хүйтэн уларилда ажаһуудаг зон. Зуунжэлнүүдэй туршада тэдэнэр хүдөө талаар мал адуулха, хада хангайгаар агнаха, дайн дажарташье хабаадаха үйлэтэй һэн. Тиимэһээ дэгэл, малгай гуталаа саг сагтаа тааруулжа үмдэхэ зэргэтэй байгаа. Морин дээрэ ябадаг хадаа эрэ эхэнэргүй үбдэг хүлөө халхалһан ута хормойтой дэгэл үмдөөгүйдэнь аргагүй. Ута хормойнь хээрын хорон һалхинһаа, үбэлэй жабарһаа аршалха үүргэтэй, талаар түрэһэн тугал, хурьгаа орёогоод ерэжэ боломооршье. Агнуурида гарахадаа, шэмээ гаргахагүйн тула зөөлэн улатай хүнгэн гутал, үбэлэй сагта холуур ошобол, дулаан даха, пэнии, нэхы арһан малгай, бээлэйтэй ябалтай. Зундаа һарьмай гутал, самса, үмдэшье үмдэхэ. 



Эхэнэр зоной дэгэл басаган, һамган, шабганса, гоёлой, юрын, жэлэй дүрбэн сагай гээд олон илгаатай. Һамган дэгэл юунһээшье янзалиг, орёо эсхэбэритэй, ганса тэрлиг бэшэ, дээрээ һайндэрэй, юрын үдэрэй уужануудые үмдэхэ. Уужа үмдөөгүй эхэнэр нюсэгэн мэтэ харагдаха. Эрэ зонойхи үбэлэй, зунай, гоёлой, юрын үдэрэй гэхэ мэтэ янзануудтай, һамгадайхида ороходоо орёо бэшэ. Малгайнууд мүн лэ ондо ондоо байха: шэгэбшэ хасабшатай, тойробшо, тоорсог, юудэн, үбэлэй, зунай, гоёлой, ажалай гэхэ мэтэ. Гуталнууд мүн лэ янза бүриин һэн: эрмэгтэй, ябаган, һарьмай, годоһон, бойтог, булгайр гэхэ мэтэ. Бүхыдөө гутал, малгай, дэгэл хубсаһан баруун, зүүн аймагай, баян, үгытэй гээд эсхэбэреэрээ, угалза зурагаараа, оёгдоһон эдээрээ бага ехэ илгаануудтай. 

Ном соо 5 бүлэгүүд, оролто, тобшололһоо гадна хубсаһан багта хабаатай хуушан үгэнүүдэй толи оруулагданхай байна. Энэнь тон зүб гэхээр, буряад хэлэеэ үргэдхэхэ, мэдэхэ мэдэсэеэ гүнзэгырүүлхэ арга дашарамдуулагдана. Тиигээдшье, гутал хубсаһанда хабаатай үгэнүүд урданай үгэнүүд, ехэнхидээ архаизмууд болонги гээшэ аабза. Жэшээнь, иимэ үгэнүүд үгтэнхэй байна:
 


Азаа магнал — алта мүнгэн ниитхэ шургуулһан гоёлой хитад торгон.
Бүдэ зулаг — бүдэй хирхаг.
Годоһон гутал — хониной, ангай һабарай арһаар оёһон гутал.
Дугты — үһэтэй арһаар оёһон холоошо (галоши).
Жэншэ — улаан торгон утаһаар хэһэн зангилаа (узел).
Зуузай — гуталай ара.
Мүшхөөри — хүбөө.
Нэхы — үбэл гаргаһан хониной арһан.
Юудэн малгай — бүд дабхасуулжа оёһон.
Янжан бүһэ — үнэтэй хитад торгон бүһэ.