Дээдын заяата түмэршэ, мүнгэшэ дархашуул

Түүхын хуудаһануудһаа



Буряад зон урдандаа ородуудай нааша ерээдүй байхада, түмэр нүүрһэнэй уурхай, янза бүриин түмэрэй хэбтэшэ олзолдог, түмэр, зэд, гуулин, алтан, мүнгэн, туулган, хүрэл гэхэ мэтэ түмэрөөр дархалдаг байһан юм. Бүришье үни холын хүннүгэй үедэшье, хамаг монголой засаг түрын тогтоод байһан XIII зуунжэлнүүдээршье түмэртэй холбоотой арга дадал хүгжэнхэй, шэнэ жэлдэ зон аза талаанай бата тогтохын тула хөөргэ, багажа зэмсэг табижа угтадаг байһан. Түмэрөөр дархалалгын үнэнтөөр үнинэй байһые түмэршэ дарханай хэрэгсэлнүүдэй, зэр зэмсэгэй жэнхэни буряад нэрэнүүд, урданай хуушарһан үгэнүүд ба археологиин олдошонууд гэршэлнэ. Тиин буряадуудай түмэрэй үмсын үйлэдбэри XVIII зуунжэл хүрэтэр хүгжэжэ байгаа. Түмэрэй «хара» дархашуул хэдэн тамгын шэрэм тогоонууд, танха лонхо, һүхэ мадага, уур мунса, үлирбэ хабшаг, тулга тамга гэхэ мэтэ ажахыда хэрэгтэй түмэр хэрэгсэлнүүдые, мүн «сагаан» дархашуулынь зэд гуулин гүсэ табаг, алта мүнгэн зүүдхэлнүүд, мориной зэр зэмсэгүүд, абдар ханзын гоёолтонуудые дархалжа, урлалай үндэр шатада хүрэжэ ябаа. 1744 оной хаанта засагай зарлигаар түмэрэй уурхайнуудые ашаглалга ба түмэр хайлуулга буса түрэлтэндэ хоригдоод, тус ажаябуулгань доошоо унажа эхилээ. Буряад зоной түмэрөөр дархалалга өөрын онсо шэнжэтэй байһан. Жэлэй дүрбэн сагта бэлшээриеэ дахажа, нүүжэ ябаһан хадаа, түмэршэ дархашуул байрын хүүдинсэгүй, тиигээдшье гансал түмэрөөр дархалаад ябаагүй, угай малшадта хаһа хаһын хүдэлмэринүүд (сезонные работы) байһан бэзэ. 

1818 ондо дээрэһээ шэнэ зарлиг буухадаа, «энэ газар эзэлжэ һуугшад „горно положениин“ эрхээр байһан газартаа ашагта малтамал бэдэржэ олзолходонь болохо» гэжэ тогтоогоо. Хүн зон хотоноороо гү, али өөһэд өөһэдын нюуса уурхайтайшье боложо байгаа. Жэшээнь, Эгэтын дасанай Эрдэниин соржо лама мүнгэнэй хэбтэшэ олоһон, тэрэнһээ Монетнэ Дворто тушаажа, мүнгэн зоос гаргуулһаншье гэдэг, Зандан-Жуу бурханиие Хитадһаа залахадаа, түлбэридэнь мүнгэн олзоһоо нэмэрлилсэһэн, тиимэһээ тэрэниие хитадууд «Мүнгэн соржо» гээд нэрлэһэн юм гэһэн домог бии. Тииһээр Байгалай үмэнэхи нютагуудаар аралжаа наймаан дэлгэржэ, хитадай бараан элбэгжээд, шэрэм тогоо, танха лонхо мэтые хэдэг дархашуулда түмэр нүүрһэ бэдэрхэ, хайлуулха, хэбтэ оруулха хүндэ хүдэлмэри хэнхаар, бэлэн юумые худалдажа абаашань дээрэ болоо. Зүгөөр мүнгэшэ, алташа дархашуул хэдэг юумээ хэжэл байгаа, эд бараанай шэмэглэлэй, эрэ эхэнэрэй зүүдхэлнүүдэй, мориной тоног зэмсэгүүдэй гоёолтын үндэһэн шэнжые буряад дархашуулдал адляар хари зон урлажа шадахагүйнь элитэ.



Дээдын заяата түмэршэ дархашуул

Яабашье буряад зон түмэр ашаглалгые, түмэрөөр хэһэн зэр зэмсэгүүдые үндэр дээрэ сэгнэдэг, түмэршэ дархашуул гээшэ дээрэһээ заяатай, элинсэгһээ дамжаһан убдиста хүртэһэн юрын зон бэшэ гэдэг. Ондоо арадуудайшье үльгэр түүхэдэ түмэршэ дарханай дүрэ онгон хүсэтэйгээр, эди шэдитэйгээр зураглагдадаг байна. Жэшээнь, грегүүдэй домогоор Олимпын эзэн Зевсдэ түмэршэ дархан Гефест сахилгаа хэжэ үгэдэг, тиин тэрэнэй алха балтынь тоншоон тэнгэриин дуун болон дуулададаг ха. Мүн зүүн славянуудай дээдын бурхан — түмэршэ дархан Сварог юм гэхэ. 

Түмэрөөр дархалалга гээшые тэнгэриин бурхад эрхилдэг, дархалха бэлиг дээрэһээ үгтэдэг, эсэгэһээ хүбүүндэ дамжадаг угай бэлиг. Газар, уһан, гал, агаар, түмэр — табан махабодтой (5 стихий, элементов) холбоотой дарханай тус мэргэжэл шажан мүргэлтэй харилсаатай байһаниинь гайхалгүй. «Дарха тайлган» ба «Дархаа тахилга» гэһэн ёһо гуримые хэр угһаа бөөгөөршье, ламааршье бүтээлгэдэг байна. Дарханай хүүдинсэ нангинда тоологдожо, тиишэ эхэнэрнүүд, нохойнууд орохо ёһогүй, бузарааха гэдэг.



Будын шажантан дархашуулые харалсадаг Табан хаанай нэгэн — шүрэбтэл эбэртэй тэхэ унаһан Дамжан Дорлиг сахюусанда һүзэглэн мүргэдэг. Харин бөө мүргэлтэн Дамдин Дорлиг, Хара Махагала бурхадта шүтэхэтэеэ зэргэ Хяһын Улаан тэнгэри, Дархан Сагаан тэнгэри, Дархан Маха эзы хатан, Түмэрши дархан ноён Түдэгэши хатан хоёр, 99 дархашуул, 77 хөөргэшүүл болон дарханай хэрэгсэл бүхэнэй эзэдые дурдадаг. Мүн алибаа түмэрэй хэбтэшэнүүд булта «эзэдтэй» гэхэ. Ородой онтохоной удхаар бэшэһэн П. Бажовой «Зэд хадын хатан» («Хозяйка медной горы») мэтэ. 

«Дарха тахиха» ёһололые ехэнхидээ гурбан жэлэй нэгэ дахин сагаан һарын удаадахи һарада үдэр хоног гаргажа суглараад, ламаар гү, али угай дархатай бөөгөөр бүтээлгэдэг гуримтай. Дарханай гол зэмсэг дүшэ дээрэ хяһын галда улайтар халааһан түмэр табяад, ошо сасартар алха балтаар сохихо, тиин тоншохо бүридөө сугларагшадай нэрыень дурдаха, тоһо адхажа, тогооной архяар сүршэхэ, сэмэлгэ, хадагаар шэмэглэн, һүнэй архи, саламаад гэхэ мэтэ үндэһэн эдеэнэй дээжые хэрэглэдэг, далгын табаг, сэржэм бэлдэжэ, бултанай амгалан байдалай түлөө зальбардаг, эдеэнэй дээжэ үргэдэг. Зүгөөр «Дарха тахилга» ба онгод сахюусадай нэрэнүүд газар бүридэ бага сага илгаатай байжа болохо.



Түмэршэ дархашуул мүн хоёр ондоо удхатай: «хара дархад» ба «сагаан дархад». Хара дархашуул гэхэдээ шэрэм, булад, хүрэл түмэрөөр юрын хара ажалай хэрэгсэлнүүдые: шэрэм (чугунные) тулга (тренога), тогоо (котел), танха (кувшин); түмэр (железные) хүрзэ (лопата), һүхэ (топор), сабшуур (секира), тэргын гол (ось колеса телеги), шаргын үргэн (полозья саней), эмээлэй дүрөө (стремена), хазаарай аман (удила), салир (лом), тамга (тавро), мүн түмэршэ дарханай багажада, галда хабаатай хэрэгсэлнүүд (кузнечные и печные инструменты) гэхэ мэтые хэдэг дархашуул. Харин «сагаан» дархашуул сагаан мүнгэн ба алтаар эрэ эхэнэрэй зүүдхэлнүүдые (мужские и женские украшения), гоёлой аяга амһарта (праздничная посуда), мориной зэр зэмсэгэй шэмэглэл (предметы конской упряжи) гэхэ мэтые бүтээдэг. Зэд, гуулин, туулган түмэроор хара сагаан дархашуул илгаагүй гэрэй хэрэгсэлһээ гадна шажан мүргэлэй (предметы религии и веры), дайн байлдаанай (военные доспехи, оружия), хүгжэмэй хэрэгсэлнүүдые (музыкальные инструменты) дархалдаг.

Түмэршэ дархашуул галтай нягта холбоотой, гал носоодог хөөргын хүсөөр түмэр хайлуулжа, шэнгэрүүлжэ, янзын түмэр эдтэ хэб түхэл шудхажа олгодог. Зоной ажахыда хэрэглэхэ зэр зэмсэг бэлдэхэһээ гадна өөрынгөө гарта бариха дарханай багажа, мүн шажанда, бөө удагадта хэрэгтэй элдэб янзын эдлэл хэдэг байна. Ямаршье түмэрөөр хэгдэһэн зүйлнүүд булта удхатай, гэшхэжэ, алхажа, газарта гү, али хаанашье хайша хэрэг хаяжа болохогүй нангин зүйлнүүд гэгдэнэ. Илангаяа эхэнэрэй, эрэ зоной алта мүнгэн, үнгын үнэтэ шулуу һуулгаһан зүүдхэлнүүдтэ аршалха, абарха, аргалха, арюудхаха удха шанар олгодог. Буряад зон мүнгэн эдлэлдэ үлүү дуратай, «мүнгэн эдлэл таарадаг, алтан хүндэдэдэг» гэжэ хэлсэдэг. Урда сагта монгол туургатанай дайдаар хари гүрэнэй аяншад, эрдэмтэд-шэнжэлэгшэд ябахадаа, «хэдышье үгытэй байдалда байбашье, талын нүүдэлшэд гоё зүүдхэл, һайн хубсаһатай байдаг, гэртэхи эд бараанинь, жэжэ томогүй хэрэгсэлнүүдынь уран һиилүүртэй, угалза шэмэгтэй, юрын хэрэглэмжын гэхээр бэшэ, одоо урлаг соёлой дээдын шанартай зүйлнүүд гэхээр юм» гэжэ тэмдэглэһэн.

Дарханай багажа зэмсэгүүдэй удха



Угтаа түмэршэ дархашуултай байһан зон «дархаа тахиха» ёһолол үнгэргэдэг заншалтай. Тиихэдээ заатагүй түмэршэ дарханай багажа зэмсэгүүдые (кузнечные инструменты) дэлгээн табидаг: хяһа (горн), сорго (поддувальная трубка), мяаһан түмэр (крица), хөөргэ (кузнечные меха), балта (молот), дүшэ (наковальня), элдэб хэмжүүрэй алханууд (молотки разных размеров), сабшуур (зубила), соолуур (пробойники), хабшаг (щипцы), абарга (клещи), үлирбэ (кусачки, щипцы), түмэр хайша (ножницы для металла), һүүшэ (долото), гортиг (циркуль), хабшуур (тиски), хэб (тигли и плавки припоя), хуурай (напильники), бүлюу (точильные камни) гэхэ мэтэ. Эдэ зэмсэгүүд тушаа үбгэ эсэгэнэр үльгэрлэн хэлсэжэ, мүргэлэй онгод сахюусад болгон һүзэглэһэн:



Баруунай Дархан Сагаан тэнгэриин туһамарша Божинтой ноёной 9 Сагаан дархад хүбүүдынь буряад дайдаар түмэрөөр дархалалга дэлгэрүүлжэ, дарханай багажа хэрэгсэлнүүдэй эзэд онгод болоһон гэхэ: хөөргын эзэн — Хур дархан, дүшын — Дуйран дархан, алха балтын — Бажир дархан, абаргын — Аян дархан, хяһын — Бужир дархан, һүүшын — Сутал дархан, хуурайн — Хурбагша дархан, соолуурай (сулмарын) — Сом дархан, хамагые арюудхагша — Тарим дархан гэжэ. Мүн тэдэнэй эгэшэ Эйлэг Мулаг дүүнэртээ анхан дарха зааһан, гал ошоор хүүдинсэ арюудхадаг заяаша. Тэдэнэй һүүлээр Зүүнэй тэнгэриин Хожирой дарханай долоон хүбүүд буужа, хара дархашуулай найжанар болоо гэхэ. Хожирой долоон дархашуулые тэнгэриин Долоон үбгэд мүшэдтэй сасуулдаг. Тиимэһээ дархашуул тэнгэриһээ үршөөлтэй тус багажа зэмсэгээ нюдэнэй сэсэгыдэл наряар сахяа. Хэн нэгэнэйнгээ үбшэлбэл, дарханай зэмсэгүүдые богоһодоо хэжэ, туһалха хүсэндэнь этигэдэг байгаа.



Түмэрөөр дархалалгын арга дадал

Буряадай түмэршэ дархашуул нүүдэлээр ябадаг байһанайхи байрын хүүдинсэгүй, жэлэй дүрбэн сагта түмэрөөр хүдэлжэ байха аргагүй байһан. XIX зуунжэлдэ ород зоной жэшээгээр бууса дээрээ байрын хүүдинсэнүүдтэй боложо эхилхэдээ, түмэрөөр дархалдаг зоной ажал гуримшуулагдаа гэхээр. Хяһа хөөргөө һайнаар зохёожо, зэр зэмсэгүүдээ тааруугаар табихадаа, дархашуул түбхинэһэн шэнги болоо. Тиигэбэшье, хэзээнэй сагта түмэр буйлуулха ажал бэлэн бэшэ, түмэр эдлэл бүтээхын тулада хэдэн шатын хүдэлмэри ябуулагдадаг: нэн түрүүн түмэр нүүрһэеэ олохо, абаха, асарха, хайлуулха. Түрүүшын хайлуулгаһаань шэрэм гараха. «Шэрэм» гэжэ үгэ шэрээхэ (закалять) гэжэ үгэһөө юм. Саашадаа халуун, хүйтэн, дабталга (ковка), гагнаха, шэрээхэ (сварка железа и стали), шэрэм, түмэр, буладые халуугаар болбосоруулга (термическая обработка железа, стали и чугуна) мэтэ хэдэн шатанууд дабагдаха байна. Хэб түхэлдэ оруулха болоходоо хэдэн арга дадал хэрэглэгдэнэ: 1) дабталга (ковка) — эндэ халуун (горячая) ба хүйтэн (холодная) дабталга хэгдэнэ. Халуун дабталга урданай аргаар түмэрөө улайтар халаахадаа, ямар шатада байһыень дархан үнгөөрнь хаража ойлгодог, тиигээд хэбтэ оруулһанай удаа, бүхэ болохынь тула түргэн, удаан хүргэлтэдэ оруулха; 2) хатуужуулга (закаливание) — хатуу (твердое) ба зөөлэн (мягкое) гэжэ байха. Халуун дабталгаһаа гараһан түмэрөө гансата хүйтэн уһа руу шэхээд, хүрэтэрнь байлгаха, мүн зөөлэн хатуужалгада түмэрөө тоһон соо, хониной өөхэн соо хэхэ; 3) гагнаха (сварка, паяние) — хатуу ба зөөлэн гагнуур байха, иимэ гагнуурта 2 ондоо түмэр хэрэглэхэ: зөөлэн гагнуурта туулга (олово), хатуудань зэд (медь) хэрэглэхэ, юрэ гагнуур олон шататай (шэрээхэ, хайлуулха, уяруулха, хуурайдаха); 4) түмэр эдэй бүтэхэ хэрэгэй гол шата — шудхаха (литье). Шудхалгын урда дархан шабараар, үнэһэ шоройгоор хэб (форма) хэхэдэнь, шабар хэбынь бүхэшэг, удаан байдаг һэн. Энэнэй хажуугаар дархан түмэр эдлэлээ бүрин түгэс болгохын тула мүн лэ хэдэн аргануудые хэрэглэдэг: үрэмдэхэ (сверлить), соолохо (прокалывать, протыкать), сабшаха (рубить, делать разруб при помощи зубила), хайшалха (разрезание тонкого металла при помощи ножниц), таблаха (соединять сломанные части, клепать), хэбтэ оруулха, хэбээр сохижо гаргаха (штамповать, специально вырезанный круг ставили в углубление штампа и наносили удары молотком, пока не приобретал форму чащи), шаблаха (пропускание через проволоку, этим приемом пользовались при работе с цветными металлами, в частности, серебра). 



Буряадай түмэршэ дархашуулай хэһэн бүтээһэн зүйлнүүд угсаатанаймнай һуудал байдалай һалбари бүхэндэ байһан, мүнөөшье хэрэглэгдэдэг, тиимэһээ нэрлэн тоолоһоной үлүү ха. Уралиг соёлой үндэр шатада хүрэһэн түмэршэ дархашуул тэнгэриһээ заяагдаһан бэлигээ улам мүлижэ, дархан солоёо даяар дэлхэйдэ суурхуулжал байгуужан.

Тогоон

Хэрэглэгдэһэн номууд, зурагууд: «Ремесла Агинских бурят» А.А. Бадмаев, 1997 он; «Традиционная ремесленная терминология в монгольских языках северо-восточного ареала Центральной Азии», Б.Д. Бальжинимаева, 2009 г.; бусад мэдээлэлнүүд; сахим сүлжээн.